Język[14przyp14 / komentarz/comment /
Rozdział dotyczący gramatyki języka karaimskiego opracowany na podstawie: Németh 2011c.
]

Klasyfikacja

Język karaimski należy do języków turkijskich, a w jej obrębie do grupy języków kipczackich. Jest blisko spokrewniony z karaczajsko-bałkarskim, kumyckim, krymskotatarskim, baszkarskim, kazachskim itd.

Miejsce języka karaimskiego wśród języków turkijskich.

Cechy turkijskie języka karaimskiego

Karaimski będący językiem turkijskim bardzo różni się od większości języków używanych w Europie, zarówno morfologicznie, składniowo, jak i leksykalnie. Ze względu na silny i długotrwały wpływ języków nieturkijskich w pewnych aspektach znacznie różni się od innych języków turkijskich, jednak zachował też wiele cech typowych dla języków z tej grupy.
Jest językiem aglutynacyjnym (jak m.in. inne języki ałtajskie i uralskie), co oznacza, że poszczególne kategorie gramatyczne i słowotwórcze wyrażane są za pomocą sufiksów dołączanych do tematu wyrazu. Zazwyczaj każdy sufiks wyraża tylko jedną kategorię gramatyczną lub słowotwórczą.
Inną cechą charakterystyczną jest sposób wyrażania posiadania. Nie stosuje się, jak po polsku, czasownika oznaczającego ‛mieć’ (np. ‛mam córkę’), ale konstrukcję, którą dosłownie można przetłumaczyć jako ‛moja córka jest, moja córka istnieje’: kyzym bar. Konstrukcja ta składa się z wyrazu oznaczającego przedmiot posiadany z dodanym sufiksem posesywnym (np. kyz ‛córka’, kyzym ‛moja córka’) oraz słowa bar ‛jest, istnieje’. Dla wyrażenia przeczenia używa się wyrazu joch ‛nie ma, nie istnieje’, a więc kyzym joch znaczy ‛nie mam córki’ (dosł. ‛moja córka nie istnieje’)[15przyp15 / komentarz/comment /
Wszystkie przykłady z języka karaimskiego za: Németh 2011c.
].
Język karaimski posiada siedem przypadków. Nominativ jest wyrażany sufiksem zerowym (czyli nie ma odrębnej końcówki), pozostałe przypadki natomiast mają odpowiednie sufiksy.

Tab. 1. Przypadki w języku karaimskim.

Przypadek	Podstawowa funkcja, znaczenie	Warianty sufiksu
Nominativus	występuje w funkcji podmiotu, orzeczenia imiennego lub przydawki	-
Genetivus	występuje w funkcji orzeczenia imiennego lub przydawki	-nyn, -niń, -nun, -niuń
Accusativus	występuje w funkcji dopełnienia bliższego	-ny, -ńi, -nu, -ńu
Dativus	wyraża ruch w kierunku do	-ha, -cha, -gia, -kia, -ka
Lokativus	wyraża znajdowanie się gdzieś	-da, -dia, -ta, -tia
Ablativus	wyraża ruch w kierunku od	-dan, -diań, -tan, -tiań
Instrumentalis	wyraża znaczenie ‛kim, czym’ i ‛z kim, z czym’	-ba, -bia

W języku karaimskim, tak jak w innych językach turkijskich, nie występuje kategoria rodzaju gramatycznego, która jest częsta w językach europejskich, szczególnie zaś w językach słowiańskich (np. ten stół , to krzesło, ta ławka). W związku z tym również zaimki osobowe nie posiadają rodzaju, zaimek trzeciej osoby liczby pojedynczej oł może zatem znaczyć ‛on, ona lub ono’, a zaimek liczby mnogiej ałar ‛oni lub one’.
Typową cechą języków aglutynacyjnych jest wyrażanie stosunków czasoprzestrzennych za pomocą przypadków: datyw, lokatyw, ablatyw, ale także za pomocą tzw. postpozycji (poimków). Wyrażają one treści, które po polsku zawierają się w konstrukcjach przyimkowych.
Postpozycje dzielą się na postpozycje prymarne i sekundarne. Prymarne nie przyjmują sufiksów, najczęściej pełnią rolę okolicznika czasu lub sposobu i łączą się z rzeczownikiem w ablatywie, datywie lub nominatywie (na przykład postpozycja aszyra ‛przez, poprzez’).
Postpozycje sekundarne wyrażają stosunki przestrzenne, mogą przyjmować sufiksy deklinacyjne ablatywu, lokatywu i datywu. Łączą się z rzeczownikiem w nominatywie (np. üv artyndan ‛zza domu’, üv artynda ‛za domem’, üv artyna ‛za dom’) lub genetywie (np. gioľniuń janyndan ‛z pobliża, od strony jeziora’, gioľniuń janynda ‛w pobliżu, obok jeziora’, gioľniuń janyna ‛w pobliże domu, w stronę jeziora’).
Akcent w języku karaimskim jest stały, oksytoniczny, co oznacza, że w większości przypadków pada na ostatnią sylabę wyrazu. W sytuacji kiedy do wyrazu dołączony jest sufiks lub partykuła nieprzyjmująca akcentu, może on padać na inną sylabę.

Fonetyka

Samogłoski

W języku karaimskim występuje 8 liter oznaczających samogłoski: <a, e, i, y, o, ö, u oraz ü>.
< a  i  y  o  u > są wymawiane tak jak po polsku [a  i  ɨ  ɔ  u] , natomiast <ö  ü> podobnie jak po turecku lub niemiecku [ø  y].
wymawia się trochę szerzej niż w języku polskim [e], natomiast w nagłosie oraz przed głoską j wymawiana jest wąsko [ɛ].

Spółgłoski

Język karaimski posiada 43 spółgłoski. Ich zapis fonetyczny i przybliżoną wymowę przedstawiono w tabeli. Uwzględniono także jeden z wariantów zapisu ortograficznego, według którego zapisano tu wszystkie przykłady z języka karaimskiego.

Tab. 2. Zasób spółgłosek w języku zachodniokaraimskim.

Zapis fonetyczny	Wymowa	Zapis ortograficzny
p	jak polskie p	p
ṕ	jak polskie zmiękczone p (np. w wyrazie pies)	p, przed samogłoską pi
b	jak polskie b	b
b̕	jak polskie zmiękczone b	b, przed samogłoską bi
t	jak polskie t	t
d	jak polskie d	d
k	jak polskie k	k
ḱ	jak polskie zmiękczone k	k, przed samogłoską ki
g	jak polskie g	g
ǵ	jak polskie zmiękczone g	g, przed samogłoską gi
č	jak polskie cz	cz
ǯ	jak polskie dż	dż
f	jak polskie f	f
v	jak polskie w	w
v́	jak polskie zmiękczone w	w, przed samogłoską wi
s	jak polskie s	s
z	jak polskie z	z
š	jak polskie sz	sz
ž	jak polskie ż	ż
χ	jak polskie h	ch
m	jak polskie m	m
ḿ	jak polskie zmiękczone m	m, przed samogłoską mi
n	jak polskie n	n
ń	jak polskie zmiękczone n	ń, przed samogłoską ni
r	jak polskie r	r
ŕ	jak polskie zmiękczone r	r, przed samogłoską ri
i̯	jak polskie j	j
ť	zmiękczone t	ť, przed samogłoską ti
ď	zmiękczone d	ď, przed samogłoską di
c´	zmiękczone c, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	ć, przed samogłoską ci
s´	zmiękczone s	ś, przed samogłoską si
z´	zmiękczone z	ź, przed samogłoską zi
ʒ´	zmiękczone dz, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	dz, przed samogłoską dzi
č́	miękkie cz, dźwięk między polskim ć i cz	cz, przed samogłoską czi
ǯ´	miękkie dż, dźwięk między polskim dź i dż	dż, przed samogłoską dżi
š	miękkie sz, dźwięk między polskim ś i sz	sz, przed samogłoską szi
ž́	zmiękczone ż	ż, przed samogłoską żi
ł	jak polskie kresowe ł	ł
ľ	zmiękczone l	ľ, przed samogłoską li
h	jak dawne dźwięczne h	h
h́	zmiękczone dawne dźwięczne h	h, przed samogłoską hi
c	jak polskie c, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	c
ʒ	jak polskie dz, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	dz

Harmonia wokaliczna i konsonantyczna

Cechą charakterystyczną występującą w większości języków turkijskich jest harmonia wokaliczna. Jest to zjawisko polegające na upodabnianiu się samogłoski w danej sylabie do samogłoski w sylabie ją poprzedzającej. Harmonia wokaliczna może być palatalno-welarna (twardopodniebienna ~ miękkopodniebienna) lub labialna (wargowa). Harmonia palatalno-welarna wymaga, żeby w obrębie jednego wyrazu po samogłoskach palatalnych następowały samogłoski palatalne, a po welarnych welarne. Podobnie harmonia labialna powoduje, że po samogłoskach labialnych następują labialne, po nielabialnych natomiast nielabialne.
Z powodu harmonii poszczególne sufiksy mają zwykle dwa, trzy lub cztery warianty – do wyrazu dokleja się ten właściwy pod względem harmonii. Zatem w dialekcie łucko-halickim chcąc utworzyć liczbę mnogą od wyrazu ten ‛ciało’, dodaje się do niego sufiks liczby mnogiej w postaci -łer (tenłer ‛ciała’), natomiast do wyrazu tan ‛ranek, świt’ dołącza się wariant -łar (tanłar ‛ranki’).
Harmonia samogłoskowa występowała w obu poddialektach języka zachodniokaraimskiego, w poddialekcie północnym jednak przekształciła się w harmonię spółgłoskową (konsonantyczną). Pod wpływem słowiańskim i litewskim w dialekcie trocko-wileńskim nastąpiły znaczące zmiany w fonetyce i doszło do zaburzenia harmonii samogłoskowej. W wyniku tych zmian w jednym wyrazie mogą obecnie występować zarówno samogłoski palatalne, jak i welarne. Harmonia przeniosła się na spółgłoski – w obrębie jednego wyrazu występują z reguły wyłącznie spółgłoski spalatalizowane albo niespalatalizowane. W związku z tym dodawane sufiksy mają przynajmniej dwie formy: spalatalizowaną i niespalatalizowaną.
Ponadto niektóre sufiksy rozpoczynające się spółgłoską dostosowują się pod względem dźwięczności do ostatniej głoski wyrazu: po samogłosce lub spółgłosce dźwięcznej rozpoczynają się głoską dźwięczną, po spółgłosce bezdźwięcznej zaś bezdźwięczną. Na przykład sufiks lokatiwu (odpowiadający znaczeniowo polskiej konstrukcji ‛na czymś, w czymś’) będzie miał formy: -da (np. jyr ‛pieśń’, jyrda ‛w pieśni’), -ďa (np. jer ‛miejsce’, jeŕďa ‛w miejscu’), -ta (np. at ‛koń’, atta ‛na koniu’) oraz -ťa (np. iť ‛pies’, iťťa ‛w psie, na psie’).

Wpływy innych języków

W ciągu wieków na język karaimski wpływ miały inne języki, z którymi miał styczność. Wpływ ten przejawiał się głównie na płaszczyźnie leksykalnej, ale także składniowej i fonologicznej.
Religia Karaimów ma korzenie w judaizmie, językiem liturgii był hebrajski, jego znajomość była konieczna do studiowania świętych ksiąg. Dlatego też hebrajski był źródłem zapożyczeń. Z języka tego pochodzi część słownictwa związanego z religią, jak np.: kienesa, midrasz (=komentarze rabinów do ksiąg biblijnych), ale przyjęły się też w języku Karaimów wyrazy hebrajskie niezwiązane z wyznaniem, np.: szem ‛imię’, midbar ‛pustynia’. Język hebrajski oddziaływał też na karaimską składnię, m. in. dlatego, że teksty religijne tłumaczono zachowując szyk zdania hebrajskiego, zupełnie odmienny od typowego szyku zdania języków turkijskich.
Przed przybyciem na tereny Litwy i Polski Karaimi musieli pozostawać pod wpływem kultury muzułmańskiej, o czym świadczą zapożyczenia z języka arabskiego (np. akył ‛rozum’) i perskiego (np. szahar ‛miasto’, dost ‛przyjaciel’).
Ogromny wpływ na język Karaimów miały i nadal mają języki słowiańskie (rosyjski, polski i ukraiński) oraz litewski. Gminy karaimskie były tymi językami otoczone. Były to języki urzędowe w państwach, na których terenie Karaimi mieszkali, naturalnym jest więc, że silnie oddziaływały na język karaimski. Natomiast ze względu na duże podobieństwo pomiędzy poszczególnymi językami słowiańskimi często bardzo trudno jest ustalić, z którego konkretnie języka pochodzi dane zapożyczenie, a czasami jest to całkiem niemożliwe.
Ciekawym przykładem wpływu języków słowiańskich na karaimski jest stopniowanie przymiotnika. Podobnie jak w innych językach turkijskich stopień najwyższy można stworzyć za pomocą odpowiedniej partykuły (w karaimskim enk) dodanej do stopnia równego przymiotnika. Pod wpływem słowiańskim zaczęto jednak dodawać ją do przymiotnika w stopniu wyższym. Możliwe są zatem konstrukcje: enk uczuz lub enk uczuzrach ‛najtańszy’. Ponadto partykuła enk bywa zastępowana słowiańskim naj-.
Jak już wspomniano, język karaimski nie posiada kategorii rodzaju gramatycznego, posiadają ją jednak języki słowiańskie. W rezultacie w języku Karaimów również wytworzyła się możliwość wyrażenia naturalnego rodzaju żeńskiego przy niektórych rzeczownikach, za pomocą sufiksów -ka i -cza (np.: dost ‛przyjaciel’, dostcza ‛przyjaciółka’).
W języku karaimskim, tak jak i w pozostałych językach turkijskich, występują konstrukcje nazywane w turkologii izafetami (karaimski posiada 3 rodzaje izafetów). Są to konstrukcje składające się z dwóch rzeczowników, z których pierwszy jest elementem określającym, drugi zaś elementem określanym (np. tasz ‛kamień’ i kiomiur ‛węgiel’ w połączeniu dają tasz kiomiur ‛węgiel kamienny’). Ciekawym przykładem wpływu języków nieturkijskich jest tzw. trzeci izafet, wyrażający zazwyczaj posiadanie, przynależność. W wyniku oddziaływania języków słowiańskich i hebrajskiego kolejność członów w trzecim izafecie została odwrócona, więc zamiast pierwotnego atanyn kyzy ‛córka ojca’ występuje forma kyzy atanyn o tym samym znaczeniu. Forma atanyn to rzeczownik ata ‛ojciec’ z sufiksem genetywu, a kyzy to kyz ‛córka’ z sufiksem posesywnym. Widać zatem, że konstrukcja z odwróconym szykiem (tj. najpierw człon określany, a po nim określający) jest bliższa językom słowiańskim.
Podobnie zmieniła się sytuacja postpozycji. Z powodu wpływu języków słowiańskich zdarza się, że postpozycja działa jak przyimek, a więc znajduje się przed słowem, do którego się odnosi.
Nie tylko kolejność członów izafetu i postpozycji, ale też składnia całego zdania karaimskiego została zachwiana w wyniku kontaktów z językami słowiańskimi. Pierwotnie szyk zdania był sztywny, typu SOV (podmiot – dopełnienie – orzeczenie), obecnie jednak częściej jest luźny, typu SVO (podmiot – orzeczenie – dopełnienie).
Języki słowiańskie i litewski spowodowały też zmiany fonetyczne w języku karaimskim. W językach tych występują liczne spółgłoski palatalne. Częściowo właśnie pod ich wpływem nastąpiła wspomniana już zmiana harmonii wokalnej w konsonantyczną w dialekcie trocko-wileńskim.
Warto też zauważyć, że z powodu odcięcia na wczesnym etapie rozwoju od pozostałych języków turkijskich, język zachodniokaraimski zachował wiele archaicznych cech, podczas gdy język wschodniokaraimski poddany był wpływom m. in. osmańskiego tureckiego.

Podział dialektalny

Ponieważ gminy karaimskie w wyniku migracji powstawały nieraz na znacznie oddalonych od siebie terenach, dlatego też wykształciły się odrębne dialekty języka. Język karaimski nie posiada jednej ponaddialektalnej normy. Wyróżnia się przede wszystkim dialekt wschodni (na Krymie) i zachodni, który powstał na terenach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dzieli się go dalej na dialekt południowo-zachodni (tzw. łucko-halicki) i północno-zachodni (tzw. trocki lub trocko-wileński). Dialekt południowo-zachodni można jeszcze dodatkowo podzielić na poddialekt łucki i poddialekt halicki. Język karaimski używany w Trokach i w Wilnie jest bardziej jednolity niż dialekt południowo-zachodni. Można dostrzec pewne różnice, są one jednak na tyle drobne, że nie pozwalają na wyodrębnienie poddialektów. Dialekt wschodni również występował w kilku różnych odmianach.
Przy założeniu, że język martwy to taki, który nie jest już przekazywany naturalnie kolejnemu pokoleniu, to język wschodniokaraimski i dialekt południowy zachodniokaraimskiego należy uznać za martwe. Żyją jeszcze osoby posługujące się tymi dialektami, jest ich jednak niewiele i są to głównie osoby starsze. W związku z tym dalszy opis języka karaimskiego jest przede wszystkim opisem dialektu trocko-wileńskiego.


Podział dialektalny języka karaimskiego.