Pokrewieństwo i tożsamość

języki indoeuropejskie → języki słowiańskie →języki wschodniosłowiańskie → język białoruski
(za: Lewis 2009Lewis 2009 / komentarz/comment/r /
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].
)

Do najbliżej spokrewnionych z omawianymi tu dialektami odmian językowych należą inne odmiany języka białoruskiego. Podobieństwo wykazują też przechodnie odmiany wschodniosłowiańskie, omówione w odrębnym profilu. W dalszej kolejności pokrewne są m. in. języki ukraiński i rosyjski. Do szerszej rodziny języków słowiańskich należą też m. in. chorwacki, polski, słowacki (Lewis 2009Lewis 2009 / komentarz/comment/r /
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].
).


Mapa zasięgu białoruskiego dialektu południowo-zachodniego w 1914 r. (za: Michaluk 2010: mapa 3Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
).

Język a dialekty

Odmiany języka białoruskiego używane w Polsce należą do grupy gwar południowo-zachodnich. W Polsce występują też, klasyfikowane czasem jako białoruskie, dialekty zachodniopoleskie (por. Krywcki 2003Krywcki 2003 / komentarz/comment/r /
Kрывіцкі, Аляксандр А. [Krywicki] 2003. Дыялеакталогія беларускай мовы. Мінск: Вышэйшая школа.
), ale te przedstawiono odrębnie.

Tożsamość

Znana jest wypowiedź ruskiego szlachica Stanisława Orzechowskiego z 1544 r., który mawiał o sobie „gente Rutenus, natione Polonus”. W I Rzeczypospolitej mieszkańcy Białej Rusi nie mieli w dawnej Rzeczypospolitej świadomości odrębnej od reszty Rusinów (Michaluk 2010: 29-30Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
). Litwinem nazywano wszystkich mieszkańców Litwy, a więc nie Korony (Straczuk 1999: 23Straczuk 1999 / komentarz/comment/r /
Straczuk, Justyna 1999. Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa: UW.
). Regionalny podział na „Koroniarzy” i Litwinów do dziś funkcjonuje na Podlasiu (Sajewicz 1997: 97Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie.”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
). Jerzy Chmielewski, redaktor naczelny białoruskiego czasopisma Czasopis, określa mówców „języka prostego” mianem „Bałta-Słaviany” albo „Biełarusa-Jaćviahi”, podkreślając, że choć jego rodacy są Białorusinami, to odmiennymi od tych, którzy żyją na Białorusi (Chmielewski 2010Chmielewski 2010 / komentarz/comment/r /
Chmielewski, Jerzy 2010. „Maja kraina prostaj movy”, Czasopis.pl. [http://czasopis.pl/ostrow-krynki/moj-widnokrag/blog]
).
W narracji współczesnych podręczników do historii w Republice Białoruś Wielkie Księstwo Litewskie ukazywane jest jako państwo starobiałoruskie (Zieliński 2012: 28Zieliński 2012 / komentarz/comment/r /
Zieliński, Miłosz J. 2012. „Wielkie Księstwo Litewskie w szkolnych podręcznikach do historii w Republice Białoruś”, Wiadomości Historyczne 302: 20-28.
), co pozostaje w zgodzie z teoriami wyjaśniającymi jego genezę w białoruskiej historiografii (Zieliński 2012: 23-24Zieliński 2012 / komentarz/comment/r /
Zieliński, Miłosz J. 2012. „Wielkie Księstwo Litewskie w szkolnych podręcznikach do historii w Republice Białoruś”, Wiadomości Historyczne 302: 20-28.
). Ponadto na Białorusi działa frakcja opozycyjna promująca tożsamość litewską, stawiając w opozycji określenie літвіны, wzgl. ліцвіны (wym. litwiny, licwiny) do  літоўцы (wym. litoucy) oznaczającego Litwinów jako współczesny naród posługujący się językiem bałtyckim (Bury 2008Bury 2008 / komentarz/comment/r /
Bury, Jan 2008. „Litwinizm - nowe zjawisko na Białorusi”, Kresy.pl. [http://www.kresy.pl/wydarzenia?zobacz/litwinizm---nowe-zjawisko-na-bialorusi-1]
).
Etnonimu Białorusin użył po raz pierwszy dla określenia swojej narodowości w 1586 r. protestant Samuel Rysiński. Z czasem określenia: Białoruś, język białoruski, Białorusin upowszechniły się wśród wyznawców prawosławia na określenie tego, co katolicy nazywali: Litwą, językiem litewskim, Litwinem. Sprzyjała im także rosyjska oficjalna ideologia (Michaluk 2010: 33-34Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
).
We współczesnej Republice Białoruś język białoruski używany jest nie tylko wśród etnicznych Białorusinów, ale także Rosjan, Polaków, Ukraińców i innych.
Według Michała Sajewicza na Podlasiu podstawowym czynnikiem wyboru tożsamości narodowej jest uświadomienie sobie faktu przynależności własnego dialektu do któregoś z języków narodowych (Sajewicz 1993: 132Sajewicz 1993 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1993. „Wyobrażenie «małej ojczyzny» w białoruskojęzycznych wspólnotach wiejskich na Białostocczyźnie”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 127-140.
). Niemniej świadomość narodowa na Białostocczyźnie nie kształtowała się tylko według kryterium językowego (użytkownik gwary białoruskiej jako Białorusin). Odnotowuje się np. przypadki osób wyznania katolickiego posługujących się gwarą białoruską i uważających się za Polaków albo osób mówiących po polsku z rodziny posługującej się gwarą ukraińską i uważających się za Białorusinów (Łesiów 1994: 127Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
). Prawosławną ludność uważaną przez niektórych badaczy za ukraińskojęzyczną władze radzieckie, a później polskie, uznały za Białorusinów, co wpłynęło na jej świadomość i ma wydźwięk w polskiej polityce językowej (Łesiów 1997: 14Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
). Na ogół na Białostocczyźnie prawosławni częściej niż katolicy zachowują gwarę wschodniosłowiańską (Łesiów 1994: 127Łesiów 1994 / komentarz/comment/r /
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
).
Na Białostocczyźnie niezależnie od używanej odmiany językowej prawosławna ludność wschodniosłowiańska utożsamia się ze „swoimi” postrzeganymi według kryterium wyznaniowego. W. Pawluczuk w 1972 r. oceniał, że świadomość białoruskości jest tylko świadomością nazwy i pojawia się jedynie u osób z pewnym wykształceniem (Pawluczuk 1972: 131Pawluczuk 1972 / komentarz/comment/r /
Pawluczuk, Włodzimierz 1972.  Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej. Warszawa: PWN.
).
Białoruska świadomość narodowa zaczęła kształtować się na Białostocczyźnie jeszcze przed II wojną światową. Znacznie rozpowszechniła się natomiast po 1956 r. Z narodem białoruskim identyfikowali się przede wszystkim działacze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, a także młoda inteligencja. Do wzrostu tożsamości białoruskiej przyczyniły się działania kulturalne, a także polityczne. Pierwszą w powojennej Polsce partią mniejszości narodowej było Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne (Sajewicz 1997: 95Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie.”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
).

Identyfikacja w spisach

Na początku lat 1980-tych co czwarty prawosławny mieszkaniec Białostocczyzny określał się jako Białorusin, 30% czuło się Polakami, 30% określało się jako „Ruscy” (Mironowicz 2010: 23Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 r. narodowość białoruską zadeklarowało 152,9 tys. osób, podczas gdy szacunki socjologiczne wskazują 300-500 tys. osób  (Czykwin 2010b: 42Czykwin 2010b / komentarz/comment/r /
Czykwin, Elżbieta 2010b. „Białoruska mniejszość narodowa. Problem asymilacji w kontekście stygmatu społecznego”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 29-46.
). Często przytaczana jest liczba 250-400 tys. Białorusinów w Polsce (Pryhodzicz 1998: 19Pryhodzicz 1998 / komentarz/comment/r /
Прыгодзіч, Мікалай Р. [Pryhodzicz] 1998. „З гісторыі беларускай мовы”, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Беларуская мова. Opole: UO, s. 13-24.
; Fałowski 2011: 145Fałowski 2011 / komentarz/comment/r /
Fałowski, Adam 2011. „Język białoruski”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 145-160.
). Zdaniem Elżbiety Czykwin wynika to ze stygmatyzacji, która skłoniła respondentów do ukrycia identyfikacji białoruskiej (Czykwin 2010b: 42Czykwin 2010b / komentarz/comment/r /
Czykwin, Elżbieta 2010b. „Białoruska mniejszość narodowa. Problem asymilacji w kontekście stygmatu społecznego”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 29-46.
).
Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności Mieszkań z 2002 roku w Polsce zamieszkiwało wówczas 47640 Białorusinów (Czykwin 2010a: 7Czykwin 2010a / komentarz/comment/r /
Czykwin, Elżbieta 2007. „Prawosławni Białorusini w Polsce. Osobowe konsekwencje ukrywania stygmatu”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 103-119.
).
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 r. do białoruskiej identyfikacji narodowo-etnicznej przyznało się 46 tys. respondentów, w tym 36 tys. podało ją jako pierwszą, a 30 tys. jako jedyną (Nowak 2012: 106Nowak 2012 / komentarz/comment/r /
Nowak, Lucyna (red.) 2012. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników. Warszawa: GUS.
)[1przyp01 / komentarz/comment /
W spisie badano też używany język, ale dane te nie zostały jeszcze opublikowane.
].  Ponadto według danych tego spisu w Polsce przebywało na stałe 2,8 tys. obywateli Białorusi – głównie w województwach podlaskim, mazowieckim i lubelskim (Nowak 2012: 98Nowak 2012 / komentarz/comment/r /
Nowak, Lucyna (red.) 2012. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników. Warszawa: GUS.
). Brak danych na temat języków, jakimi posługuje się ta ludność.

Warianty tożsamości

Wśród białoruskojęzycznych mieszkańców Podlasia Michał Sajewicz (Sajewicz 1993: 133-134Sajewicz 1993 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1993. „Wyobrażenie «małej ojczyzny» w białoruskojęzycznych wspólnotach wiejskich na Białostocczyźnie”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 127-140.
) wyodrębnił następujące grupy pod względem identyfikacji narodowościowej:

• Prawosławni – osoby, które łączy więź ze społecznością rodzinną, miejscową i prawosławną i które odczuwają związki łączące ze „swoimi” – wyznawcami prawosławia zarówno białoruskojęzycznymi, jak i ukraińskojęzycznymi; same określają siebie jako „Ruskich”, „Prawosławnych”, „Prostych”, „Tutejszych”. M. Sajewicz przypisuje tej grupie „chłopskość i niski na ogół poziom wykształcenia”;
• Polacy-prawosławni – naród w świadomości tej grupy związany jest przede wszystkim z państwem; grupa ta optuje za asymilacją przy zachowaniu więzi religijnej i etnicznej; popiera używanie języka polskiego zarówno w pracy, jak i w domu;
• Polacy pochodzenia białoruskiego – podkreślają swoją białoruskość, wskazując na związki z Polską; uważają, że przejawy kultury etnicznej należy zachować „raczej na zasadzie etnograficznej”;
• Polacy Białorusini (polscy Białorusini – por. Sajewicz 1993: 134Sajewicz 1993 / komentarz/comment/r /
  Sajewicz, Michał 1993. „Wyobrażenie «małej ojczyzny» w białoruskojęzycznych wspólnotach wiejskich na Białostocczyźnie”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 127-140.
  ) – uważają, że narodowości nie można zmienić, sympatyzują zarówno z Białorusią, jak i „całą ziemią ruską”, ale na co dzień „starają się oni być Polakami”; zakładają odrębność od Białorusinów na Białorusi;
• Białorusini w Polsce – uważają się za część narodu białoruskiego, zazwyczaj znają literacki język białoruski.

Powyższa próba klasyfikacji nie obejmuje jednak wszystkich użytkowników białoruskich odmian językowych. Leszek Moszyński zwrócił uwagę, że nie została uwzględniona np. białoruskojęzyczna ludność wyznania katolickiego, określająca siebie jako Polaków (Moszyński 1993: 159Moszyński 1993 / komentarz/comment/r /
Moszyński, Leszek 1993. „Głos w dyskusji”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 159-160.

).
M. Sajewicz badał pojęcie ojczyzny (rodziny) w grupie, którą określił w powyższej kwalifikacji jako Prawosławni (Sajewicz 1993: 134Sajewicz 1993 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1993. „Wyobrażenie «małej ojczyzny» w białoruskojęzycznych wspólnotach wiejskich na Białostocczyźnie”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 127-140.
). Badacz doszedł do wniosku, że przestrzeń ojczysta w świadomości zbiorowej tej grupy jest „wieloczłonowa i zorganizowana koncentrycznie”. Jest to przede wszystkim dom, potem okolica, rzadko region, a tylko sporadycznie ojczyzna ideologiczna (taka jak Polszcza albo Białaruś) (Sajewicz 1993: 138-139Sajewicz 1993 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1993. „Wyobrażenie «małej ojczyzny» w białoruskojęzycznych wspólnotach wiejskich na Białostocczyźnie”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 127-140.
). Według Eugeniusza Czykwina dla Białorusinów zamieszkujących w Polsce Republika Białoruś nie jest istotnym punktem odniesienia (Czykwin 2010a: 8Czykwin 2010a / komentarz/comment/r /
Czykwin, Elżbieta 2007. „Prawosławni Białorusini w Polsce. Osobowe konsekwencje ukrywania stygmatu”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 103-119.
).
Zewnętrzna identyfikacja posługujących się wschodniosłowiańskimi odmianami językowymi mieszkańców Podlasia również pozostaje kwestią dyskusji. Niektórzy badacze skłonni są za Białorusinów uznać całą ludność prawosławną Podlasia (Sajewicz 1993: 132Sajewicz 1993 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1993. „Wyobrażenie «małej ojczyzny» w białoruskojęzycznych wspólnotach wiejskich na Białostocczyźnie”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 127-140.
). W publicystyce przypisywana jest im ukraińska albo białoruska tożsamość etniczna (Kruk 1997: 65-66Kruk 1997 / komentarz/comment/r /
Kruk, Mikołaj 1997. „Białorutenika w białostockich czasopismach i periodykach w latach 1985-1995”, w: Jan F. Nosowicz (red.) Dziedzictwo przeszłości związków językowych, literackich i kulturowych polsko-bałto-wschodniosłowiańskich. Białystok: UB, s. 63-72.
).