Pokrewieństwo i tożsamość

Omawiane tu dialekty należą do języków wschodniosłowiańskich, podobnie jak ukraiński i białoruski. Dialekty podlaskie zaliczane są czasem do poleskich.
Białoruskie i podlaskie dialekty na Podlasiu są wzajemnie zrozumiałe (SIL 2011: 4SIL 2011 / komentarz/comment/r /
SIL 2011. Change request documentation for: 2011-013. [http://www.sil.org/iso639-3/chg_detail.asp?id=2011-013&lang=pdl]
). Poeta Jurij Hawryluk uważa, że dialekty podlaskie są zrozumiałe „bez wełykych problem” dla mówców dialektów ukraińskich (Hawryluk [?]Hawryluk [?] / komentarz/comment/r /
Гаврилюк, Юрій [Hawryluk] [?]. „Українці і білоpуська проблема на Підляшші. Міфи і факти”, Гайдамака. [http://www.haidamaka.org.ua/0109.html]
).

Język czy dialekt

Odmiany językowe poleskie opisywane są zarówno jako białoruskie (Krywicki 2003: 214Krywicki 2003 / komentarz/comment/r /
Kрывіцкі, Аляксандр А. [Krywicki] 2003. Дыялекталогія беларускай мовы. Мінск: Вышэйшая школа.
), jak i ukraińskie (Łesiw 1997: 281Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
). Omawiane w tym profilu odmiany językowe Michał Łesiów opisuje jako podlaskie gwary języka ukraińskiego (Łesiw 1997: 277Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
). Ze względu na brak dziekania w połowie XIX w. gwarę Północnego Podlasia z okolic Narwi i Bielska określono jako ukraińską – została ona określona jako gwara korolowska (Łesiów 1994: 119-120Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
na podstawie profilu białoruskiego.
).
Konstantin Michalczuk uważał podnarzecze podlaskie (подляшское поднаречие) za odmianę narzecza poleskiego, rozróżniając dwa typy (разноречия):

• podlaski właściwy – oprócz części ówczesnych (1877 r.) powiatów drohiczyńskiego i bielskiego ograniczonych rzekami Bug i Narew,
• korolowski – część Białostocczyzny ograniczona rzekami Bug i Narew (Łesiw 1997: 282Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
  Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
  ).

Stosowane są różne i często niejednolite kryteria określenia przynależności językowej gwar (Sajewicz 1997: 100Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). Największe kontrowersje wzbudza określenie przynależności językowej gwar poleskich (brzesko-pińskich) i półnopodlaskich (białostockich) (Sajewicz 1997: 97Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). Według Michała Sajewicza nawet większościowy udział leksyki ukraińskiej nie przesądza o przynależności gwary do języka ukraińskiego, a nie białoruskiego. Badacz poddaje zaś w wątpliwość białoruskość gwary, do której przeniknęła cecha systemowa, taka jak twarda wymowa spółgłosek. Wśród cech obdarzonych większą „siłą białorutenizacyjną” Sajewicz wymienia dziekanie, ciekanie, akanie, zmiękczanie spółgłosek przed [e] oraz twarde [c] (Sajewicz 1997: 98-99Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). Uczony wskazuje na powiązanie tak wyznaczonej granicy z historią osadnictwa białoruskiego i ukraińskiego na tych terenach (Sajewicz 1997: 102Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
).


Izoglosy wykorzystywane do wyznaczenia białorusko-ukraińskiej granicy językowej (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: Sajewicz 1997: 107Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
).


Schematyczny zarys granicy językowej białorusko-ukraińskiej na Białostocczyźnie wg M. Sajewicza (1997: 106Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
) - red.mapy Jacek Cieślewicz.

Status według mówców i w opinii otoczenia

W okresie międzywojennym Władysław Kuraszkiewicz zwrócił uwagę na brak świadomości przynależności językowej mówców niektórych gwar podlaskich (Łesiów 1994: 122Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
na podstawie profilu białoruskiego.
). Jan Maksymiuk twierdzi, że mówcy dialektów podlaskich uważający się za Białorusinów identyfikują swój język ojczysty jako białoruski, podczas gdy mówcy uważający się za Ukraińców identyfikują swój język ojczysty jako ukraiński (SIL 2011: 2SIL 2011 / komentarz/comment/r /
SIL 2011. Change request documentation for: 2011-013. [http://www.sil.org/iso639-3/chg_detail.asp?id=2011-013&lang=pdl]
). Wychodząc od właściwości używanych gwar, Michał Łesiów stwierdził z kolei, że świadomość narodowa na Białostocczyźnie nie kształtowała się tylko według kryterium językowego (Łesiów 1994: 127Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
na podstawie profilu białoruskiego.
).
Teren Podlasia Północnego nie został dotknięty w roku 1947 r. przez Akcję „Wisła”, która miała  na celu przesiedlenie Ukraińców – wschodniosłowiańskich mieszkańców uznano za Białorusinów (Łesiów 1994: 123-124Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
na podstawie profilu białoruskiego.
).
Jan Maksymiuk uważa, że Białorusini posiadają więcej niż jeden język narodowy. Oprócz białoruskiego wymienia: poleski (poliêśka / polišućka mova), a wśród Białorusinów w Polsce: podlaski (pudlaśka mova). Zaznacza przy tym, że język podlaski jest siostrą-bliźniaczką (sestra-blizniačka) języka poleskiego, a tłumaczenie z jednego na drugi polega jedynie na „przepisaniu żywcem” z uwzględnieniem fonetyki drugiej z odmian („poliêśki oryginał ja prosto »žyvciom« perepisav našoju fonetykoju”) (Maksimjuk 2009Maksimiuk 2009 / komentarz/comment/r /
Maksimiuk, Jan 2009. „Biłoruśku klasyku vpuskajemo perednimi dveryma”, Svoja.org. [http://svoja.org/1210.html?jn553eedc4=1#jotnav553eedc4b4109e9fda286a892e61081d]
).
W czasach Imperium Rosyjskiego badacze wyróżniali na terenie Białorusi Czarnorusinów albo Poleszuków, wyróżniających się językiem i obyczajami (Michaluk 2010: 65Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
).

Tożsamość

Jerzy Chmielewski, redaktor Czasopisu, czasopisma białoruskiej mniejszości narodowej, pisząc po białorusku, określił swoich rodaków „Biełarusa-Jaćviahi”, a swoich południowych sąsiadów – „Chachły” („nie błytać z Ukraińcami” - Chmielewski 2010Chmielewski 2010 / komentarz/comment/r /
Chmielewski, Jerzy 2010. „Maja kraina prostaj movy”, Czasopis.pl. [http://czasopis.pl/ostrow-krynki/moj-widnokrag/blog]
).
Tożsamość etniczna posługujących się wschodniosłowiańskimi odmianami językowymi mieszkańców Białostocczyzny pozostaje kwestią dyskusji. W pojawiających się publikacjach prasowych przypisywana jest im ukraińska albo białoruska tożsamość etniczna (Kruk 1997: 65-66Kruk 1997 / komentarz/comment/r /
Kruk, Mikołaj 1997. „Białorutenika w białostockich czasopismach i periodykach w latach 1985-1995”, w: Jan F. Nosowicz (red.) Dziedzictwo przeszłości związków językowych, literackich i kulturowych polsko-bałto-wschodniosłowiańskich. Białystok: UwB, s. 63-72.
).
Na początku lat 1980-tych co czwarty prawosławny mieszkaniec Białostocczyzny określał się jako Białorusin, 30% czuło się Polakami, 30% określało się jako „Ruscy” (Mironowicz 2010: 23Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
). Według spisu powszechnego ludności z 2000 r. Białorusini stanowią od 25 do 30% społeczności prawosławnej w województwie podlaskim (Podlasie Północne). Około 1,5% prawosławnych określiło się jako Ukraińcy. Pozostali prawosławni zdeklarowali się jako Polacy (Mironowicz 2010: 27Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
Mieszkańców ówczesnych guberni siedleckiej i lubelskiej Konstatin Michalczuk określał jako Rusinów albo Małorusów. To określenie etniczne wiązał z wyznaniem prawosławnym i unickim (Łesiów 1994: 120-121Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
na podstawie profilu białoruskiego.
).
Borciuch i Olejnik (2001: 77Borciuch i Olejnik 2001 / komentarz/comment/r /
Borciuch, Maria & Marek Olejnik 2001. „Paralele leksykalne w gwarach ukraińskich i polskich gminy Dubicze Cerkiewne”, w: Feliks Czyżewski & Hryhorij Arkuszyn (red.) Ukraińskie i polskie gwary pogranicza. Lublin-Łuck: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, s. 77-81.
) piszą:

Prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny od lat nazywano w Polsce Białorusinami. Tymczasem sprawa ich przynależności etnicznej nie jest taka prosta. Prawosławną społeczność tego regionu tworzą dwie grupy ludności ruskiej o odmiennym pochodzeniu.
Pierwsza z nich to Białorusini, potomkowie dawnych plemion Krywiczów i Drehowiczów, zamieszkujących teren na północ od Narwi i Narewki oraz na wschód o Puszczy Knyszyńskiej. Druga natomiast to mieszkańcy obszarów na południe od Narwi oraz na południe i zachód od Puszczy Białowieskiej, ludność wywodząca się z Wołynia, czyli przodkowie [sic!] dzisiejszych Ukraińców.

Do użytkowników opisanych tu odmian językowych należeli (bądź należą) polsko-litewscy Tatarzy. Źródła wskazują, że już w XVI-XVII w. większość Tatarów nie znała języka tatarskiego (Antonowicz 1968: 256-257Antonowicz 1968 / komentarz/comment/r /
Антонович А. К. [Antonowicz] 1968. „Краткий обзор белорусских текстов, писанных арабским письмом”, w: В. В. Мартынов, Н. И. Толстой (red.) Полесье (Лингвистика. Археология. Топонимика). Москва: Наука, s. 256-299.
).
We wsi Kostomłoty (powiat bialski województwa lubelskiego) istnieje jedyna w Polsce parafia obrządku neounickiego (Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego), której mieszkańcy posługują się językiem, jak sami mówią, chachłackim (Arkuszyn 2010: 140Arkuszyn 2010 / komentarz/comment/r /
Аркушин, Григорій [Arkuszyn] 2010. „Жителі Підляшшя про свою мову”, w: Dagmara Nowacka i in. (red.) Z lubelskich badań nad słowiańszczyzną wschodnią. Lublin: Wydawnictwo KUL, s. 137-149.
).
W latach 1970-tych Włodzimierz Pawluczuk pisał, że na Białostocczyźnie, niezależnie od używanej odmiany, ludność wschodniosłowiańska utożsamia się ze „swoimi”, tj. prawosławnymi. Świadomość białoruskości była jedynie świadomością nazwy i pojawia się u osób z pewnym wykształceniem (Pawluczuk 1972: 131Pawluczuk 1972 / komentarz/comment/r /
Pawluczuk, Włodzimierz 1972. Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej. Warszawa: PWN.
).
M. Sajewicz podkreślał, że prawosławni mieszkańcy Podlasia zostali uznani w 1939 r. przez władze radzieckie za Białorusinów – do tego czasu uważali się za „Tutejszych” albo „Ruskich”. Obecnie dostrzega się wśród części ludności, głównie wykształconej, ewolucję w kierunku polskiej, białoruskiej albo ukraińskiej świadomości narodowej (Sajewicz 1997: 94Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). Narodowość „tutejszą”, „miejscową”, „ruską” albo „prawosławną” i „język miejscowy” często deklarowano też w przedwojennym województwie poleskim. W 1931 r. aż 63% mieszkańców województwa poleskiego określiło swój język jako miejscowy (Wysocki 2005: 120Wysocki 2005 / komentarz/comment/r /
Wysocki, Aleksander 2005. „Zarys problemu świadomości narodowej rdzennych mieszkańców województwa poleskiego w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego”, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 27: 120-135.
). Nazwą Poleszucy sami mieszkańcu Polesia określali się rzadko (Wysocki 2005: 122Wysocki 2005 / komentarz/comment/r /
Wysocki, Aleksander 2005. „Zarys problemu świadomości narodowej rdzennych mieszkańców województwa poleskiego w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego”, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 27: 120-135.
).
Z narodem białoruskim identyfikowali się przede wszystkim działacze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, a także młoda inteligencja. Do wzrostu tożsamości białoruskiej przyczyniły się działania kulturalne, a także polityczne.  Pierwszą w powojennej Polsce partią mniejszości narodowej było istniejące w latach 1990-2005 Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne (Sajewicz 1997: 95Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). Działacze miejscowych organizacji białoruskich skłonni są zaliczyć do narodu białoruskiego całą ludność prawosławną Białostocczyzny (Sajewicz 1997: 94Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). Z drugiej strony działacze ukraińscy gotowi są jako Ukraińców uznać wszystkich mówców odmian językowych o cechach ukraińskich.
Na pewien wzrost ukraińskiej świadomości narodowej wśród części prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny ma wpływ dostrzeżenie podobieństwa własnej odmiany językowej ze standardowym językiem ukraińskim, a także związków kulturowych. Z drugiej strony brak na tym terenie tradycji użycia nazwy Ukrainiec, a ponadto obserwowana jest niechęć do takiego określenia ze względu na negatywne skojarzenia z czasów działalności UPA (Ukraińska Powstańcza Armia) w Polsce południowo-wschodniej.
Ludność wiejska Białostocczyzny nie dzieli obszaru na białorusko- i ukraińskojęzyczny, ale jest świadoma pewnych różnic językowych. Mówcy dialektów dziakających i ciekających nazywani są Dziekałami albo Cieprukami, natomiast ludność, w której mowie brak tych procesów palatalizacyjnych (tj. zmiękczających spógłoski) określana jest Dekałami oraz Podlaszami (Padl'aš), przy czym semantyka tych nazw jest nieraz znacznie bardziej subtelna i nie musi ograniczać się jedynie do kwestii językowych. Inny stosowany podział rozróżnia mieszkańców dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (Litwini) i Korony (Korolowcy) (Sajewicz 1997: 96-97Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). O podziale na Dekałów i Dziekałów, a także o języka zwanym korolowskim (королjоуским) pisano już zresztą w 1858 r. (Łesiw 1997: 282Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).
Na Lubelszczyźnie za Ukraińców uchodzą wszyscy objęci niegdyś Akcją „Wisła” albo przybyli zza Buga, bez względu na język, jakiego używają i wyznanie (Czyżewski i Warchoł 1998: XXCzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
). Ukraińców przeciwstawia się „Tutejszym”, którzy nigdy nie opuścili ojczystych stron.