Biografia lingwistyczna (na podstawie wywiadu) Rozmówca urodził się w Londynie i mieszkał z rodzicami w centrum dzielnicy żydowskiej. Jego ojciec pochodził z Polski, nie wiadomo jednak z jakiego regionu. W czasie pierwszej wojny światowej ojciec rozmówcy wyjechał dobrowolnie do Berlina, gdzie pracował jako piekarz. Po wojnie w wyniku nowej sytuacji politycznej w Europie stał się bezpaństwowcem i wyruszył wraz z braćmi z Berlina do Paryża, skąd następnie przeniósł się do Anglii, gdzie od jakieś czasu mieszkały jego siostry. Matka rozmówcy była dzieckiem Żydów polskich z Klimontowa (woj. świętokrzyskie), urodziła się w Anglii w 1908 roku. Jej ojciec (dziadek rozmówcy) przyjechał do Wielkiej Brytanii ok. 1900 roku uciekając przed służbą wojskową (wówczas w carskiej armii rosyjskiej). Pierwsza żona dziadka rozmówcy (matka jego matki wcześnie umarła), i dziadek ożenił się ponownie z Żydówką, nie znającą angielskiego, więc w domu dziadków ze strony matki mówiło się wyłącznie w jidysz. Mimo, że matka i jej siostry chodziły tylko do szkoły angielskiej, ojciec dopilnował, aby córki „umiały pisać i czytać w jidysz”. Także cała rodzina ze strony ojca posługiwała się między sobą w jidysz. Rozmówca urodził się w 1945 roku. Z biografii wynika, że o ile dla ojca rozmówcy język jidysz był językiem natywnym i prawdopodobnie pozostał jego pierwszym językiem do śmierci, matka urodzona w Anglii i chodząca tam do szkoły wychowywana była dwujęzycznie. Poza rodzicami i rodziną ze strony ojca także dziadkowie ze strony matki mówili tylko w jidysz. Ponadto rodzina żyła w centrum londyńskiej dzielnicy żydowskiej, gdzie mówiło się w jidysz. Choć, jak wspomina rozmówca, jego rodzice rozmawiali ze sobą w jidysz, on i jego rodzeństwo mówili już tylko po angielsku. Pokolenie dzieci emigrantów uważało jidysz za język stygmatyzujący, który wywoływał uczucie wstydu („šande”). Rozmówca był wystawiany na oddziaływanie jidysz w domu i przy okazji uroczystości rodzinnych. Nigdy nie uczył się jidysz w warunkach szkolnych, dopiero po śmierci obojga rodziców postanowił poświecić się studiom nad jidysz. Stosunek do języka jidysz Rozmówca w przeciwieństwie do swego starszego rodzeństwa już jako dziecko lubił język jidysz. Nauczył się go niejako „przy okazji” przez osmozę, głównie od bliższej i dalszej rodziny. Pomocne było także słuchanie płyt z nagraniami „śpiewów” (singen) w jidysz. Po śmierci rodziców postanowił wrócić do jidysz i podjąć regularną naukę języka (z wywiadu nie wynika, czy i w jakim zakresie zrealizował swój plan). Sam rozmówca wnioskuje, że pozytywne nastawienie do języka jidysz mogło być związane z jego ogólnym zainteresowaniem historią, ponieważ - według niego - jidysz „miał coś wspólnego z przeszłością”. Obecnie często spotyka się z opinią, że posługuje się „wykształconym” jidysz („a gebildet jidiš”), co należy rozumieć, że jego jidysz jest odbierany przez rozmówców jako należący do rejestru wysokiego. Opis lingwistyczny: Cechy fonetyczne: Rozmówca realizuje wiele cech fonetycznych charakterystycznych dla jidysz polskiego jednak w sposób dość niekonsekwentny: np. obok monoftongizacji stand. jid. /aj/ w wyrazach takich jak /da:čn, ma:n/ (‘Niemcy; mój’), te same słowa pojawiają się w innym miejscu rozmowy w wymowie standardowej dajčland, dajčn, majn, majne. Podobnie /u/ w wyrazach stand. jid. jung, kumen (‘młody; przyjść’) niekiedy jest palatalizowane zgodnie z norma wymowy polskiej jako /jing, (cirik)gekimen/ innym razem pojawia się forma bez palatalizacji jung, gekumen. Większość wyrazów z /aj/ realizowana jest przez rozmówcę bez monoftongizacji por. šrajbn, hajnt. Najbardziej konsekwentnie stosowana jest reguła fonologiczna podwyższonej artykulacji stand. jid. /o/ do /u/ np. w wyrazach takich jak /milxume, zugn, vus, jue / < stand. jid. milxome, zogn, vos, jor, choć i tu we frazie a por jorn ‘parę lat’ ten ostatni wyraz pojawia się w wersji standardowej zamiast oczekiwanego w dialekcie polskim /a pu juen/. Podobnie w wersji standardowej pojawia się u niego fraza a mol ‘nieraz; pewnego razu’ w miejsce dialektalnego /a mu(e)l/. Także wymowa spółgłoski płynnej /r/ jest realizowana niekonsekwentnie: najczęściej jest to przedniojęzykowe [r] („rolowane”), jak w języku polskim, czasem języczkowe, [] jak w północnych dialektach języka niemieckiego. W wielu przypadkach zgodnie z tendencją obserwowaną w jidysz polskim (por. powyżej str. 2). /r/ jest wokalizowane jak np.: jue, brid < stand. jid. jor, brider Charakterystyczna dla rozmówcy jest też wyraźna artykulacja wygłosowego /e/ jako głoski otwartej nienapiętej // (por. /guf, lib/) oraz wstawianie tej głoski niekiedy do sylaby, gdzie wg. zasad wymowy jidysz występuje sylabotwórcza spółgłoska nosowa, jak np. w wyraznie /pojln/ < stand. jid. pojln. Cechy prozodyczne: Rozmówca realizuje reguły fonetyki międzywyrazowej w sposób naturalny i w miarę konsekwentny, stosując m.in. nieakcentowane (klityczne) formy zaimków osobowych oraz zasadę sylaby optymalnej (p. wyżej). Zasada ta zezwalała na przykład na pomijanie końcowej spółgłoski w (formie 3. os. lp. czasownika posiłkowego) /iz/ przed wyrazem zaczynającym się na spółgłoskę np. /er-i, s-i, vus-i (geven)/ < stand. jid. er iz, es iz, vos iz (geven), lub wprowadzania półsamogłoski (glide) gdy na granicy wyrazów spotykały się dwie samogłoski (hiatus) jak we frazie /vi-j-ex/ < stand. jid. vi ix ‘jak ja’. Ilustracją realizowania przez rozmówce prozodycznej zasady optymalnej sylaby jest wypowiedziane przez niego zdanie /vi-je-xob-ge-zukt/ < stand. jid. vi ix hob gezogt ‘jak mówiłem’. Leksyka Ciekawym zjawiskiem są pojawiające się w wypowiedzi rozmówcy germanizmy libe, šande oraz całe frazy mit uns, ze(j)er jung. Ponieważ nie wiemy, czy rozmówca zna niemiecki, nie możemy traktować tych wyrażeń, jako zwykłego przełączania kodu. Podobnie trudno uznać za przełączenie kodu pojawiającą się w jego wypowiedzi polską nazwę francuskiej stolicy „Paryż”. W wywiadzie pojawiają się dwa slawizmy należące do języka ogólnego jidysz xoče (‘choć’) i plites l.m. (‘płyty gramofonowe’). Rozmówca używa dość konsekwentnie zaimka 1. os. l.p. /ex/ < stand. jid. ix, charakterystycznego dla obszaru dialektu centralnego, skąd pochodziła część rodziny jego matki (Klimontów woj. świętokrzyskie). Podsumowanie: Rozmówca posługuje się biegle wariantem języka jidysz, który wydaje się być mieszanką różnych dialektów i języka standardowego z przewagą dialektu polskiego. Świadczą o tym pojawiające się w wypowiedzi rozmówcy cechy fonetyczne, nie są one jednak realizowane w sposób regularny i konsekwentny. Nie wiemy, z jakiej części Polski pochodził ojciec rozmówcy oraz jego rodzina, której wariant jidysz – jak wynika z biografii - stanowił dla rozmówcy główny wzorzec, choćby poprzez fakt, że ojciec rozmówcy posługiwał się jidysz w sposób natywny, dla matki był to już język odziedziczony obok angielskiego. Polski dialekt-U dziadka ze strony matki pochodzącego z Klimontowa (woj. świętokrzyskie) oraz jidysz jego drugiej żony, nie znającej angielskiego z pewnością również odegrały rolę w kształtowaniu się wariantu jidysz jako języka dziedziczonego dla rozmówcy. Trudno też stwierdzić, czy pojawiające się w jego wypowiedzi germanizmy, lub podatność na ich wprowadzanie pochodzą z jidysz ojca, który jako młody człowiek spędził dwa lata w Berlinie, gdzie z pewnością „poduczył się” niemieckiego. Leksykalna bliskość jidysz i niemieckiego w warunkach, gdy ten drugi dominował jako język miejscowy sprzyjała germanizacji jidysz wschodniego w procesie akomodacji do standardowej niemczyzny. Nieokreślony, bo z pewnością nie angielski, „akcent” w wariancie jidysz rozmówcy, najbardziej przypomina nawyki fonetyczne polszczyzny, są to m.in. „rolowane” /r/, wprowadzanie sylabicznego // i pojawienie się tej głoski na końcu wyrazów (obcego pochodzenia) oraz całkowicie polska wymowa nazwy stolicy Francji „Paryż”. Prawdopodobnym wydaje się założenie, że były to nawyki artykulacyjne polskiego wariantu jidysz, przejęte wraz z germanizmami od ojca rozmówcy. O tym, że rozmówca uczył się jidysz jako dziecko od najbliższego otoczenia, w warunkach spontanicznego uczestnictwa w/przy rozmowie ludzi posługujących się tym językiem (jego wariantami) natywnie świadczą przede wszystkim przejęte przez niego reguły fonetyki międzywyrazowej, charakterystyczne raczej dla ludowego, niż „wykształconego” wariantu jidysz polskiego, które rozmówca stosuje spontanicznie i w sposób naturalny. Polish commentary by Prof. Ewa Geller, University of Warsaw.

Pokaż cały komentarz...