Pokrewieństwo i tożsamość

języki indoeuropejskie → języki germańskie → języki → zachodniogermańskie → (języki dolnoniemieckie i dolnofrankońskie)
(za: Lewis 2009Lewis 2009 / komentarz/comment/r /
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].
)



Ilustracja: Mapa dialektów dolnoniemieckich w obecnych granicach Polski. Stan na 1900 r. (za: König 1991König 1991 / komentarz/comment/r /
König, Werner 1991. dtv-Atlas zur deutschen Sprache. München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
).


Ilustracja: Mapa dialektów niemieckich. Stan na 1900 r. (za: König 1991: 230-231König 1991 / komentarz/comment/r /
König, Werner 1991. dtv-Atlas zur deutschen Sprache. München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
).

Jak pisze Herrmann-Winter, do dziś brak pełnej geografii dialektalnej dawnej prowincji Pommern (Herrmann-Winter 1995: 178Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
). Jak widać na załączonych mapach, badacze dzielą omawiane tu dialekty na różne sposoby.


Ilustracja: Odmiany językowe na terenie Wolnego Miasta Gdańska (za: Pinnow 2006aPinnow 2006a / komentarz/comment/r /
Pinnow, Jürgen (red.) 2006a. Danzjer Uuleschpeejel. München: Lincom Europa.
).

Jeśli Jürgen Pinnow (2006a: 13Pinnow 2006a / komentarz/comment/r /
Pinnow, Jürgen (red.) 2006a. Danzjer Uuleschpeejel. München: Lincom Europa.
) wyróżnia 10 germańskich odmian językowych występujących na terenie Wolnego Miasta Gdańska, a pisząc o tym samym miejscu w tym samym okresie, Łopuszańska (2008aŁopuszańska 2008a / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008a. „Danziger Stadtsprache”, w: Marek Nekula & Verena Bauer & Albrecht Greule (red.) Deutsch in multilingualen Stadtzentren Mittel- und Osteuropas. Wien: Praesens-Verl.
) wspomina tylko o językach: wysokoniemieckim, zachodniodolnopruskim i danziger missingsch, to jest to przede wszystkim kwestia szczegółowości podziału.
Oprócz dialektów typowo dolnoniemieckich na obszarach miejskich występowały dialekty mieszane, tzw. missingsch (np. gdański – danziger missingsch). Badacze nie są zgodni, co do etymologii tej nazwy: wywodzi się ją bądź to od słowa Messing, oznaczającego brąz, który, jak wiadomo, jest stopem miedzi z cyną (Erben 1974: 566Erben 1974 / komentarz/comment/r /
Erben, Johannes 1974. „Luther und die neuhochdeutsche Schriftsprache”, w: Friedrich Maurer & Heinz Rupp (red.) Deutsche Wortgeschichte. T. 2. Berlin: W. de Gruyter.
), bądź to od określenia samego procesu mieszania (Collitz 1911: 110Collitz 1911 / komentarz/comment/r /
Collitz, Herrmann 1911. „Missingsch”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 110-113.
), albo nawet od nazwy miasta Miśni (niem. Meißen) (Erben 1974: 566Erben 1974 / komentarz/comment/r /
Erben, Johannes 1974. „Luther und die neuhochdeutsche Schriftsprache”, w: Friedrich Maurer & Heinz Rupp (red.) Deutsche Wortgeschichte. T. 2. Berlin: W. de Gruyter.
).
W świadomości mówców niektóre z omawianych tu odmian stanowią lub stanowiły odrębny język. Już w 1639 r. Johannes Micraelius, rektor Pedagogium Szczecińskiego, oburzał się z powodu braku dolnoniemieckojęzycznych kaznodziejów i panującego wstrętu do języka ojczystego, przy czym opinia Micraeliusa niekoniecznie odzwierciedlała rzeczywistą sytuację (Herrmann-Winter 1995: 173Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).
W bazie The Ethnologue język dolnoniemiecki ujęty jest jako całość. Spośród omawianych tutaj dialektów The Ethnologue wymienia: marchijsko-brandenburski (w skład tego dialektu wchodzi nowomarchijski), utożsamiając go z wschodniopruskim (sic!); dialekt pomerano z Ameryki Południowej; plautdietsch (Lewis 2009).

Ratyfikowana przez Republikę Federalną Niemiec Europejska karty języków regionalnych lub mniejszościowych uwzględnia język dolnoniemiecki w landach (krajach związkowych): Brema, Hamburg, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Szlezwik-Holsztyn. W Holandii przyjęto Kartę, obejmując nią język dolnoniemiecki pod nazwą dolnosaksońskiego. Polska polityka językowa nie uwzględnia języka dolnoniemieckiego.
Dialektami dolnoniemieckim posługiwali się przede wszystkim Niemcy. Na poszczególnych obszarach można wyróżnić przejawy tożsamości regionalnej.
Pomorski poeta Bernhard Trittelvitz pisał zarówno o swoim ojczystym języku (pomorskim), jak i swojej ziemi (Min Pommernland). W 1982 r. inny pomorski poeta K. Granzow wydał zbiór tekstów o charakterze wspomnieniowym odnoszący się często do Pomorza, zbiór zawierał elementy dolnoniemieckiego dialektu (Granzow 1982Granzow 1982 / komentarz/comment/r /
Granzow, Klaus (red.) 1982. Typisch Pommern: Heiteres, Besinnliches und auch Wissenswertes über das Land am Meer. Frankfurt: Weidlich.
). Natomiast podobna publikacja z lat 1920-tych, odnosząca się do regionu prowincji Posen, używa jedynie języka wysokoniemieckiego (Laskowsky i Matthias 1926Laskowsky i Matthias 1926 / komentarz/comment/r /
Laskowsky, Paul & Marie Matthias (red.) 1926. Heimatklänge aus dem Osten eine Weihnachtsgabe für die ostmärkische Jugend. Berlin: Verlag des Deutschen Ostbundes.
). Niemniej w 1933 r. jedna z jej autorek M. Matthias, przyznając, że gwara prowincji Posen nie była jej znana zanim zapoznała się z materiałami naukowymi na jej temat, pisała o niej: „Język naszej krainy zapewnia głęboki wgląd w naszą ludowość – potwierdza przede wszystkim praniemieckie piętno naszej ojczyzny” (Matthias 1933: 53).
W USA i Brazylii istnieją pomorskie społeczności w diasporze, które posiadają tożsamość opartą na świadomości odrębnego pomorskiego pochodzenia i języka, odrębnego od szerszej społeczności niemieckiej.
Wśród niektórych dawnych mieszkańców Warmii zachowało się silne poczucie przynależności do regionu. Na ich tożsamość mogło wpłynąć to, że na tle Prus Warmia wyróżniała się odmiennym wyznaniem (katolicyzm), a także cechami językowymi, na które wpływ miało około trzysta lat polskiego panowania (Riemann 1970: 114, 124-125Riemann 1970 / komentarz/comment/r /
Riemann, Erhard 1970. „Beobachtungen zur Wortgeographie des Ermlands”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 93: 114-153.
).


Ilustracja: Odmiany językowe na południowy zachód od Gdańska - stan na 1922 r. (za: Mitzka 1928: 9Mitzka 1928 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1928. Sprachausgleich in den deutschen Mundarten bei Danzig. Königsberg: Gräfe und Unzer.
).

Dialektami dolnoniemieckimi posługiwali się również mieszkańcy terenów dolnoniemieckojęzycznych o innym niż niemieckie tle etnicznym. Na kaszubskim wybrzeżu, gdzie posługiwano się gwarą hüttenpommersch zarówno Kaszubi, jak i Niemcy mówili i po kaszubsku, i po niemiecku. Co ciekawe, tamtejsze gwary dolnoniemieckie (zarówno hüttenpommersch, jak i lokalna odmiana dolnopruskiego) również nazywano kaszubskimi (Mitzka 1928: 22Mitzka 1928 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1928. Sprachausgleich in den deutschen Mundarten bei Danzig. Königsberg: Gräfe und Unzer.
). Językiem danziger missingsch posługiwali się wszyscy mieszkańcy Gdańska, niezależnie od przynależności etnicznej (Łopuszańska 2008a: 189Łopuszańska 2008a / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008a. „Danziger Stadtsprache”, w: Marek Nekula & Verena Bauer & Albrecht Greule (red.) Deutsch in multilingualen Stadtzentren Mittel- und Osteuropas. Wien: Praesens-Verl.
). Na wschodnich Mazurach jeszcze w latach 1950-tych żyli Rosjanie-Staroobrzędowcy mówiący po dolnoniemiecku (Siatkowski 1983: 104).

O mniejszościach religijnych (Mennonitach, Staroobrzędowcach i in.) w Polsce pisze wszechstronnie Rykała 2011.Rykała 2011 / komentarz/comment/r /
Rykała, Andrzej 2011. Mniejszości religijne w Polsce - geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.