Obecność w życiu publicznym

Historia

Przed wojną nad ustawą umożliwiającą stosowanie języka białoruskiego w sądach i szkołach w Polsce pracował rząd Władysława Sikorskiego, ale jego upadek spowodował, że nie weszła ona w życie. Polska większość parlamentarna była niechętna przyznawaniu Białorusinom jakiejkolwiek autonomii politycznej (Mironowicz 2010: 11Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
). W 1925 r. białoruscy posłowie w Sejmie stworzyli klub Białoruska Włościańsko-Robotnicza Hromada, który widział szansę na autonomię Białorusi tylko we współpracy z ZSRR. W 1927 r. partię zdelegalizowano, a posłów aresztowano. Po kilku latach pobytu w więzieniu, przekazano ich ZSRR w ramach wymiany więźniów. Tam też zginęli w latach 1937-38 podczas masowych represji, oskarżeni o szpiegostwo na rzecz Polski.
Białoruska Chrześcijańska Demokracja za podstawę ładu społecznego uważała chrześcijaństwo i podkreślała prawo każdego narodu do samostanowienia. Domagała się prawa do oświaty w języku białoruskim, a także obecności języka białoruskiego w życiu religijnym.
Najbardziej wpływową partią była autonomiczna lokalna organizacja Komunistycznej Partii Polski – Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi. Reprezentowała na interesy ZSRR i pozostawała w zależności od Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej – międzynarodowej organizacji zrzeszającej partie komunistyczne) (Mironowicz 2010: 13Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
). Do tej partii należał twórca białoruskiej ortografii – Branisław/Bronisław Taraszkiewicz.
W drugiej połowie lat 1930-tych zwalczano w Polsce wszystkie przejawy białoruskiego ruchu narodowego pod pretekstem walki z komunizmem (Mironowicz 2010: 14-15Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
Polityka PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – organ władzy wykonawczej w Polsce, powołany Moskwie w 1944 r. i pozostający pod kontrolą J. Stalina) była dwutorowa: z jednej strony rozszerzano prawa Białorusinów i angażowano ich w budowę państwa komunistycznego, z drugiej zaś w ramach umowy przesiedlano do ZSRR. Z kolei polskie podziemie niepodległościowe prześladowało Białorusinów, starając się skłonić ich do wyjazdu do ZSRR. Represjonowanie traktowano także jako odwet za współpracę z nową władzą. Oddział Romualda Rajsa (ps. „Bury”) wymordował 79 osób wyznania prawosławnego z powiatu Bielsk Podlaski (Mironowicz 2010: 17-18Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
W 1946 r. nastąpiła zmiana polityki polskich władz: ludność, która pozostała w Polsce, uznano za Polaków wyznania prawosławnego. Nie otrzymali oni żadnych praw mniejszości narodowych, ale posiadali pełnię praw jako Polacy.
W czasach PRL polityka władz była zmienna, ale od 1955 r. nieprzerwanie funkcjonowały kontrolowane przez władze struktury organizacyjne mniejszości. Poza dbaniem o kulturę białoruską miały na celu propagowanie idei, które wpisywały się w politykę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (Mironowicz 2010: 19-23Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
NSZZ „Solidarność” na Białostocczyźnie miał charakter narodowo-polski i katolicki. Przedstawiciele mniejszości, którzy z początku włączyli się w działania ruchu, wkrótce go opuścili ze względu na „katolików alergicznie reagujących na każdy element ruskiej inności”. Według Eugeniusza Mironowicza działacze „Solidarności” postrzegali Białorusinów i prawosławnych jako „cząstkę sowieckiego świata”. Ponadto władze starały się podkreślać rozbieżność interesów opozycji i mniejszości narodowej (Mironowicz 2010: 24Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
Niemniej jednak w łonie samej mniejszości miały miejsce w latach 1980-tych działania opozycyjne, takie jak powołanie Białoruskiego Zrzeszenia Studentów, wydawanie nielegalnych czasopism i innych druków, a także świętowanie rocznicy ogłoszenia niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej (25 marca 1918 r.). To ostatnie przyciągnęło także przedstawicieli polskiej opozycji (Mironowicz 2010: 24Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).

Status oficjalny

Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego spisany był w języku ruskim, który bywa  identyfikowany przez niektórych badaczy z językiem białoruskim (np. Straczuk 1999: 22Straczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Straczuk, Justyna 1999. Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa: UW.
). Język ruski pozostawał językiem kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego aż do 1696 r., kiedy decyzją sejmu zastąpiono go językiem polskim na wniosek szlachty nowogródzkiej (Michaluk 2010: 38Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
). Szansa na ponowne użycie białoruskich odmian językowych w życiu publicznym nie pojawiła się aż do XX w. Wśród znacznej części społeczeństwa, mimo uzyskania statusu oficjalnego na Białorusi, język białoruski nie cieszy się prestiżem (Straczuk 1999: 24Straczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Straczuk, Justyna 1999. Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa: UW.
).
Na podstawie art. 10 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym do Urzędowego Rejestru Gmin, w których język białoruski używany jest jako język pomocniczy, wpisane zostały następujące gminy województwa podlaskiego:

Hajnówka /brus.Гайнаўка – gmina miejska (od 2007 r.),
Orla /Орля (od 2009 r.),
Narewka / Нараўка (od 2009 r.),
Czyże / Чыжы (od 2010 r.),
Hajnówka / Гайнаўка – gmina wiejska (od 2010 r.)

(http://mac.gov.pl/wp-content/uploads/2011/12/Lista-gmin-wpisanych-do-Urz%C4%99dowego-Rejestru-Gmin-w-kt%C3%B3rych-jest-u%C5%BCywany-j%C4%99zyk-pomocniczy.pdf). Za wyjątkiem Narewki, gminy te leżą poza obszarem gwar białoruskich w rozumieniu M. Sajewicza (por. Sajewicz 1997Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie.”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
), ale według danych statystycznych mieszkańcy deklarują używanie języka białoruskiego. Do ministerialnego wykazu gmin, w których ponad 20% mieszkańców posługuje się językiem białoruskim wchodzi jeszcze 7 innych gmin, w których język białoruski mógłby zostać wprowadzony jako pomocniczy w świetle ustawy (por. http://www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=947).
Do tej pory w 27 miejscowościach wprowadzono oficjalne dwujęzyczne nazwy polsko-białoruskie.
Ratyfikacja Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych w Polsce uwzględnia język białoruski.

Media

Powstająca w Polsce literatura białoruska pojawiała się na łamach czasopisma Czasopis, a także w mniejszym stopniu w Przeglądzie Prawosławnym (Kruk 1997: 69Kruk 1997 / komentarz/comment/r /
Kruk, Mikołaj 1997. „Białorutenika w białostockich czasopismach i periodykach w latach 1985-1995”, w: Jan F. Nosowicz (red.) Dziedzictwo przeszłości związków językowych, literackich i kulturowych polsko-bałto-wschodniosłowiańskich. Białystok: UB, s. 63-72.
). Białoruskie Stowarzyszenie Literackie Białowieża wydaje rocznik literacko-artystyczny Termapiły (http://kamunikat.org/termapily.html).
Tygodnik Niwa rozpoczął swą działalność jako organ wspieranego przez władze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Od 1957 r. zaczął się ukazywać Kalendarz Białoruski. Oba pisma ukazują się o dziś. Od 1992 r. Niwa jest niezależna od BTSK (Kalina 2010: 63-65Kalina 2010 / komentarz/comment/r /
Kalina, Jerzy 2010. „Białorusini w Polsce w prasie, radiu i telewizji (1956-2008)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 63-76.
).
W latach 1980-tych ukazywały się niezależne białoruskie periodyki i inne wydawnictwa, poza kontrolą cenzury. Do tych publikacji zaliczają się Białaruskija dakumanty, Kantakt i Aposznija pawiedamleńni BAS [2przyp02 / komentarz/comment /
BAS - Беларускае аб’яднанне студэнтаў (Białoruskie Zrzeszenie Studentów).
]. W drugim obiegu funkcjonowało również czasopismo o tematyce religijnej Fos (Kalina 2010: 66-69Kalina 2010 / komentarz/comment/r /
Kalina, Jerzy 2010. „Białorusini w Polsce w prasie, radiu i telewizji (1956-2008)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 63-76.
).
W latach 1990-tych pojawiły się pisma Czasopis (drukowane po polsku i białorusku) i Hołas Haradka (Kalina 2010: 69Kalina 2010 / komentarz/comment/r /
Kalina, Jerzy 2010. „Białorusini w Polsce w prasie, radiu i telewizji (1956-2008)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 63-76.
).
Na Uniwersytecie Warszawskim od 1998 r. wychodzi czasopismo naukowe  Acta Albaruthenica. Natomiast Uniwersytet w Białymstoku od 2009 r.wydaje czasopismo Białorutenistyka Białostocka.
Pierwszą audycję radiową po białorusku w Polskim Radiu w Białymstoku nadano 15 czerwca 1958 r. – audycja była następnie emitowana raz w tygodniu. W 1958 r. pojawiły się też audycje w radiowęzłach. Od 1990 r. audycje w języku białoruskim nadawane są codziennie po piętnaście minut, a w piątki i niedziele w wymiarze pół godziny. Od 1993 r. audycja zatytułowana jest Pad znakam Pahoni. Ponadto w soboty emitowany jest Koncert życzeń w języku białoruskim. Po białorusku nadawane są też prawosławne audycje religijne: Duchounyja sustreczy oraz Pierad wychadam u Carkwu.
Nieregularnie pojawiają się też inne audycje w języku białoruskim (np. koncert Festiwalu Białoruskiej Piosenki Autorskiej Jesień Bardów).
Z Białegostoku nadaje w całości po białorusku stacja radiowa Radyjo Racyja. Dostępne jest ono także w Internecie (http://racyja.eu). Ponadto w Polsce siedzibę ma przeznaczone głównie do emisji na terenie Białorusi Euroradio (http://euroradio.by/).
W lokalnym ośrodku Telewizji Polskiej w Białymstoku emitowana jest raz w tygodniu audycja Tydzień białoruski. Poza tym oddział TVP Białystok produkuje filmy dokumentalne poświęcone tematyce białoruskiej. Telewizja Polska nadaje też białoruskojęzyczny kanał Biełsat (Belsat) kierowany przede wszystkim do widzów na Białorusi. Na jego antenie pojawia się cykl Беларусы ў Польшчы (Białorusi w Polsce).
Dialekt pojawia się na łamach czasopism, a także stron internetowych. Strona Padlaska Cyberwioska (http://cybervioska.w.interia.pl) prowadzone jest w całości w "języku prostym" – dialekcie języka białoruskiego używanym przez katolickich mieszkańców Sokólszczyzny (Maksimjuk 2009: 70Maksimjuk 2009 / komentarz/comment/r /
Maksimiuk, Jan 2009. „Napišy štoś ludśkie...”, Czasopis 7/8: 70-72.
).
Z terenu Polski działa też Białoruska Biblioteka Internetowa Kamunikat (http://www.kamunikat.org), umożliwiając dostęp do książek, czasopism i nagrań w języku białoruskim.

Szkolnictwo

W szkołach Imperium Rosyjskiego obowiązywał język rosyjski. Nawet kiedy w 1910 r. Duma Państwowa pozwoliła mniejszościom (np. Litwinom, Gruzinom, Kałmukom, Żydom) na naukę w językach narodowych, to dzieci ukraińskie i białoruskie nadal uczono po rosyjsku, traktując ich języki jako gwary języka rosyjskiego (Michaluk 2010: 50Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
).
W XX w. polska polityka wobec szkolnictwa białoruskiego była niejednolita. W 1919 r. polskie władze zlikwidowały utworzone wcześniej przez Niemców szkolnictwo białoruskie (Romanowska 2010: 78Romanowska 2010 / komentarz/comment/r /
Romanowska, Ewa 2010. „Szkoła białoruska w Polsce – od czasów II po III Rzeczpospolitą”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 77-105.
). W tym samym roku utworzono pięć kursów dokształcających nauczycieli białoruskich dla 1500 osób (Romanowska 2010: 79Romanowska 2010 / komentarz/comment/r /
Romanowska, Ewa 2010. „Szkoła białoruska w Polsce – od czasów II po III Rzeczpospolitą”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 77-105.
). Po utworzeniu Litwy Środkowej (marionetkowego państwa zależnego od Polski, które następnie wcielone zostało do Polski) założono 186 białoruskich szkół podstawowych. W kolejnych latach liczba tych szkół zaczęła spadać i w 1923 r. funkcjonowało już tylko 22-38 białoruskich szkół powszechnych (liczby są rozbieżne w zależności od źródeł – Romanowska 2010: 79Romanowska 2010 / komentarz/comment/r /
Romanowska, Ewa 2010. „Szkoła białoruska w Polsce – od czasów II po III Rzeczpospolitą”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 77-105.
).
W 1924 r. uchwalono w Polsce ustawę, która miała umożliwiać powstanie szkół dwujęzycznych z językiem białoruskim, ale akty wykonawcze do niej praktycznie blokowały rozwój nauczania w języku białoruskim. Rok po wprowadzaniu ustawy istniały 3 szkoły z białoruskim językiem wykładowym, w których uczyło się 425 uczniów; podczas gdy społeczność Białorusinów liczyła ponad 2 miliony (Mironowicz 2010: 11Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
, Romanowska 2010: 79Romanowska 2010 / komentarz/comment/r /
Romanowska, Ewa 2010. „Szkoła białoruska w Polsce – od czasów II po III Rzeczpospolitą”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 77-105.
).
W 1944 r. za zgodą Resortu Oświaty PKWN w województwie białostockim zaczęto tworzyć szkoły z językiem białoruskim. Wszystkie te szkoły zlikwidowano w latach 1945-1947. Ponownie przywrócono szkolnictwo białoruskie od 1949 r.. Do końca roku szkolnego 1949/1950 utworzono 39 szkół białoruskich, a także białoruskie klasy.
W roku szkolnym 1969/1970 działały 164 białoruskie szkoły podstawowe z 11.302 uczniami, ale od 1970 r. zaczęto ograniczać oświatę w języku białoruskim. W roku szkolnym 1973/1974 działały tylko 103 szkoły z 5.983 uczniami (Mironowicz 2010: 22-23Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
W roku szkolnym 2011/12 w Polsce języka białoruskiego jako języka mniejszości narodowej uczyło się:

• 1.383 uczniów w 23 szkołach podstawowych,
• 790 uczniów w 16 gimnazjach,
• 745 uczniów w 3 liceach ogólnokształcących (ZWS 2012ZWS 2012 / komentarz/comment/r /
  Mały rocznik statystyczny 2012. MRS 2012 Warszawa: ZWS.
  ).

Po ukończeniu szkoły średniej można w Polsce przystąpić do egzaminu maturalnego z języka białoruskiego. Studia w zakresie filologii białoruskiej oferuje Uniwersytet w Białymstoku oraz Uniwersytet Warszawski. Ponadto lektorat języka białoruskiego prowadzony jest na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Życie religijne

W 1596 r.w Brześciu Litewskim zawarto tzw. Unię Brzeską, w wyniku której Kościół prawosławny na terenie Rzeczypospolitej został oficjalnie włączony w skład Kościoła katolickiego, przy zachowaniu rytu wschodniego (część hierarchii i wiernych nie podporządkowała się tej decyzji). Od tego czasu przeważająca część szlachty ruskiej przeszła na katolicyzm rytu łacińskiego, natomiast tak zwana "wiara ruska" stała się wyznaniem warstwy chłopskiej i utraciła prestiż (Straczuk 1999: 25Straczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Straczuk, Justyna 1999. Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa: UW.
). W czasie trwania zaboru rosyjskiego, w 1839 r.w Połocku (obecnie Białoruś) na soborze nastąpiło oficjalne włączenie unitów w skład Cerkwi prawosławnej, choć proces nie zakończył się jednorazowym aktem. Niemniej od tego czasu prawosławie stało się dominującym wyznaniem wśród Białorusinów.
Przed II wojną światową Białoruska Chrześcijańska Demokracja domagała się wykorzystania języka białoruskiego w prawosławnym i katolickim życiu religijnym. Zwalczały ją władze państwowe i kościelne, ponieważ Kościół katolicki stanowić miał narzędzie polonizacji białoruskiego ludu. Szykanowano księży głoszących kazania w języku białoruskim (Mironowicz 2010: 13Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
Od 1937 r. na obszarach, co do których władza uznała, że brak nań wykrystalizowanej świadomości narodowej (Wileńszczyzna, Grodzieńszczyzna, Białostocczyzna), zaczęto tworzyć polską oprawę prawosławnego życia religijnego. Tam, gdzie ludność odrzucała język i kulturę polską w życiu cerkiewnym, burzono świątynie. W 1938 r. zburzono około stu obiektów sakralnych (Mironowicz 2010: 16Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).

Oceny

Wraz z upowszechnieniem się języka polskiego wśród szlachty ruskiej język białoruski stracił znacznie na prestiżu oraz zaczął być traktowany jako chłopski i jedynie o lokalnym zasięgu (Straczuk 1999: 23Straczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Straczuk, Justyna 1999. Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa: UW.
).
W powszechnym mniemaniu białoruski uchodził za gwarową odmianę języka rosyjskiego, w związku z czym do języka z łatwością przenikały elementy rosyjskie. W życiu religijnym zjawisko to nasiliło się jeszcze po połączeniu Kościoła unickiego z prawosławiem. Prawosławna młodzież chłopska z łatwością ulegała rusyfikacji (Straczuk 1999: 25Straczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Straczuk, Justyna 1999. Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa: UW.
). Do dziś pojawia się pogląd, że białoruskie odmiany językowe to jedynie „papsuta polska mowa, zaśmieczana rasiejskimi słowami, padrusyfikawana” (http://cybervioska.w.interia.pl/mova_2.htm).
We wczesnych latach PRL funkcjonował wśród Polaków na Białostocczyźnie stereotyp Białorusina-komunisty oczekującego przyłączenia regionu do ZSRR. Białorusini postrzegali zaś Polaków jako nacjonalistów mordujących kobiety i dzieci z powodu odmienności. Wzajemna niechęć uniemożliwiała współpracę obu społeczności (Mironowicz 2010:19Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
Jan Czeczot widział w języku białoruskim, który określał mianem mowy krywickiej, pokrewieństwo z sanskrytem. Uważał, że wprowadzenie słownictwa krywickiego wzbogaciłoby literacką polszczyznę – jednocześnie krytycznie odnosił się do zapożyczeń z innych źródeł (Czeczot 1846: VI-VIICzeczot 1846 / komentarz/comment/r /
Czeczot, Jan 1846. Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny, niektóre przysłowia i idiotyzmy w mowie Sławiano-Krewieckiej, s postrzeżeniami nad nią uczynionymi. Wilno: Józef Zawadzki.

).
Alaksandr Krywicki (2003: 160Krywcki 2003 / komentarz/comment/r /
Kрывіцкі, Аляксандр А. [Krywicki] 2003. Дыялеакталогія беларускай мовы. Мінск: Вышэйшая школа.
) uznał gwary południowo-zachodnie języka białoruskiego, do których odnoszone są też odmiany z terenu Polski, za „jakby najbardziej białoruskie pod względem całokształtu i charakteru cech i środków”.

Próbki tekstów

Teksty gwarowe

• tekst gwarowy z Jagint (powiat sokólski, woj. podlaskie)

A u̯o teras, u̯o, siejuć awios i siejacca lon, i paźniej na Stanisława siejuć, ale teras siejuć ad razu s‿afsom lon. Nu a puźniaj pałóź toj lon trebo, pa pałoni znou̯ rwać paśpieja. Nu paśpieja lon rwać, potym pasuszyć jaho trebo, pabić, a tedy słać toj lon. Kiedyści na ciernicy, teraz to traczki takija, kiedyści na ciernicach, rencznia cierli. Puźniaj patrécca toj lon, trea trapać. Patrapajacca, czasać, paczeszacca j tedy praść toj lon. I praść adno na kuzal, druhoja na zrebninu, trecia płachy, na worki, jak na szto. Nuj tedy znóu̯ tkać. Wyczczacca, tedy znóu̯ bielicca ta usieŋ́ko.

(za: Kondratiuk i Łapicz 1972: 139Kondratiuk i Łapicz 1972 / komentarz/comment/r /
Kondratiuk, Michał & Czesław Łapicz 1972. „Jaginty, pow. Dąbrowski”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 135-140.
)

• tekst gwarowy z Gliniszcza Małego (powiat sokólski, woj. podlaskie)

A łubin to tam na dau̯kach kala Krywoho, toj łubin siejali, to szcze słoŋko, szczce ciomno było trebo wychodzić iści ś‿śarpkom żaci toj łubin. Ala pukil zojdziasz, słoŋko u̯że u̯ haru zojdzia, try kilomentry, ji zaraz toj łubin ablataja, szcze tak wo czasto nohi rwali, bo bosy pa tych kamieniach, pa giegach pachodzi za karóumi, ta ji mnie rwali ji Germani tój szto u̯ Amercy, to pakul zkłyhajasz kulhajuczy da toho łubinu, ji u̯że żniem, padażniem, słonaczko padydzia u̯ haru, to takija kapiakie znóu̯ składali. Pierszo takoja koło stawicca wo tak u̯o, łubin, a potym znóu̯ tak nakładajacca, ni wiazali, bo chto jaho pawiaża? Tam było taho łubinu, na adnoj pasłoscy stajóu̯ mo jakich ź‿dziewiać, tyja nadau̯ki takija szyrokija pa wosim zahony ji pa jakich troji staji, chto jaho pawiazau̯by, tam nawozou̯‿sz ni było, ni hnoju tam ni zawiaziesz, ta tylko tam łubin siejali, ala u̯że potym jak pawozim toj łubin, to ceła starana u̯ stadoli, dau̯niej u̯ adryni, ceła starana. Ji potym małacili ji wazili tam dzieści jaho prodać. Ni wiedaju pa czom jaho prodali, ni pomniu.

(za: Łapicz 1972: 145Łapicz 1972 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1972. „Gliniszcze Małe, pow. sokólski”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 141-149.
)

• tekst gwarowy z Nowodworców (powiat białostocki, woj. podlaskie)
  

To czydzieścié pasemki treba na dziesiéńć pasem, na dziesiéńć pas^em, bo to czynowaty worki tkućcia; to treba na dziesiéńć. A na kużal to treba napraść szeździesiónt dwa pasemki, to budzie ściéna, bo to cieniutko; a treba snować u dwadzieścia dwa pasam, to budzie ciéniutki tój kużal. Kiedyść ja tkała dwanaście ścien, to tak cztéry ścien słany len był, to taki siwiutki był, a te to był znuf swoje po swoim dwanaście ścian. To wy wiecie, to jedén sonsiat pszyszet, to muwi tak, ojej, Wićkowo, szto ty heta, kaź^e, czczesz takoja pieknoja, a u̯on taki bielutki, taki sliczniutki; a jak płocha, żep udał sie, o nasz mama to tak u̯o, bywało, ajej dzieci, kiepski kużel, maszku niéma, maszku, maszku niéma. Jak moszek chodzi po tem płotnie taki, pyłek u̯o tag‿by moszek, to jusz strasznie uda sie f‿płocha.

(za: Łapicz i Sawicka 1972: 169-170Łapicz i Sawicka 1972 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław & Irena Sawicka 1972. „Nowodworce, pow. białostocki”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 167-173.
)

Poezja

Mikoła Hajduk
Świetlaki

Nocz tumanam ścielecca;
Sonny plos raki,
Tolki za asielicaj -
U łuzie świetlaki.

Byccam z nieba zornaha
Chtoś rukoj znarok
Siarod łuha czornaha
Strachnuu zory u zmrok

(za: Hajduk 1988: 7Hajduk 1988 / komentarz/comment/r /
Hajduk, Mikoła 1988. Cisz. Białystok: Wojewódzki Dom Kultury.

)

Tekst użytkowy – przepis kulinarny

Czyrwony borszcz z uszkami
(adna porcyja: 214 kaloryj, padrychtouka: 50 min, warenie: 45 min, pradukty dla 4 asob)

na zupu: 5 burakou, 1 morkwa, 1 pietruszka, kawałak salera, 10 zieran czornaho piercu, 2 zierna anhielskaho ziela, 1 zubok czosnyku, 1 babkowy listok, sol, cukar, sok z cytryny, 80 hramou suszonych hrybou
na ciesto: 15 dekahramou mukie, 1 ijko, 1 łożka wade
na farsz: hrybe uwaranyja u zupi, 1 cybula, łożka tartaj bołki, 1 ijko, sol, pierac

Hrybe umyć, namaczyć praz nocz i uwaryć u hetaj ża samaj wodzi, u jakoj maczylisa. Warywa abłupić, uwaryć razam z abłuplenymi i parezanymi u dziażki burakami i pryprawami.
Adcedzić hrybe i warywa. Wadu, u jakoj warylisa hrybe i waryva ulić da adnaho harszczka. Kab zupa mieła piekniejszy koler, możno dadać kryszku buraczanaho kancentratu. Daprawić solaj, piercam, sokam z cytryny, czosnykam i jeśli trebo cukram. Padhreć, ale ni waryć, kab zupa ni zhubiła swajeho koleru.
Zrabić farsz da uszkou. Hrybe i cybulu drobnieńko parezać, padskwaryć na maśli, dadać tartu bołku, ijko i pryprawy. Wymieszać.
Z mukie, ijka i haraczoj wade zahnieści ni wielmi ćwiorde ciesto, tonko jaho razwalać i parezać na maleńkija kwadraty. Na każdym kwadraciku pałażyć farszu, złażyć na pałowu i zlepić bierahie. Patom zlepić prociulehłyja rahie. Uszka waryć u asobnym kipiatku. Kiedy wypłynuć na wierch, waryć jaszcze chwilinu i wyciahnuć z wade.
Uszka ułażyć na hłybokich talerkach i zalić haraczym borszczam.
Czyrwony borszcz najlepszy paśla troch - czatyroch dzion.

(za: http://cybervioska.w.interia.pl/infarmacyi_1.htm)

Dotychczasowy stan wiedzy

Próbki i dane dialektologiczne

Próbki gwar białoruskich Białostocczyzny znalazły się w pracy zbiorowej Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym pod redakcją A. Obrębskiej-Jabłońskiej (Obrębska-Jabłońska 1972Obrębska-Jabłońska 1972 / komentarz/comment/r /
Obrębska-Jabłońska, Antonina (red.) 1972. Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN.
). Teksty literackie w dialektach białoruskich ukazują się w czasopismach mniejszości, np. Czasopis.
Materiał gwarowy z obszaru Polski wszedł do wydanego w 1979 r. w Mińsku słownika Józefy Mackiewicz (Юзэфа Фларыянаўна) Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі и яе пагранічча (Słownik gwar białoruskich Białorusi północno-zachodniej i jej pogranicza).
Szczegółowe dane na temat białoruskich i innych odmian językowych Białostocczyzny znajdują się w ukazującym się w latach 1980-2002 Atlasie gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny.

Kultura materialna

W latach 1970-tych zlikwidowano Białoruskie Muzeum Etnograficzne w Białowieży. Jego eksponaty przekazano do Muzeum Wsi Północno-Wschodniej Polski w Ciechanowcu. Tam zostały wystawione pod zmienionymi nazwami jako „zabytki kultury materialnej rękodzieła ludowego Polski północno-wschodniej” (Mironowicz 2010: 22Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
Obecnie w Hajnówce działa Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej, które dokumentuje  kulturę materialną Białorusinów wytworzoną od końca XIX w.

Zaplecze instytucjonalne

Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne to najstarsza nadal działająca organizacja białoruska w Polsce, założona w 1956 r. Jego celem jest praca na rzecz kultury narodowej, świadomości białoruskiej, a także rozpowszechnianie wiedzy o Białorusi. BTSK współpracuje z Ministerstwem Edukacji Narodowej w organizacji lekcji języka białoruskiego w szkołach (Kossakowska 2007: 157Kossakowska 2007 / komentarz/comment/r /
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
).
Związek Białoruski w RP, założony w 1993 r., skupia wiele stowarzyszeń białoruskich, w tym Radę Programową Tygodnika Niwa. Instytucja ta organizuje seminaria historyczne i literackie oraz podtrzymuje kontakt mniejszości białoruskiej z elitami kulturalnymi Białorusi (Kossakowska 2007: 157Kossakowska 2007 / komentarz/comment/r /
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
).
Celem Związku Młodzieży Białoruskiej, założonego w 1992 r., jest rozwijanie aktywności  młodzieży białoruskiej, a także upowszechnianie wiedzy o Białorusinach i ich tradycji (Siegień-Matyjewicz 2007: 68Siegień-Matyjewicz 2007 / komentarz/comment/r /
Siegień-Matyjewicz Alicja J. 2007. Poczucie tożsamości narodowej młodzieży pochodzenia białoruskiego. Olsztyn-Warszawa: Białoruskie Zrzeszenie Studentów.
).
Białoruskie Stowarzyszenie Literackie Białowieża, założone w 1990 r., prowadzi działalność wydawniczą, a także organizuje seminaria kulturalne i literackie (Kossakowska 2007: 158Kossakowska 2007 / komentarz/comment/r /
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
).
Białoruskie Towarzystwo Historyczne, założone w 1993 r., wspiera działalność naukową historyków-białorutenistów oraz popularyzuje wiedzę historyczną o Białorusinach (Kossakowska 2007: 158Kossakowska 2007 / komentarz/comment/r /
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
).
Stowarzyszenie Dziennikarzy Białoruskich, założone w 1992 r., skupia dziennikarzy i publicystów białoruskich (Kossakowska 2007: 158Kossakowska 2007 / komentarz/comment/r /
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
).
Białoruskie Stowarzyszenie Studentów, założone w 1988 r., integruje białoruską społeczność studencką (Kossakowska 2007: 158Kossakowska 2007 / komentarz/comment/r /
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
).