Nazwa

Endonimy

Omawiane tu odmiany nie stanowią jednolitej całości. Istnieje wiele określeń poszczególnych wariantów odnoszących się do konkretnych lokalizacji (np. kornicka havorka, pudlaśka mova), do cech wymowy (chmacka), do określeń etnicznych (ruska mova, po chachłaćki) albo podkreślających lokalny charakter odmiany (po prostu, prosta mova, tutejša mova, po naszomu, po swojomu). Mówcy odmian uważający się za Białorusinów identyfikują swój język ojczysty jako białoruski, podczas gdy mówcy uważający się za Ukraińców identyfikują swój język ojczysty jako ukraiński (SIL 2011: 2SIL 2011 / komentarz/comment/r /
SIL 2011. Change request documentation for: 2011-013. [http://www.sil.org/iso639-3/chg_detail.asp?id=2011-013&lang=pdl]
).

Egzonimy

Egzonimy polskie

Na Lubelszczyźnie dialekt podlaski określa się językiem chachłackim, co w zależności od środowiska ma nacechowanie neutralne lub ujemne. W ten sposób określają gwary południowych sąsiadów mieszkańcy Podlasia Północnego. Mieszkańcy Lubelszczyzny określają gwarę mową prostą, mówieniem po prostu, rzadziej mową chachłacką (Czyżewski i Warchoł 1998: XXIVCzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
). Mówców gwar określa się często Chachłami – określenie to jest przez nich zwykle odbierane neutralnie (Czyżewski i Warchoł 1998: XXIVCzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
). Pochodzący z Podlasia Jan Maksymiuk, który na stronie Svoja.org propaguje standaryzację podlaskich odmian językowych, nazywa po polsku swój język podlaskim.

Inne egzonimy

Po angielsku odmiany podlaskie określane są Podlachian, a poleskie –  (West) Polesian albo Polisian (motywowane zapewne ukraińskim określeniem поліські).
Po ukraińsku podlaskie odmiany językowe określane są jako підляські говірки, ewentualnie сідлецькі ('siedleckie') (Łesiw 1997: 279Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).
W XIX w. poleskie odmiany językowe zostały określone przez rosyjską komisję powołaną w związku ze spisem ludności jako język małorusko-polesko-białoruski (Wysocki 2005: 121Wysocki 2005 / komentarz/comment/r /
Wysocki, Aleksander 2005. „Zarys problemu świadomości narodowej rdzennych mieszkańców województwa poleskiego w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego”, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 27: 120-135.
). Istnieje ponadto wiele określeń utworzonych od poszczególnych miejscowości, które w razie potrzeby używane są w językach opisu (np. gwara radzyńska, радинский говор) (Łesiw 1997: 283Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).


Tablice turystyczne po podlasku i po polsku
[by Renessaince (Own work) GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0), via Wikimedia Commons].

Historia i geopolityka

Lokalizacja w Rzeczypospolitej

Województwo poleskie w II Rzeczypospolitej [by Poznaniak (CC-BY-SA-2.5 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5), via Wikimedia Commons].

Obszar I Rzeczpospolitej obejmował nie tylko gwary podlaskie, ale praktycznie całość obszaru gwar poleskich. W okresie międzywojennym zarówno znaczna część Polesia, jak i Podlasie leżały w granicach Polski. Po II wojnie światowej przy Polsce pozostało jedynie Podlasie.
Michał Łesiów definiuje obszar gwar podlaskich jako położony od rzeki Narew na północy aż do północnego skraju ówczesnego województwa chełmskiego (Łesiw 1997: 277Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
). Odmiany podlaskie wchodzą w skład dialektu poleskiego np. w rozumieniu Konstantina Michalczuka (por. Łesiw 1997: 281Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).


Mapa Polesia (red.mapy. Jacek Cieślewicz, na podstawie: Wiarenicz 2009: 22Wiarenicz 2009 / komentarz/comment/r /
Вяреніч, Вячаслаў Л. [Wiarenicz] 2009. Палескі архіў. Минск: А.Н. Вараксин.
).


Przejściowe dialekty polsko-białorusko-ukraińskie i poleskie - red.mapy Jacek Cieślewicz.

J. Głuszkowska twierdzi (2001: 81Głuszkowska 2001 / komentarz/comment/r /
Głuszkowska, Jadwiga 2001. „Wschodniosłowiańskie elementy językowe w folklorze podlaskim”, w: Elżbieta Smułkowa & Anna Engelking (red.) Język i kultura białoruska w kontakcie z sąsiadami. Warszawa: Wydział Polonistyki UW, s. 81-92.
), że gwary przejściowe białorusko-ukraińskie występują w pasie położonym na Podlasiu, na południe od Dąbrowy Białostockiej. Z kolei M. Sajewicz (1997Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
) uważa za przejściowe gwary nieakające z miękką wymową spółgłosek (por. mapa).

Inne lokalizacje

Współcześnie oprócz Polski poleskie odmiany językowe używane są także na terenie Ukrainy (Wołyń) i Białorusi (okolice Brześcia) (Duliczenko 2002: 581Duliczenko 2002 / komentarz/comment/r /
Duličenko, Aleksandr D. 2002. „Westpolesisch”, w: Miloš Okuka (red.) Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt, s. 581-588. [http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/]
).

Historia i geneza

Jeszcze przed unią lubelską (aktem tworzącym Rzeczpospolitą Obojga Narodów) tereny na północ od Włodawki należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wraz z unią województwo podlaskie przeszło w 1569 r. do Korony (Królestwa Polskiego) (Pazdniakou 2007: 384-385Pazdniakou 2007 / komentarz/comment/r /
Пазднякоў, Валерый [Pazdniakou] 2007. „Падляшскае ваяводства”, w: Г. П. Пашкоў et al. (red.) Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Т. 2. Мінск: Беларуская энцыклапедыя имя Петруся Броўкі, s. 384-385.
) – południowa część tego obszaru pozostała przy Litwie, niemniej i tu nasiliło się polskie osadnictwo. Jednocześnie na lewym brzegu Bugu rozwijało się osadnictwo ruskie, wspierane przez możnowładców litewskich (Czyżewski i Warchoł 1998: IX-XCzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
).
Według Fałowskiego (2011: 132-134Fałowski 2011 / komentarz/comment/r /
Fałowski, Adam 2011. „Język ukraiński”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 127-160.
) w XVI-XVII w. na całym obszarze wschodniosłowiańskim, znajdującym się w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej, pojawiały się liczne publikacje (w tym przekłady Biblii) w tzw. „prostej mowie”, określanej dziś jako „literacko opracowany ponadregionalny wariant języka białoruskiego i ukraińskiego”. Co prawda badacze nie są zgodni co do stosunku tej pisanej odmiany językowej wobec używanych ówcześnie w mowie dialektów, ale powszechnie podkreśla się obecność elementów polskich, cerkiewnosłowiańskich i ruskich.
We wsiach Lubelszczyzny mówiono i po polsku, i rusku, choć z przewagą ruskiego. Unia lubelska i brzeska zapoczątkowały polonizację szlachty. Ponadto szkoły unickie kształciły kościelne elity intelektualne, które posługiwały się zarówno językiem polskim, jak i ukraińskim (Czyżewski i Warchoł 1998: XICzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
).
W czasie zaborów na dawnych terenach Rzeczypospolitej Rosja propagowała wśród ludności unickiej prawosławie, licząc na jej zruszczenie. Na Lubelszczyźnie działania te odniosły jednak skutek odwrotny do zamierzonego i doprowadziły do wykrystalizowania się polskiej świadomości narodowej (Czyżewski i Warchoł 1998: XIIICzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
). Istniała też tendencja do przechodzenia na język polski, związana z czynnikami takimi, jak zmiana obrządku na łaciński oraz małżeństwa mieszane. W 1875 r. zlikwidowano unię kościelną. Na południowym Podlasiu unici nie chcąc przejść na prawosławie – postrzegane jako religia zaborcy – przechodzili na rzymski wariant katolicyzmu. Odżegnywano się od wszystkiego co rosyjskie i wschodniosłowiańskie: języka, stroju, obyczajów. Sprzyjała temu też polityka językowa państwa, która traktowała dialekt jako poślednią odmianę języka rosyjskiego (Czyżewski i Warchoł 1998: XIV-XVCzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
).
W 1905 r. ogłoszono ukaz tolerancyjny, pozwalający dawnym unitom administracyjnie skonwertowanym na prawosławie przechodzić na katolicyzm. Spowodowało to szybką, masową polonizację po lewej stronie Bugu (Czyżewski i Warchoł 1998: XVCzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
).


Odmiany podlaskie i poleskie jako dialekty języka ukraińskiego [red.mapy Jacek Cieślewicz, za: Internet Encyclopedia of Ukraine (http://www.encyclopediaofukraine.com/picturedisplay.asp?linkpath=pic\D\I\Dialects_Map.jpg)].


Gwary zachodniopoleskie na Białorusi (red.mapy. Jacek Cieślewicz, za: Krywicki 2003: 205Krywicki 2003 / komentarz/comment/r /
Kрывіцкі, Аляксандр А. [Krywicki] 2003. Дыялекталогія беларускай мовы. Мінск: Вышэйшая школа.
).

Teren Białostocczyzny nie został dotknięty przez Akcję „Wisła”, mającą na celu przesiedlenie ludności uważanej za ukraińską. Na południowym Podlasiu w latach 1944-1947 ludność uznana za ukraińską była deportowana: początkowo wywożono ją na Ukrainę, potem na teren ziem zachodnich i północnych w ramach Akcji „Wisła”. W latach 1940-ych wschodnią Lubelszczyznę zasiedlano ludnością polską. Dawni mieszkańcy mogli wrócić dopiero po 1957 r. (Czyżewski i Warchoł 1998: XX-XXICzyżewski i Warchoł 1998 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
).