Przegląd lingwistyczny

Niemiecki(e dialekty śląskie) to język fleksyjny, czyli taki, w którym cechą gramatyczną jest fleksja, tj. odmiana np. czasownika przez czas, osobę; rzeczownika i przymiotnika przez liczbę, przypadek, itd.

Grupowe osadnictwo na Śląsku, niejednolita struktura etniczna, częste migracje ludności oraz częste zmiany przynależności państwowej spowodowały, że wśród niemieckich dialektów śląskich nie wykształciła się jednolita odmiana językowa, a poszczególne dialekty tak bardzo różnią się od siebie, że czasem nie są wzajemnie zrozumiałe. Różnice te są najbardziej widoczne w systemie fonologicznym.
Karl Weinhold (1853: 122, 125, 126, 144Weinhold 1853 / komentarz/comment/r /
Weinhold, Karl 1853. Ueber deutsche Dialectforschung. Die Laut- und Wortbildung und die Formen der schlesichen Mundart mit Rücksicht auf verwantes in deutschen Dialecten. Wien: Verlag von Carl Gerold u. Sohn.

) przeprowadził badania dialektu śląskiego, nie różnicując go jednak na poszczególne dialekty składowe. W swoim dziele wymienił takie cechy jak np. zachowanie słabej i mocnej koniugacji oraz rzadkie występowanie trybu przypuszczającego odnoszącego się do teraźniejszości. Częściej używany był tryb przypuszczający przeszły prosty. We fleksji zaobserwował odrzucenie końcówki -e dla 1.os. l.poj. (1.Sg) np. ich gönne - ich ginn (‘pozwalam sobie na coś’). Ciekawym zjawiskiem jest odmiana liczebnika eins (‘jeden’) w celowniku przy podawaniu godziny np. zwischen zwölften und einssen (‘pomiędzy dwunastą a pierwszą’). Charakterystyczne dla tego dialektu są również liczne zdrobnienia, nawet zaimka osobowego du (‘ty’) jako dule. Pewną tendencją, którą można zaobserwować w dialekcie śląskim było używanie zapożyczeń oraz wyrazów obcych; większośc z nich była pochodzenia francuskiego, część też miała włoskie lub łacińskie korzenie (Menzel 1976: 51, 54, 57Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
). Na wzór francuski tworzono słowa z przyrostkiem -age, tak więc ze słowa bagage ('bagaż') utworzono w śląskim Pakkasche. Dużo francuskich słów przeniknęło na Śląsk i było używane bez większych zmian np. Garderobe (‘garderoba’) czy Krawatte (‘krawat’) (Menzel 1976: 51Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
). Z łaciny pochodziły takie śląskie słowa jak Uffgoata (łac. advocatus – ‘adwokat’), czy Dukkter (łac. doctor – lekarz) (Menzel 1976: 54, 55Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
). Język włoski przeniknął do śląskiego poprzez niemiecki język nauczania (Bildungsdeutsch). Dzięki temu w śląskim powstały takie słowa jak np. Pujjazz/Poiazz (wł. pagliaccio – ‘klaun, błazen’ > 'pajac') lub też Sulloate (wł. salata – ‘sałata’) (Menzel 1976: 58Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
).
Na obszarze dialektu śląskiego wyróżnia się następujące poddialekty (por. Kryszczuk 1999: 79-82Kryszczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Kryszczuk, Grażyna 1999. Świadomość językowa i kompetencja komunikacyjna Niemców na Dolnym Śląsku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie.
, Jungandreas 1928: 12Jungandreas 1928 / komentarz/comment/r /
Jungandreas, Wolfgang 1928. Beiträge zur Erforschung der Besiedlung Schlesiens und zur Entwicklungsgeschichte der schlesischen Mundart. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
, von Unwerth 1908: 6Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
, Menzel 1976: 22-37Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
):

• dialekt podstawowy (Stammmundart):
• dialekt górski (Gebirgsmundart)
• dialekt kłodzki (Glätzisch)
• dialekt śląsko-łużycki (Schlesisch-Lausitzisch)
• dialekty dyftongizujące (Diphtongierungsmundarten) :
• dialekt dyftongizujący właściwy, tzw. Neiderländisch
• dialekt zielarski (Kräutermundart)
• dialekt z okolic Brzegu i Grodkowa (die Brieg-Grottkauer Mundart)
• dialekt wrocławski (Breslauisch)
• dialekt górnośląski (Oberschlesisch)
• dialekt górnołużycki (Oberlausitzer Mundart)
• dialekt wysokopruski (Hochpreußisch)

Dodatkowo pomiędzy poszczególnymi odmianami mogły wytworzyć się swego rodzaju dialekty przechodnie, które częściowo tylko zachowały cechy dialektów sąsiadujących lub też używały odmiennie ich elementów (por. von Unwerth 1908: 79Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
).

Krótka charakterystyka

♦    Stammmundart (dialekt podstawowy)

Do dialektu podstawowego zaliczano dialekt górski (Gebirgsmundart), kłodzki (Glätzisch) oraz śląsko-łużycki (Schlesisch-Lausitzisch) (Kryszczuk 1999: 80Kryszczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Kryszczuk, Grażyna 1999. Świadomość językowa i kompetencja komunikacyjna Niemców na Dolnym Śląsku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie.
).
W dialekcie górskim przy rzeczownikach oraz czasownikach końcówka -en zamienia się w -a np. die Menscha (niem. die Menschen - 'ludzie'), die Tauba (die Tauben - 'gołębie'), loofa (laufen – 'biegać'), mer wulln assa (wir wollen essen – 'chcemy jeść') (Menzel 1976: 23Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
). Przy zdrobnieniach używa się sufiksu -la np. mei Voaterla ('mój tatuś'), mei Mutterla ('moja mamusia'), mei Grußmutterla ('moja babunia'). Zdrabniane są również imiona np. a Richla (Richard), a Heedia (Hedwig), przy czym a wykorzystywane jest również jako rodzajnik nieokreślony.
Z dialektem górskim (i częściowo także kłodzkim) bardzo blisko spokrewniony jest dialekt niemieckiej wyspy językowej wokół Gościęcina (Kostenthal). Jest ona najstarszą śląską wyspą językową, której nazwę po raz pierwszy wspomniano w dokumencie z 22 listopada 1221 (Księżyk 2008: 12, 26Księżyk 2008 / komentarz/comment/r /
Księżyk, Felicja 2008. Die deutsche Sprachinsel Kostenthal. Geschichte und Gegenwart. Berlin: trafo Verlag.
). Cechą charakterystyczną tego dialektu jest np. wymawianie e lub o w miejscach, w których w standardzie występuje i oraz u  np.: Kerche (Kirche - 'kościół'), Jonge (Junge - 'chłopak'), Dorscht (Durst - 'pragnienie'). Najprawdopodobniej Gościęcin pierwotnie zamieszkiwali Frankowie (Księżyk 2008: 27Księżyk 2008 / komentarz/comment/r /
Księżyk, Felicja 2008. Die deutsche Sprachinsel Kostenthal. Geschichte und Gegenwart. Berlin: trafo Verlag.
). Z pochodzeniem niemieckiej nazwy tej miejscowości wiążę się legenda mówiąca o szlaku solnym wiodącym przez Gościęcin z Wieliczki do Czech. Pewnego razu przejeżdżające przez Gościęcin wozy z solą utonęły w grzęzawisku, a przewoźnicy skazani byli na pomoc mieszkańców wsi. Zapytani o koszty mieszkańcy Gościęcina odpowiedzieli w swojej gwarze: Es kost’a Tholer! ('To kosztuje talara'). W ten właśnie sposób powstała nazwa Kostenthal (Księżyk 2008: 12Księżyk 2008 / komentarz/comment/r /
Księżyk, Felicja 2008. Die deutsche Sprachinsel Kostenthal. Geschichte und Gegenwart. Berlin: trafo Verlag.
). Elementy dialektu górskiego widoczne są w dialekcie niemieckiej wyspy językowej wokół Bojkowa, dawniej Szynwałdu (Schönwald - por. von Unwerth 1908: 94Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
).
Dialekt kłodzki był odmianą dialektu górskiego, którą mówiono w dawnym Hrabstwie Kłodzkim i okolicach. Dialekt ten dzielił się na odmiany północną (Nordglätzisch) i południową (Südglätzisch). Jego cechą charakterystyczną było szczególnie widoczne dążenie do „szerokiej” wymowy „zaokrąglonych” głosek np. assa Fläsch (essen Fleisch – 'jeść mięso') lub schitteln de Bäme (schütteln die Bäume – 'potrząsać drzewami')[15przyp15 / komentarz/comment /
Por. rozdz. „Mundart und Volkstum in der Grafschaft Glatz“ oraz „Die Mundart der Grafschaft Glatz” na stronie: http://www.grafschaft-glatz.de/mundart.htm.
]. Dodatkowo [i] oraz [u] zamieniane było na [ɛ] oraz [ɔ], co widoczne jest w wyrazch takich jak: Milch > melch ('mleko'), Junge > jonge ('chłopiec') (Menzel 1976: 25Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
).
W dialekcie śląsko-łużyckim  krótkie [y] <ü>  wymawiane było jak krótkie [i] podobnie jak w dialekcie górskim, a zatem mówiono bitnr (Büttner – 'bednarz'), nise (Nüsse – 'orzechy'), knipln (knüpfen – 'tkać, wiązać' - von Unwerth 1908: 19Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
), Ponadto długie a przeszło w długie o jak np. w wyrazach do (da – 'tam'), amol (einmal – 'jeden raz'), brota (braten – 'piec'). Ten sam proces zaszedł we wszystkich dialektach składowych należących do dialektu podstawowego (von Unwerth 1908: 20Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
). Połączenia spółgłosek nd, które występowały po i albo u zastępowano pojedynczym n (taki sam proces miał również miejsce w dialektach dyftongizujących), co widoczne jest na przykładzie wyrazów fin (finden – 'znaleźć') czy bun (binden – 'wiązać') (von Unwerth 1908: 39Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
).

♦ dialekty dyftongizujące (Diphtongierungsmundarten)[14przyp14 / komentarz/comment /
Kryterium podziału na dialekt podstawowy oraz dialekty dyftongizujące stanowi system samogłoskowy. W dialekcie podstawowym zachowały się powstałe w śląskim samogłoski, dialekty dyftongizujące natomiast przyjęły je za bazę i rozwijały dalej (por. von Unwerth 1908: 6, 80).
]

Do tych dialektów zaliczany jest dialekt dyftongizujący tzw. Neiderländisch używany na północy Śląska. Nazwa „dialekty dyftongizujące” wzięła się ze szczególnego dążenia w tych dialektach do wymowy samogłosek jako dyftongów[16przyp16 / komentarz/comment /
Dwie głoski wymawiane są jako jedna.
]. Cechą charakterystyczną jest wymawianie dyftongu ei w miejscach, w których w standardzie występuje i oraz e (por. Weinhold 1853: 20Weinhold 1853 / komentarz/comment/r /
Weinhold, Karl 1853. Ueber deutsche Dialectforschung. Die Laut- und Wortbildung und die Formen der schlesichen Mundart mit Rücksicht auf verwantes in deutschen Dialecten. Wien: Verlag von Carl Gerold u. Sohn.

), natomiast nazwa niemiecka - Neiderländisch – może pochodzić od słowa nieder ('niski') i odnosić się do niskiego ukształtowania terenu, na którym ów dialekt był używany (Weinhold 1853: 19Weinhold 1853 / komentarz/comment/r /
Weinhold, Karl 1853. Ueber deutsche Dialectforschung. Die Laut- und Wortbildung und die Formen der schlesichen Mundart mit Rücksicht auf verwantes in deutschen Dialecten. Wien: Verlag von Carl Gerold u. Sohn.

). Przypuszcza się, że pewna odrębność tego obszaru związana była z procesem ujednolicania się dialektów niemieckich w czasach Reformacji na środkowym obszarze Śląska i na Dolnym Śląsku, a także zupełnie inny niż w pozostałych dialektach repertuar samogłoskowy, którego pochodzenia nie można przypisać ani dialektowi górskiemu, ani też łużyckiemu (Jungandreas 1928: 12, 13Jungandreas 1928 / komentarz/comment/r /
Jungandreas, Wolfgang 1928. Beiträge zur Erforschung der Besiedlung Schlesiens und zur Entwicklungsgeschichte der schlesischen Mundart. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
). Charakterystyczne dla obszaru od Oleśnicy/Oels do Sławy/Schlawa oraz wokół Głogowa/Glogaubyło l twardopodniebienne[17przyp17 / komentarz/comment /
W standardowym języku niemieckim l artykułowane jest przy zębach.
], przez co w pozycji po długich samogłoskach zupełnie zanikało, a po krótkich, sylabotwórczych zmieniało się w krótkie o: taio (Teil), faio (viel), foago (Vogel) (Kryszczuk 1999: 82Kryszczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Kryszczuk, Grażyna 1999. Świadomość językowa i kompetencja komunikacyjna Niemców na Dolnym Śląsku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie.
). Menzel (1976: 29Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
) wyróżnia takie cechy charakterystyczne tego dialektu jak np. zamiana i na ai albo długie e jak w wyrazach Tisch ('stół') – taisch albo teesch; zamiana długiego u na au lub długie o jak np. w Stube ('izba') schtaube albo schtoobe oraz zamiana długiego o na au jak w Kohle ('węgiel') – kaule. Należy jednak pamiętać, że samogłoski te powstały w wyniku rozwoju samogłosek z dialektów podstawowych.
Do dialektów dyftongizujących należy dialekt zielarski, który może być rozpatrywany w kategorii dialektu przejściowego pomiędzy dialektem podstawowym a dyftongizującymi. W jego południowej części używano tak jak w dialekcie podstawowym sufiksu -la dla wyrażenia zdrobnień oraz zamieniano końcówkę –en na –a w czasownikach np. beissa (beissen – 'gryźć'). (Kryszczuk 1999: 82Kryszczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Kryszczuk, Grażyna 1999. Świadomość językowa i kompetencja komunikacyjna Niemców na Dolnym Śląsku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie.
). Nazwa „dialekt zielarski” wywodzi się od wrocławskich rolników, którzy na tych ziemiach sadzili zioła, warzywa i owoce, a później handlowali nimi na rynkach (von Unwerth 1908: 86Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
, Kryszczuk 1999: 153Kryszczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Kryszczuk, Grażyna 1999. Świadomość językowa i kompetencja komunikacyjna Niemców na Dolnym Śląsku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie.
).

♦ dialekt górnośląski (Oberschlesisch)

Dialekt ten używany był na Górnym Śląsku obok śląskiego dialektu języka polskiego nazywanego przez Niemców Wasserpolnisch[18przyp18 / komentarz/comment /
Etnolekt ten obecnie stara się o oficjalne uznanie jako język regionalny.
] (Kneip 1999: 37Kneip 1999 / komentarz/comment/r /
Kneip, Matthias 1999. Die deutsche Sprache in Oberschlesien. Untersuchungen zur politischen Rolleder deutschen Sprache als Minderheitssprache in den Jahren 1921-1998. Dortmund: Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund.
), z którym pozostawał w ciągłych kontaktach, dlatego np. górnicy oraz robotnicy w hutach posługiwali się mieszanką niemieckiego i polskiego. Na Górnym Śląsku spotykano zatem ludzi takich jak der Antek czy der Franzek, którzy byli również bohaterami lokalnego humoru. Nieraz bywało, że z powodu obecności zapożyczeń z języka polskiego Niemców mówiących po górnośląsku brano za Polaków, co było traktowane przez nich jako obelga (Menzel 1976: 31, 32Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
).

♦ dialekt wrocławski (Breslauisch)

Dialekt ten był swojego rodzaju „dialektem miejskim”, który pełnił funkcję języka potocznego na peryferiach większych miast śląskich. Jak każdy język potoczny, również wrocławski był mieszanką literackiego języka niemieckiego i dialektu. Większość użytkowników tego dialektu była podobno przekonana, że mówi standardowym jezykiem niemieckim i fakt, że pochodzili z miasta sprawiał, że starali się mówić jak najczystszą niemczyzną. Cecha charakterystyczną tego dialektu było zaczynanie zdania od partykuły nu, co nawet w połączeniu ze standardowym językiem niemieckim jak w przypadku zdania Nu bei mir könn’ Sie bestimmt nicht raushören, dass ich ein Breslauer bin ('Po mnie na pewno nie słychać, że pochodzę z Wrocławia') w paradoksalny sposób od razu zdradzało wrocławskie pochodzenie mówiącego. Oprócz tego obecna była „szeroka” wymowa „zaokrąglonych” głosek, a zatem hübsch ('ładny') brzmiało hibsch, Künstler ('artysta') – Kinstler, Dörfer ('wsie') – Derfer (Menzel 1976: 33Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
). Dialekt ten ukształtowany został przez działalność literacką śląskiego poety Karla Eduarda von Holteia (Weinhold 1853: 19Weinhold 1853 / komentarz/comment/r /
Weinhold, Karl 1853. Ueber deutsche Dialectforschung. Die Laut- und Wortbildung und die Formen der schlesichen Mundart mit Rücksicht auf verwantes in deutschen Dialecten. Wien: Verlag von Carl Gerold u. Sohn.

).

♦ dialekt górnołużycki (Oberlausitzer Mundart)

Wschodnie obszary tego dialektu używały takich samych spółgłosek, jak dialekt górski (por. von Unwerth 1908: 89Unwerth 1908 / komentarz/comment/r /
Unwerth, Wolf von 1908. Die schlesische Mundart in ihren Lautverhältnissen grammatisch und geographisch dargestellt. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
). Ponadto w dialekcie tym w końcówce -en czasownika zredukowane zostało -e. Mówiono zatem wir assn, trinkn, schlofn (wir essen, trinken, schlafen – 'jemy, pijemy, śpimy'; Menzel 1976: 27Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
). Charakterystyczna była również artykulacja r oraz l pod wpływem języka polskiego. Końcówka -nt zamieniana była w tym dialekcie zazwyczaj na –ng, tak więc z hinten ('z tyłu') powstało hinge, a z gefunden ('znaleziony') gefung. Połączenia głosek takie jak -age, -oge zastępowane były przez gónrołużyckie -oi; sagen ('mówić') – soin, gezogen ('ciągnięty') – gezoin. Prawie identyczną wymowę miał dialekt z okolic Brzegu i Grodkowa, dlatego Wolf von Unwerth zalicza ten ostatni do górnołużyckiego (Menzel 1976: 27Menzel 1976 / komentarz/comment/r /
Menzel, Wilhelm 1976. Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
).

♦ dialekt wysokopruski (Hochpreußisch)

Wg bazy Ethnologue[19przyp19 / komentarz/comment /
http://www.ethnologue.com/language/prg; stan na kwiecień 2013.
] wymarły dziś już dialekt, którym posługiwano się na Warmii (Ermland, w Prusach Wschodnich), na którego kształt miała wpływ kolonizacja tych obszarów w XIII wieku osadnikami przybyłymi ze Śląska (Jungandreas 1928: 294Jungandreas 1928 / komentarz/comment/r /
Jungandreas, Wolfgang 1928. Beiträge zur Erforschung der Besiedlung Schlesiens und zur Entwicklungsgeschichte der schlesischen Mundart. Breslau: Verlag von M. & H. Marcus.
, Brzezina 1989: 20Brzezina 1989 / komentarz/comment/r /
Brzezina, Maria 1989. Polszczyzna Niemców. Warszawa, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
). Była to jedyna wyspa średnioniemieckich dialektów na północy Polski wśród dialektów dolnoniemieckich (co widać na mapach dialektów niemieckich)


Ilustracja: Dialekty niemieckie ok. 1910 roku.