Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

Typologia genetyczna języka

W zależności od tego, czy traktować gwarę spiską jako dialekt języka polskiego czy słowackiego, typologia genetycznie będzie wyglądała następująco:

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → lechicka → język polski → gwary góralskie/gwary Podtatrza → gwara spiska

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → czesko-słowacka → język słowacki → gwara spiska

Podobieństwo językowe

Polskie gwary spiskie są najbliżej spokrewnione ze słowackimi gwarami spiskimi, z którymi wciąż wzajemnie na siebie oddziałują, jednak obecnie w bardzo niewielkim stopniu – ogranicza się to przede wszystkim do szkół, w których uczy się młodzież słowackiego pochodzenia, nabożeństw w kościele oraz do czytelników organu prasowego Towarzystwa Słowaków w Polsce Život. Wpływy słowackiego języka literackiego są jeszcze mniejsze.

Współcześnie najsilniejszy wpływ na polskie gwary spiskie ma odmiana standardowa języka polskiego, propagowana przede wszystkim przez środki masowego przekazu. Zgodne z językiem literackim są m.in. przymiotniki: ćy̨sḱi, dłuǵi, głuṕi, móndry, ^xoi̯ny, radosny, spokoi̯ny, v́eĺǵi itd. Jednak występuje szereg przymiotników odbiegających od polszczyzny literackiej, które można zakwalifikować do trzech grup:

1. leksykalnej,
2. fonetycznej,
3. słowotwórczej.

W pierwszej grupie znajdują się przymiotniki nieobecne we współczesnym języku polskim, ale znane w okresach dawniejszych i zbudowane na podstawach stosowanych w odmianie literackiej, np.: bratóf ‘braci’, śosṭř̦in ‘sióstr’, fřiśy//v́artḱi ‘szybki’, dómaśny ‘domowy, swojski’, ḱisły ‘kwaśny’, ĺatuśńi ‘letni’, źimuśni//ž́imuśny ‘zimowy’, łacny ‘głodny, tani’, ḿescḱi ‘miejski, miastowy’, opaterny ‘ostrożny’, śkamravy ‘mający kaprawe oczy; szemrający z niezadowolenia’, vałuśny ‘zdolny, sposobny do czego’. Często różnice te wynikają z czynników fonetycznych, będące przejawem wspólnoty leksykalnej z obszarem wschodniosłowackim, np. redetelny ‘rzetelny’. Końcówki –any zamiat -owy; -aty zamiast -asty; -owy zamiast -sḱi; -ński/-nski zamiast -ski. Poza tym występują derywaty językowi polskiemu kompletnie obce, np.: byrci ‘owczy’, hyrny ‘sławny’, pukĺaty ‘garbaty’ (puḱeĺ ‘garb’), krawaty ‘pstry’, pazravy//paźravy ‘chciwy, łakomy’ itd. Zdarzają się też spiskie przymiotniki obcego pochodzenia, np.: fai̯ny, ńeṕiĺi ‘obcy’, śumny ‘zgrabny, piękny’ itd.
Drugą grupę stanowią przymiotniki identyczne z formami literackimi pod względem struktury, etymologii i znaczenia, ale posiadające różną postać fonetyczną, np.: ałamuńii̯ovy ‘aluminiowy’, gĺei̯duvany ‘emaliowany’, i̯edbovny ‘jedwabny’, i̯aŋgv́yntovy ‘adwentowy’, besowy ‘bezowy’, xłódny ‘chłodny’, ṕykny ‘piękny’, ułymny ‘ułomny’ itd. Można też wyróżnić produktywne formanty spiskie: -aćaty – krapćaty; -aty – murcaty; -ejszy – rańyi̯si; -ański – grub́ii̯ański; -ny – obyrtny//obrotny; -owy – i̯aśyńovy. Produktywność poszczególnych formantów jest zróżnicowana: podczas gdy do żywych należą -aty, -awy, -ny, do martwych zalicza się -ły, -ański, -y.
Trzecia, najliczniejsza grupa przymiotników spiskich jest tożsama z występującymi w języku literackim.
Od strony leksykalnej język góralski zawiera wiele uproszeń, czy też skrótów leksykalno-myślowych – jak pisze Budz (2011Budz 2011 / komentarz/comment/r /
Budz, Jan 2011. Gwara spiska – Jynzik gibki jak pryńć. URL: http://serwis21.blogspot.com/2011/01/gwara-spiska-jynzik-gibki-jak-prync.html [dostęp: 06.10.2012 r.]
):

Dla przykładu słowo grzyb oznacza przede wszystkim „prawdziwka”, ryba to szczególnie pstrąg, a „god” to zwłaszcza żmija. Odpowiednio słowo „drzewo” to synonim pospolitego smereka (smerek), bo inne rodzaje drzew wymienia się z nazwy; wiyrzba, skorusa (skorusina), olsina, brzezina, lipa, jasiyń, jawór, jabłónka, śliwcorka, torka itd. Podobnie jak słowo „goj-goje” oznacza wszelkiego rodzaju krzaki. Tu trzeba jednak powiedzieć, że gwara górali spiskich nie jest jednolita, ma przy tym odmienności indywidualnie występujące w jednej wsi, odrębności wspólne dla kilku wsi oraz cechy wyróżniające od innych polskich gwar.

Powyższy cytat nie oddaje jednak wiernie całego obrazu zjawisk leksykalnych występujących w gwarach spiskich; należy też pamiętać, że między poszczególnymi miejscowościami elementy leksykonu mieszkańców mogą się znacząco różnić. Nie zmienia to jednak faktu, iż formy skrócone są częste – warto tutaj odnotować spiskie liczebniki: dwanáś, piytnáś, ośmináś, dwaść itd. Oprócz form skrótowych lub obocznych dla liczebników z odmiany standardowej gwary spiskie i orawskie cechują się także m.in. odrębnym systemem stosowania liczebników zbiorowych;  ponadto często, zgodnie z zasadą archaizmu peryferycznego [2]przyp02 / komentarz/comment /
Archaizm peryferyjny to zjawisko fonetyczne, fonologiczne, wyraz lub forma wyrazowa, zanikłe już w języku ogólnonarodowym, a zachowane w ludowych dialektach (gwarach) położonych na peryferiach danego obszaru językowego.
, zachowują archaiczne formy liczebników podstawowych, np.: siedm, ośm, piyńci, seści, siedmi, a nawet trze, śtyrze (Sikora 2006: 51ff). Archaizm ten polega przede wszystkim na braku tzw. epentetycznego (inaczej: znikającego) [e] (por. siedm : siedem, ale: siedmiu) oraz nieskróconej końcówce wyrazowej (por. seści : sześć; siedmi : siedem).

Język czy dialekt?

Gwara spiska jest dialektem (kwestią dyskusyjną, czy języka polskiego czy słowackiego), stanowi jednak fundament spiskiej wspólnoty kulturalno-językowej; brak bezpośrednich i jednoznacznych danych o stosunku Spiszaków do problemu „język czy gwara”.

Tożsamość narodowa

Na Spiszu, choć nieco inaczej niż w zachodniej i środkowej Słowacji, rozwijał się narodowy ruch słowacki. Próby działań na rzecz rozbudzenia świadomości narodowej Polacy podjęli dopiero po 1895 r.
Na Polskim Spiszu struktura narodowościowa jest stosunkowo jednolita. W ostatnim spisie powszechnym 90% mieszkańców zadeklarowało się Polakami, a ok. 10% Słowakami, z których większość deklarujących tę narodowość należy etniczne do tzw. górali spiskich, a ich kultura i język bliższa jest mieszkańcom polskich gór. Około 3,5% to Romowie, którzy w większości deklarowali narodowość polską.
Na Spiszu słowackim aż 91,5% mieszkańców (326 tys.) w 2001 r. zadeklarowało narodowość słowacką, jednak według szacunków etniczni Słowacy to maksymalnie 60% z tej liczby. Narodowość polską zadeklarowało 314 osób – przede wszystkim z małżeństw mieszanych – jednak od strony kulturowej, językowej i etnicznej za Polaków można uznać znacznie więcej (nawet 40–48 tys.) mieszkańców, którzy nie czują się powiązani z narodowością polską. Elementy polskiej kultury dominują w rejonach Jaworzyny Tatrzańskiej, Lendaku i Małego Sławkowa, a także w Kieżmarku (uciekinierzy z Zamagurza, które po roku 1945 r. wróciło do Polski), na Górnym Spiszu czy w Bukowince na Dolnym Spiszu (potomkowie osadników z XIX w.).
Wspólnocie językowej górali Polskiego Spisza towarzyszy jedność kulturowa i etnograficzna, z pewnym wewnętrznym zróżnicowaniem. Często odmienność własnej tradycji i dziedzictwa kulturowego miesza się tam z kulturą przyległych obszarów geograficznych; dominują jednak elementy ludowo-chłopskie. Ta jedność kulturowa Polskiego Spisza urzeczywistnia się i manifestuje w wielu różnorodnych dziedzinach, m.in. światopoglądzie, wyznaniu religijnym, budowie świata. Dostarcza on rdzennym mieszkańcom tego regionu określonego rozumienia czasu i przestrzeni, zawiera podzielane przez nich wierzenia, koncepcję „honorności” i gościnności. Można przy tym podstawie sądzić, że opór przeciwko madziaryzacji jednoczył tamtejszą ludność słowiańską, przyczyniając się do włączenia ludności polskojęzycznej w kształtującą się  świadomość narodową Słowaków. Poza tym niewątpliwy wpływ na odrębność regionu i jego wewnętrzną spójność ma historyczne odcięcie Spisza od Polski oraz czynnik ekonomiczny – dojazd do pracy po stronie słowackiej (Biały 1986: 10fBiały 1986: 10f / komentarz/comment/r /
Biały, Zbigniew 1986. „Polski Spisz. Historyczne uwarunkowania kultury ludowej tego regiony i sposoby jej badania po II wojnie światowej”, w: Zbigniew Biały (red.)Polski Spisz. Jedność kultury i jej historyczne uwarunkowania. Środowisko naturalne – warunki gospodarowania. Antropologia. Gwary, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego DCCCXI, Prace Etnograficzne, Zeszyt 22, Studia Spiskie nr 1. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
).
Romowie spiscy posługują się dialektami romskimi między sobą, natomiast przechodzą na gwary spiskie w kontaktach z góralami i język polski w rozmowie z Polakami.