Pokrewieństwo i tożsamość

Klasyfikacja[7przyp07 / komentarz/comment /
http://archive.ethnologue.com/15/show_lang_family.asp?code=lit
]:

rodzina indoeuropejska
» bałto-słowiańskie
» bałtycka
» wschodniobałtyckie.
Najbliżej spokrewnionym z językiem litewskim jest język łotewski, który również należy do grupy języków wschodniobałtyckich (Vaičiulytė-Romančuk 2006: 7Vaičiulytė-Romančuk 2006 / komentarz/comment/r /
Vaičiulytė-Romančuk, Ona 2006. Gramatyka języka litewskiego. Warszawa: Ex Libris.
). Dalsze podobieństwo do języka litewskiego wykazują języki słowiańskie.
W standardzie ISO 639-3 do języka litewskiego odnosi się kod lit.

Dialekt auksztocki jest bliższy litewskiemu językowi literackiemu (który ustanowiono na podstawie gwary zachodnioauksztockiej z okolic Kowna/Kaunas), niż dialekt żmudzki, który jest nieco bliższy językowi łotewskiemu. Dialekt auksztocki zajmuje także prawie trzy razy większy obszar (centrum, wschód i południe kraju), niż dialekt żmudzki (zachodnia część kraju).[8przyp08 / komentarz/comment /
http://www.tarmes.lt/index_meniu.php?id=1
]

Oprócz Litwy i Polski (język litewski używany jest także w byłych krajach Związku Radzieckiego (Łotwa i Białoruś, Estonia, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan), w Wielkiej Brytanii, Ameryce Północnej (Stany Zjednoczone Ameryki, Kanada) oraz Południowej (Argentyna, Brazylia, Urugwaj).
 

Gwary litewskie [red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie http://www.tarmes.lt/images/tarmiu_skirstymas/zem_1_nauja%20klasifikacija.gif ]

Jak już wcześniej wspominano, Litwini żyjący w Polsce posługują się dwiema gwarami: zachodnioauksztocką oraz południowoauksztocką.


(Hasiuk 1978: 5Hasiuk 1978 / komentarz/comment/r /
Hasiuk, Michał 1978. Fonologia litewskiej gwary sejneńskiej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
)

Przedstawicieli gwary południowoauksztockiej nazywa się też Dzukami, dlatego że dzukują. Dziś nazwa “Dzukowie” (dzūkai) ma znaczenie etnograficzne, choć pochodzi od przezwiska jakie nadali im Kapsowie[9przyp09 / komentarz/comment /
„Nazwa określająca użytkowników sąsiedniej gwary zachodnioauksztajckiej, utworzona na podstawie wymowy przysłówka kaip ‘jak’, który Kapsowie wymawiają kap” (Niewulis 2005, 17).
] i inni Litwini (Niewulis 2005: 17Niewulis 2005 / komentarz/comment/r /
Niewulis [-Grablunas], Jowita 2005. Fonologia litewskiej gwary puńskiej. Poznań: [Niepublikowana praca doktorska].
), z kolei od Dzuków pochodzi nazwa etnograficznej krainy Litwy – Dzukiji (Dzūkija)[10przyp10 / komentarz/comment /
http://www.tautinispaveldas.lt/zemelapis/index.php?page=dzukija
] .
Dzukowanie[11przyp11 / komentarz/comment /
inaczej - asybilacja
] (dzūkavimas) – jest bardzo wyraźnym zjawiskiem w gwarze południowoauksztockiej, a składają się na nie dwie szczególne cechy spółgłosek:

1. obecne w litewskim języku literackim głoski [č, dž] pochodzące z tj, dj[12przyp12 / komentarz/comment /
   č, dž pozostały niezmienne w słowach będących zapożyczeniami lub nowymi słowami, np. česnakas (z białorus. часнок ‘czosnek’), čystas (z białorus. чысты ‘czysty’) (Zinkevičius 1978: 42).
   ] w południowoauksztockim wymawiane są jako [c’/c], [dz’/dz], np.: lit. liter. svečiai, płd.auksz. sveciai/svecai ‘goście’, lit. liter. džiaugsmas, płd. auksz. dziaugsmas/dzaugsmas ‘radość’,
2.  [t, d] (oraz połączenia [tv], [dv]) przekształcają się w [c, dz[13przyp13 / komentarz/comment /
   t, d tak samo jak č, dž pozostały niezmienne w zapożyczeniach i nowych słowach, np. tinkas (z pol. tynk), jak i przed takimi samogłoskami į > ī, i, które pochodzą od starszego nosowego ę, np. płd. auksz. tįsc, lit. liter. tęsti ‘przeciągać, kontynuować’, płd. auksz. dėdį, lit. liter. dėdę ‘wujka’ (Zinkevičius 1978: 42).
   ]]  ([cv, dzv]) przed , np. lit. liter. tiek, płd.auksz. ciek ‘tyle’, lit. liter. diena, płd. auksz. dziena ‘dzień’, lit. liter. tylus, płd. auksz. cylus ‘cichy’, lit. liter. dvylika, płd. auksz. dzvylika ‘dwanaście’ (Zinkevičius 1978: 42Zinkevičius 1978 / komentarz/comment/r /
   Zinkevičius, Zigmas 1978. Lietuvių kalbos dialektologija. Wilno: Mokslas.
   ).

Etnograficzne regiony Litwy - red.mapy: Jacek Cieślewicz,

Inna nazwa Dzukiji to Dainava[14przyp14 / komentarz/comment /
onkonim, najprawdopodobniej pochodzący od słowa dainiai ‘piewcy, śpiewacy’, co sugeruje na melodyjność i śpiewność Dzuków, http://www.leidykla.eu/fileadmin/Baltistika/Baltistika_41_1_/S._Karaliunas.pdf
] (nazwa odnosząca się do ziem zamieszkałych niegdyś przez Jaćwingów). Pierwszy raz została wspomniana w 1253 r. w liście króla Mendoga (Mindaugas)[15przyp15 / komentarz/comment /
Wielki Książę Litewski i pierwszy (jedyny) król Litwy.
] do Zakonu Inflanckiego (Liwońskiego). Najprawdopodobniej Dainava była wtedy księstwem[16przyp16 / komentarz/comment /
http://www3.lrs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=7039&p_k=1&p_d=95438
].
Dzukija nigdy nie była traktowana jako odrębna administracyjnie jednostka, jednak idea odrębności była promowana przez prezydenta Rolandasa Paksasa. Kraina ta posiada własne godło, przedstawiające rycerza na błękitnym tle, po obu stronach podtrzymywanym przez rysie, oraz z inskrypcją (mottem) napisanym w łacinie: Ex gente bellicosissima pop ulus laboriosus – „Z najwaleczniejszego plemienia – przedsiębiorczy[17przyp17 / komentarz/comment /
laboriosus w jęz. łac. może mieć mnóstwo znaczeń, m.in. także „pracowity”, „mozolny”, „udręczony”, „pełen trudu”
] lud”, a za jej stolicę uznawana jest Olita (Alytus).[18przyp18 / komentarz/comment /
http://www.nationmaster.com/encyclopedia/Dzukija
]

W innych przypadkach Dzukowie bardziej niż inni Litwini zmiękczają (palatalizują) t, d - które nie zmieniło się w c, dz. Nie do końca jest jasna przyczyna tego zjawiska. Może to być spowodowane wpływem języka białoruskiego, choć litewska gwara z obszaru obecnej Białorusi (okolice lit. Zietela, biał. Дзятлава, Dziatława, pol. Zdzięcioł), na którą ma największy wpływ, wcale nie dzukuje (Zinkevičius 1978: 44Zinkevičius 1978 / komentarz/comment/r /
Zinkevičius, Zigmas 1978. Lietuvių kalbos dialektologija. Wilno: Mokslas.
).
Rzeczowniki, których mianownik w litewskim języku literackim ma końcówkę –ė (np. katė ‘kot’, dėdė ‘wujek’), w dopełniaczu liczby mnogiej zamiast oczekiwanych [c], [dz], wymawiane są miękkie spółgłoski [ť], [ď], np. płd. auksz. kaťų, lit. liter. kačių ‘kotów’, płd. auksz. dėďų, lit. liter. dėdžių ‘wujków’.
W porównaniu do litewskiego języka literackiego, wszyscy użytkownicy gwary południowoauksztockiej twardo wymawiają spółgłoskę [l] przed [e, ę, ei, ė], np. płd. auksz. ladas lit. liter. ledas ‘lód’. Twardo wymawiane są także niektóre inne spółgłoski [š, ž, č, dž, c, dz, r] w pozycji prze samogłoskami przednimi [i, e], np. płd. auksz. ratas, lit. liter. retas ‘rzadki’, płd. auksz. sanas, lit. liter. senas ‘stary’, płd. auksz. rašau, lit. liter. rašiau ‘pisałem/am’, płd. auksz. paukščai, lit. liter. paukščiai ‘ptaki’ (Zinkevičius 1978: 44Zinkevičius 1978 / komentarz/comment/r /
Zinkevičius, Zigmas 1978. Lietuvių kalbos dialektologija. Wilno: Mokslas.
); (Niewulis 2005: 120Niewulis 2005 / komentarz/comment/r /
Niewulis [-Grablunas], Jowita 2005. Fonologia litewskiej gwary puńskiej. Poznań: [Niepublikowana praca doktorska].
).
„Gwara południowoauksztocka nie jest jednolita na całym obszarze PRL. Jej część północna obejmująca takie ośrodki jak Puńsk (Punskas), Widugiery (Vidugiriai), Burbiszki (Burbiškiai) i Klejwy (Klevai) różni się od części południowej izofoną dzukowania. Na północy dzukowanie jest twarde, a na południu – z wyjątkiem wsi Dusznica (Dusnyčia) i Radziucie (Radžiūčiai) – miękkie“ (Hasiuk 1978: 5Hasiuk 1978 / komentarz/comment/r /
Hasiuk, Michał 1978. Fonologia litewskiej gwary sejneńskiej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
). W gwarze puńskiej zauważono wzmożoną palatalizację (zmiękczanie) spółgłosek s’, z’ przed samogłoskami przednimi co w efekcie daje spółgłoski podobne do polskich ś, ź (Niewulis 2005: 121Niewulis 2005 / komentarz/comment/r /
Niewulis [-Grablunas], Jowita 2005. Fonologia litewskiej gwary puńskiej. Poznań: [Niepublikowana praca doktorska].
).
Litwini dzukują nie tylko na obszarze występowania gwary południowoauksztockiej. Izofona[19przyp19 / komentarz/comment /
izofona [gr.], językozn. linia na mapie lingwistycznej wyznaczająca zasięg danej cechy fonologicznej języka http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3915951
] dzukowania na północnym wschodzie przekracza granicę gwary południowoauksztockiej i zmierza w kierunku północnowschodnim.  Dzukuje się i na zachód, w jednej ze żmudzkich gwar, czy na północy w Łatgalii (wschodnia Łotwa z regiolektalnym kompleksem łatgalskim), jednak tam zaznacza się tylko cecha zamieniania [c, dz] w [č, dž] (Zinkevičius 1978: 44Zinkevičius 1978 / komentarz/comment/r /
Zinkevičius, Zigmas 1978. Lietuvių kalbos dialektologija. Wilno: Mokslas.
).
W literaturze litewskiej nazwę Dzukija po raz pierwszy wspomniano dopiero w XIX wieku[20przyp20 / komentarz/comment /
http://www3.lrs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=7039&p_k=1&p_d=95438
]. Dawniej Dzukami nazywano ludność mieszkającą za Niemnem. „J. Radziukynas [1900] podaje, że Dzukowie mieszkają w okręgu zaniemeńskim, którego wschodnią granicę stanowi rzeka Niemen (Nemunas), z południa rzeka Czarna Hańcza (Juodoji Ančia), a z północy i zachodu ogranicza go linia Balbieryszki (Balbieriškės) – jez. Žuvintas – Kalwaria (Kalvarija) – Puńsk (Punskas) – Krasnopol (Krasnapolis)” (Niewulis 2005: 18Niewulis 2005 / komentarz/comment/r /
Niewulis [-Grablunas], Jowita 2005. Fonologia litewskiej gwary puńskiej. Poznań: [Niepublikowana praca doktorska].
).
Dzukowie również w przezywaniu innych Litwinów (nie mówiących ich gwarą)  nie byli dłużni i nazywali ich žemaičiai, czyli Żmudzinami. Nawet współcześnie niektórzy (głównie starsze pokolenie) Dzukowie nadal tak nazywa Litwinów, którzy nie mówią ich gwarą, natomiast młodsze pokolenie używa określenia „Litwini, którzy inaczej (ładniej) mówią” (Niewulis 2005: 18Niewulis 2005 / komentarz/comment/r /
Niewulis [-Grablunas], Jowita 2005. Fonologia litewskiej gwary puńskiej. Poznań: [Niepublikowana praca doktorska].
).


Dzukija jest najbardziej zalesionym regionem Litwy. Dla większości jej mieszkańców las był, i nadal jest, źródłem utrzymania. Suszone i konserwowane przez Dzuków zebrane w tych lasach grzyby trafiają nie tylko na litewskie stoły, ale są także eksportowane do krajów Europy Zachodniej.[21przyp21 / komentarz/comment /
http://www.tautinispaveldas.lt/zemelapis/index.php?page=dzukija
]  Zbieranie grzybów i jagód stało się już wiekową tradycją. Jesienią przy drogach można spotkać mnóstwo Dzuków sprzedających dary lasu. Jest nawet dzukowskie powiedzenie: Jei ne grybai ir ne uogos, dzūkų mergos būtų nuogos ('Gdyby nie grzyby i nie jagody, dzukowskie dziewczęta byłyby nagie').[22przyp22 / komentarz/comment /
http://www.nationmaster.com/encyclopedia/Dzukija
]
Dzukowie wiele przedmiotów tworzą własnoręcznie – rzeczy codziennego użytku, piękne ozdoby, meble, domy.[23przyp23 / komentarz/comment /
http://www.tautinispaveldas.lt/zemelapis/index.php?page=dzukija
]


Zbiór przedmiotów muzeum etnograficznego w Puńsku. Fot. Piotr Grablunas

Dzukija od innych regionów Litwy różni się także strojami ludowymi. Inaczej ubierano się tam idąc do kościoła, w gościnę czy na/podczas wesela. Na strój kobiecy składa się koszula, spódnica, fartuch, pas, kamizelka, nakrycie głowy (galon, korona, czepiec, chusta) oraz obuwie. Dzukijki tkają szczególnie dużo pasów, z bardzo różnymi wzorami: grabki, choineczki, różyczki, listki brzozy, gwiazdeczki, misie, koziołki. Mężatki i panny noszą różne nakrycia głowy. Dziewczęta – złote galony i korony, mężatki – białe lub kolorowe czepce z jedwabiu, wełny, bawełny, z białą lub kolorową chustą. Kobiece stroje są dużo bardziej różnorodne niż męskie: bardziej kolorowe i wydają się bogatsze.


Przykłady strojów kobiecych. Balčikonis. Lietuvių liaudies menas. Drabužiai. 1974

Męskie stroje również są kolorowe, ale skromne: na głowie kapelusz lub czapka, płócienna koszula z czerwonymi zdobieniami, w pasie ozdobny pas oraz spodnie w różnobarwną drobną kratkę. Dzisiaj w stroje ludowe Litwini ubierają się z okazji obchodów różnych świąt.[24przyp24 / komentarz/comment /
http://www.grazitumano.lt/wiki/index.php/Dz%C5%ABkija:_tautiniai_drabu%C5%BEiai, http://www.slideboom.com/presentations/708538/paulius_TAUTINIS-KOSTIUMAS
]


Męski strój ludowy: T. Jurkuvienė. Lietuvių tautinis kostiumas. 2006.

Jednym z symboli etnicznej tożsamości, łączących tradycyjną i współczesną kulturę, jest instrument strunowy o nazwie lit. kanklės, łot. kokle, pol. 'gęśle', który jest znany nie tylko na Litwie, ale także Łotwie, Estonii, Finlandii i Białorusi (Tarnaiskaitė 2009: 41Tarnaiskaitė 2009 / komentarz/comment/r /
Tarnauskaitė [-Palubinskienė], Vida 2009. Kanklės lietuvių etninėje kultūroje. Wilno: Vilniaus pedagoginio universiteto leidykla.
).


Proste małe kanklės. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/24/Kankles.jpg


Kanklės z pulpitem. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/90/Kankl%C4%97s_su_piupitru.JPG


Ludowy zespół muzyczny grający na gęślach. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/09/Lithuanian_musicians_Rasa.jpg




Przykładowe piosenki ludowe (2x) w gwarze Dzuków z terenu Polski. Krištopaitė, Nuo Punsko iki Seinų, 1997
 
Znanym Litwinem pochodzącym z Dzukiji (z okolic Druskiennik - Druskininkai) był Mikołaj Konstanty Czurlanis (Mikalojus Konstantinas Čiurlionis), malarz i kompozytor[25przyp25 / komentarz/comment /
http://ciurlionis.eu/lt/ciurlionis/
], czy Vincas Krėvė-Mickevičius - klasyk literatury litewskiej urodzony niedaleko Olity.[26przyp26 / komentarz/comment /
http://antologija.lt/author/vincas-kreve
]