Obecność w życiu publicznym

Prusy

Do 1566 r. dolnoniemiecki pozostawał językiem sądowym w Gdańsku (dokładnie z datą 3 czerwca wspomnianego roku skrybowie przeszli na górnoniemiecki), ale już od 1564 r. zarządzenia rady miejskiej ukazywały się w języku górnoniemieckim (Łopuszańska 2008b: 223Łopuszańska 2008b / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008b. „Sprachlichkeit Danzigs”, w: Andrzej Kątny (red.) Kontakty językowe i kulturowe w Europie. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
). Wcześniej język dolnoniemiecki był głównym językiem pisanym, używanym m.in. jako język korespondencyjny Hanzy (por. Sanders 1982Sanders 1982 / komentarz/comment/r /
Sanders, Willy 1982. Sachsensprache. Hansesprache. Plattdeutsch. Göttingen: Van den Hoeck & Ruprecht.
). Niektóre funkcje wypełniał jednak język górnoniemiecki: korespondencja z zakonem krzyżackim, królem Polski i niemieckojęzycznymi miastami (Łopuszańska 2008a: 183-185Łopuszańska 2008a / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008a. „Danziger Stadtsprache”, w: Marek Nekula & Verena Bauer & Albrecht Greule (red.) Deutsch in multilingualen Stadtzentren Mittel- und Osteuropas. Wien: Praesens-Verl.
).
W swoim katalogu dolnoniemieckich tekstów prawnych Jellinghaus (1892: 75Jellinghaus 1892 / komentarz/comment/r /
Jellinghaus, Hermann 1892. „Die Rechtsaufzeichnungen in niederdeutscher Sprache”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XVIII: 71-79.
) wspomina o statutach zakonu krzyżackiego pisanych w języku dolnoniemieckim.
August Schemionek w 1881 r. donosił, iż mieszkańcy ziemi elbląskiej posługują się w życiu publicznym tylko językiem górnoniemieckim – dolnoniemiecki pozostawał językiem domowym najdłużej osiadłych rodzin (Schemionek 1881: IVSchemionek 1881 / komentarz/comment/r /
Schemionek, August 1881. Ausdrücke und Redensarten der Elbingschen Mundart. Danzig: Bertling.
).
W Gdańsku w połowie XIX w.język dolnoniemiecki pozostawał językiem rzemieślników i robotników, ale drugiej połowie wieku nadal był zrozumiały dla osób wykształconych. Niemniej kiedy Walther Domansky publikował swoje utwory na początku XX w., język dolnoniemiecki był na tyle mało popularny, że w wydaniach trzeba było zamieszczać słownik albo nawet przekład na język górnoniemiecki (Łopuszańska 2008a: 188Łopuszańska 2008a / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008a. „Danziger Stadtsprache”, w: Marek Nekula & Verena Bauer & Albrecht Greule (red.) Deutsch in multilingualen Stadtzentren Mittel- und Osteuropas. Wien: Praesens-Verl.
; Łopuszańska 2008b: 226Łopuszańska 2008b / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008b. „Sprachlichkeit Danzigs”, w: Andrzej Kątny (red.) Kontakty językowe i kulturowe w Europie. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
).
W XIX w. uniwersalnym językiem gdańskim (wszystkich mieszkańców niezależnie od przynależności etnicznej) był danziger missingsch (zwany też mochumsch) – język oparty na wysokoniemieckim z substratem dolnoniemieckim oraz kaszubskim.

Pomorze

Język dolnoniemiecki używany był jako język kancelarii książąt pomorskich, a także przez Związek Hanzeatycki (Scheel 1894: 57-58Scheel 1894 / komentarz/comment/r /
Scheel, Willy 1894. „Zur Geschichte der Pommerischen Kanzleisprache im 16. Jahrhundert”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung XX: 57-78.
). Od 2008 r. pomorski otrzymał status drugiego języka oficjalnego w pięciu gminach stanu Espírito Santo (Brazylia) (Höhmann i Savedra 2011Höhmann i Savedra 2011 / komentarz/comment/r /
Höhmann, Beate & Mônica M. G. Savedra 2011. „Das Pommerische in Espírito Santo: ergebnisse und perspektiven einer soziolinguistischen studie”, Pandaemonium Germanicum 18.  [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1982-88372011000200014&lng=en&nrm=iso]
; Vereza i Kuster 2011Vereza i Kuster 2011 / komentarz/comment/r /
Vereza, Claudio & Sintia Bausen Kuster 2011 [?]. O povo pomerano no es. [http://www.rog.com.br/claudiovereza2/mostraconteudos.asp?cod_conteudo=735] #link nie działa, zostawić?#

). Docelowo język pomorski ma otrzymać wszystkie prawa języka oficjalnego na równi z portugalskim (Tressmann 2009: 2Tressmann 2009 / komentarz/comment/r /
Tressmann, Ismael 2009. A Co-oficialização da língua pomerana. [http://www.farese.edu.br/pages/artigos/pdf/ismael/A%20co-oficialização%20da%20L%20Pomer.pdf]
).

Media

Kwestia dialektów dolnoniemieckich nie pojawia się w mediach mniejszości niemieckiej w Polsce.
Istnieją strony internetowe poświęcone dialektom dolnoniemieckim z obszaru dzisiejszej Polski i jego dziedzictwu kulturowemu. Same strony są jednak najczęściej prowadzone po (górno-)niemiecku albo po angielsku. Na temat języka pomorskiego w Brazylii Renaldson Boon prowadzi blog pt. Pomerano (Pommersch). Blog zawiera m. in. słownik, gramatykę, a także odnośniki do innych zasobów (http://www.pommerplattdutsch.blogspot.com/). Utwory w dialektach Gdańska i okolic dostępne są w archiwum forum internetowego Danzig.de (http://forum.danzig.de/archive/index.php/f-102.html?s=759ea6c7462461248aa330efb44489f5).
W internetowym projekcie Wikipedia powstały trzy wersje językowe redagowane w odmianach dolnoniemieckich:

• http://nds.wikipedia.org – Wikipedia dolnoniemiecka, tworzona przede wszystkim w odmianach występujących w Niemczech,
• http://nds-nl.wikipedia.org/ – Wikipedia dolnosaksońska, tworzona w odmianach występujących w Holandii w wypracowanej w 2011 r. wspólnej ortografii,
• http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/pdt/Hauptsied – testowa Wikipedia w języku plautdietsch.

Od 1878 r. ukazuje się czasopismo  Jahrbuch  des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung (obecnie Niederdeutsches Jahrbuch). Na jego łamach publikowane są artykuły na temat języka dolnoniemieckiego i związanej z nim kultury, także z obszarów Polski. Na łamach pisma ukazuje się też bibliografia z indeksem toponimicznym (pierwsza część opracowana przez W. Seelmana znalazła się w tomie XIX). Wiele artykułów o podobnej tematyce ukazało się w Zeitschrift für deutsche Mundarten, Zeitschrift für deutsche Philologie, Zeitschrift des Vereins für Volkskunde, Baltische Studien, a nawet  Zeitschrift für hochdeutsche Mundarten.

Życie religijne

W przeciwieństwie do Prus Książęcych na terenie Prus Królewskich, pozostających pod władzą króla polskiego, język dolnoniemiecki odgrywał pewną rolę w życiu religijnym w XVI w., już po reformacji. Jedynym językiem nabożeństw i kazań w Prusach Wschodnich był górnoniemiecki, a obowiązującym przekładem Biblii była ta Martina Lutra.
W języku dolnoniemieckim wykonano inskrypcje na dzwonach z warsztatu Joachima Carstedta, który dostarczał takie dzwony również do poznańskiego, np. do Kłecka k/Gniezna (Lindow 1926: 10Lindow 1926 / komentarz/comment/r /
Lindow, Max 1926. Niederdeutsch als evangelische Kirchensprache im 16. und 17. Jahrhundert. Greifswald, Panzig.

). Inskrypcje dolnoniemieckie znajdowały się w kościołach Gdańska: w Bazylice Mariackiej (na Bramie Wysokiej widniał napis: „Konigynne der hemele bidde vor uns” –  „Królowo Niebios, módl się za nami”) i kościele św. Jana.
Na Pomorzu język dolnoniemiecki dość długo pełnił ważną rolę w życiu religijnym: stanowił język zarówno wydawnictw religijnych, jak i dokumentów kościelnych. Bogusław XIII (1544-1606), książę wołogoski i szczeciński, zlecił wydrukowanie Biblii w języku pomorskim („in Pommerischer sprach”), na skutek czego wydano Barther Bibel.
Herrmann-Winter pisze, że „jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. musiano przyzwalać na jakąś funkcję dolnoniemieckiego w języku kościelnym Pomorza, nawet po tym, gdy już w połowie XVII stulecia zmarli pastorzy, którzy jako ostatni głosili kazania po dolnoniemiecku na Rugii i w Kołobrzegu” (Hermann-Winter 1995: 173Hermann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).

Literatura

Pomorze

Ilustracja: Egzemplarz Barther Bibel (za: By Klugschnacker (Own work) [CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons).

W XVI w. język dolnoniemiecki (a właściwie średniodolnoniemiecki) stał się na Pomorzu językiem literackim. Pojawiła się poezja oraz literatura naukowa. W 1588 r. ukazała się Biblia – Barther Bibel. Wedle statystyki Borchlinga i Claussena zawierała 111 najważniejszych miejsc druku tekstów dolnoniemieckich, w Szczecinie do 1800 r. wydano 54 pozycje w tym języku (Herrmann-Winter 1995: 172Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
). W lokalnych odmianach językowych wydawano na Pomorzu w XIX i XX w.
W 1863 r. tom wierszy pt. Kuddelmuddel wydał Oswald Palleske (1830-1913) z okolic Drawska Pomorskiego (niem. Dramburg).
Dramatopisarz Hermann Jahnke (1845-1908), autor m. in. De Swestern, związany był nie tylko z Pomorzem, ale prowincją Posen, uczęszczał bowiem do gimnazjum w Czarnkowie.
W 1900 r. Paul Gent, sam urodzony w Berlinie, wydał komedię De dumme Johannken, którą z pomocą krewnego swojej żony przełożył na dialekt Białogardu (niem.Belgard) i Drawska Pomorskiego (Dramburg).
Pochodzący ze wsi Garnki (Garchen), w pobliżu Kołobrzegu (Kolberg), Wilhelm Baller napisał  Leiwen un Lewen in 'schön Pommerland', wydane po jego śmierci (1913).
Rozwoju literatury pomorskiej nie przekreśliło nawet zakończenie II wojny światowej. Po wojnie tworzyli m. in. Klaus Granzow (pochodził z okolic Słupska), Bernhard Trittelvitz (z okolic Białogardu), a także związany ze Szczecinem Fritz Dittmer. W 1969 r. ukazała się antologia literatury pomorskiej pod redakcją Fritza Raecka Pommersche Literatur. Proben und Daten.

Prusy

W wystawionej w 1591 r. przez Philippa Weinera wraz z uczniami z Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego sztuce Elisa. Eine Newe und lustige Comödia jedna z postaci wypowiada się po dolnoniemiecku.
Do najbardziej znanych pieśni ludowych Prus Wschodnich należy Erbsenschmeckerlied, napisana w 1647 r. przez Martina Weißa, pastora z Sępopola (niem. Schippenbeil). Pieśń opowiada o chłopie z Pełkit (niem.Polkitten), wieś ta już nie istnieje, ponieważ znalazła się na linii granicy polsko-radzieckiej. Bohater przyjechał do Sępopola sprzedawać groch, mieszkańcy miasteczka chcieli brać od niego małe ilości „na próbę”, nieodpłatnie, przed czym chłop wzbrania się:

Tom kranket, schert ju hen, well ji se all uthschmecken?
Geft Gelt, ji goden Lüd, wat bill ji ju wol en!
Well ji op juner Gren fet Arffteschmeckers sen?
(za: Ziesemer 1950: 152Ziesemer 1950 / komentarz/comment/r /
Ziesemer, Walther 1950. „Der Anteil des deutschen Osten an der niederdeutschen Literatur”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 129-139.
)

W sztuce Die Pietisterey im Fischbein Rocke (Gottsched 1736Gottsched 1736 / komentarz/comment/r /
Gottsched, Luise A. V. 1736. Die Pietisterey im Fischbein-Rocke. Rostock: „auf Kosten guter Freunde”. [http://gutenberg.spiegel.de/buch/491/1]
) pojawia się mówiąca po dolnoniemiecku postać Frau Ehrlichen. Poniżej przykład wypowiedzi postaci:

I! du Schelm! Wat eck von dy hebben wöll? Eck frag dy, wat du von myner Dochter hebben wöllst? du verfloockter Hund!

Sztuka wyszła spod pióra gdańszczanki Luise Adelgunde Victorie Gottsched z d. Kulmus, ale fragmenty tekstu zostały przetłumaczone na dolnoniemiecki przez jej małżonka Johanna Christopha, który urodził się w Królewcu (niem. Königsberg, dziś Kaliningrad) i posługiwał się dialektem z tego miasta (Ziesemer 1950: 154Ziesemer 1950 / komentarz/comment/r /
Ziesemer, Walther 1950. „Der Anteil des deutschen Osten an der niederdeutschen Literatur”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 129-139.
).
W komedii z 1765 r. wystawianej w Reszlu (Rößel, dziś w powiecie kętrzyńskim) pojawiły się dwie dolnoniemieckie pieśni: Ona Moda heft ene Meddelmagd, die de Gäns vom Howa jagd oraz Starwe motte alla Lüd — tram, tram, traiche, — Der eine morge, de angre hüd — tram, tram, traiche (Ziesemer 1950: 154Ziesemer 1950 / komentarz/comment/r /
Ziesemer, Walther 1950. „Der Anteil des deutschen Osten an der niederdeutschen Literatur”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 129-139.
).
W XVIII w. w Gdańsku ukazywały się tzw. tygodniki moralne (Moralische Wochenschriften), czasopisma wzorowane na angielskim The Tatler, a także takich niemieckich publikacjach, jak Der Vernünftler oraz Der Patriot. Czasopisma te zawierały utwory prozatorskie nadsyłane przez czytelników. Język tych utworów jest często połączeniem dolno – z wysokoniemieckim i obrazuje poszukiwania właściwego wyrażenia w piśmie lokalnego dialektu (Mitzka 1969: 81Mitzka 1969 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1969. „Danziger Niederdeutsch in Moralischer Wochenschrift 1741-1743”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 92: 81-93.
). Osiemnastowieczną dolnoniemczyzną gdańską pisane są też listy-wiersze Anny Renaty Breyne. Wybór jej twórczości opublikował Walther Domansky (Domansky 1911Domansky 1911 / komentarz/comment/r /
Domansky, Walther 1911. „Anna Renata Breyne's aus Danzig plattdeutsche Gedichte”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 140-144.
).
Wśród innych gdańskich twórców piszących po dolnoniemiecku wymienić należy: Kurta Gutowskiego, Herberta Sellke, Gustava Krossa, Jürgena Pinnowa, Maksa Schemke.
Sukces dolnoniemieckiej poezji Karla Grotha i Fritza Reutera przyczynił się też do rozwoju twórczości w dolnoniemczyźnie pruskiej. Robert Dorr z Elbinger Niederung (wschodnia część Żuław Elbląskich) wydał zbiór wierszy Tweschen Wiessel on Noagt (1864), drobną prozę, a także przekład Wesołych kumoszek z Windsoru Williama Szekspira.
W ukazującym się od 1842 r. czasopiśmie Preußischen Provinzialblättern znalazło się wiele utworów dolnoniemieckich: pieśni i proza (w tym np. opowiadanie Dat Spook napisane gwarą elbląską). Ziesemer wskazuje też takie źródła, jak: Völkerstimmen Firmenicha, Preußische Volkslieder Frischbiera oraz Liederschrein Plenzata (Ziesemer 1950: 154-155Ziesemer 1950 / komentarz/comment/r /
Ziesemer, Walther 1950. „Der Anteil des deutschen Osten an der niederdeutschen Literatur”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 129-139.
).
Walther Domansky (1860-1936) oprócz tworzenia literatury pięknej (np. tomy wierszy: Danziger Dittchen (1903), Ein Bundchen Flundern (1904)) zajmował się też badaniem samego dialektu i jego literatury.
W latach 1930-tych na łamach gdańskiej prasy ukazywały się teksty „Rencisty Poguttke”, postaci stworzonej przez Fritza Jänicke, dziennikarza i felietonisty Danziger Neuesten Nachrichten, twórcy humorystycznych tekstów w odmianie danziger missingsch. W jego wierszu Kleiner Danziger Sprachführer pojawia się leksykon mowy gdańskiej (Gotard 2009Gotard 2009 / komentarz/comment/r /
Gotard, Marek 2009. „Gdańsk okiem Poguttkego: z bówkami na machandel”, Trojmiasto.pl 24 lipca 2009. [http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Gdansk-okiem-%20Poguttkego-z-bowkami-namachandel-n33909.html]
).
W tych samych latach w dialekcie Żuław Malborskich (niem. Großes Werder) tworzył Ernst Frieböse. Do jego humorystycznych utworów gwarowych należą:  Foorts tom Bejuche (1936), Pust di man nich opp (1939) i Zookerschnut (1937).

Nowa Marchia

Po nowomarchijsku pisał Karl Löffler (1821-1874) używający pseudonimu „Nümärker”. Löffler urodził się w Berlinie, ale we wczesnym dzieciństwie przeniósł się do Tarnowa (niem. Tornow), wsi w pobliżu Gorzowa Wielkopolskiego (Landsberg an der Warthe), dokąd przeniesiono jego ojca – pastora.

Opinie

Urodzony w Morągu (niem. Mohrungen) Johann Gottfried von Herder (1744-1803) określał dolnoniemiecki dialekt jako „dobroduszny, surowy, naiwny” (Ziesemer 1950: 149Ziesemer 1950 / komentarz/comment/r /
Ziesemer, Walther 1950. „Der Anteil des deutschen Osten an der niederdeutschen Literatur”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 129-139.
).
Polski historyk Wilhelm Bogusławski (1825-1901) uważał dialekty dolnoniemieckie Pomorza Przedniego za „żargon”, w który stopniowo przekształcił się język Słowian pod wpływem języka Sasów (Bogusławski 1900: 312-313, 611Bogusławski 1900 / komentarz/comment/r /
Bogusławski, Wilhelm 1900. Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej aż do wynarodowienia Słowian zaodrzańskich. T. IV. Poznań: Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
).

Przykłady

Próbki literatury

Poniższy wiersz napisany został przez Bernharda Trittelvitza (1878-1969)  pochodzącego z okolic Białogardu (niem. Belgard). Po II wojnie światowej Trittelvitz zaczął tworzyć po pomorsku. W 1964 r. otrzymał nagrodę Pommerscher Kulturpreis, przyznaną przez Pommersche Landsmannschaft (Ziomkostwo Pomorskie).

Bernhard Trittelvitz Mien Mudderspraak

Bernhard Trittelvitz Moja mowa ojczysta

To jede Tiet, bi Dag un Nacht, bi Sünnenschien un Daak, deep in mien Harten singt un lacht Mien leeve oll Mudderspraak. Se kennt mi al as lüttes Kind, dat noch keen Hooch verstünn, un doch mit Busch un Bloom und Wind up Plattdüütsch snacken künn. [...] Ik segg di, Jung, so hüürd ik dat, as ik noch ganz, ganz lütt. Keen Wunner, dat uns Pommersch Platt deep in mein Harten sitt.

O każdym czasie, w dzień i noc, przy blasku słońca i o zmroku, głęboko w mym sercu śpiewa i śmieje się moja umiłowana ojczysta mowa. Ona mnie dobrze zna, jako małe dziecko, co nie rozumie jeszcze po górnoniemiecku, ale z krzewem, kwiatem i wiatrem rozmawiać umie po dolnoniemiecku. [...] Mówię ci, chłopcze, słyszałem to, gdy byłem jeszcze zupełnie mały. Nic dziwnego, że nasza pomorska gwara spoczywa głęboko w moim sercu.

Pełny tekst powyższego wiersza oraz nagranie dźwiękowe dostępne są na stronie internetowej http://grosstuchen.cwsurf.de/Trittelvitz.htm.
Poniższy tekst należy do serii gdańskich dowcipów o Bollermannie i Welutzke[5przyp05 / komentarz/comment /
Bollermann i Welutzke – znane z serii dowcipów klany bówków – czyli gdańskich uliczników, znanych z poczucia humoru, ciętego języka, skłonności do robienia kawałów.
] i napisany został w dolnoniemieckim dialekcie Gdańska (danzjer platt) – w przeciwieństwie do języka danziger missingsch jest to odmiana o typowo dolnoniemieckim charakterze:

Oan eenem Morje koam Welutzke no de Lange Brügg jehompelt. “Nanu, wat es mett di?” froch Bollermann. “Joo,” seed Welutzke, “eck häb soon Riete emm linksche Foot, dat eck kum utholle koan.”– “Joo, joo, leewer Jan,” meend Bollermann, “dat kömmt so mett dem Öller.”– “Nee,” seed Welutzke, “dat kan niçh vom Öller kome. Mien rechtschet Been es doch grod so olt, dat deit mi gor niçh wee.”– “Na,” oantword Bollermann, “dänn kömmt dat vom Suppe!”
(autor: Max Schemke, za: Pinnow 2006b: 14Pinnow 2006b / komentarz/comment/r /
Pinnow, Jürgen (red.) 2006b. So lachte man in Danzig. München: Lincom Europa.
).

Dla porównania poniżej dowcip o Bollermannie napisany w mieszanym dialekcie Gdańska, tj. danziger missingsch:

Härr Bollermann, Se sind aber 'n priema Tänzer!
Ach wissen Se, ich hab ne Weil inne Bierbrauerei ausjeholfen und so bin ich jewehnt, Fässer zu rollen!
(za: Pinnow 2006b: 22Pinnow 2006b / komentarz/comment/r /
Pinnow, Jürgen (red.) 2006b. So lachte man in Danzig. München: Lincom Europa.
)

Przysłowia, powiedzenia, folklor

• północny dialekt notecki z Niekurska (niem. Nikosken; dziś w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim województwa wielkopolskiego) wraz z tłumaczeniem na górnoniemiecki i polski:

Ụt di šọᵘa dā't mã nụ̈št fetjãlla – Aus der Schule darf man nichts erzählen – 'Nie należy opowiadać o niczym, co było w szkole'.
Hẹ is met allã hụnã hist – Er ist mit allen Hunden gehetzt – 'Ścigają go wszystkie psy'.
Hẹ löt zik d' botti fam brōd' ni naimã – Er lässt sich die Butter vom Brote nicht nehmen – 'Nie pozwala sobie wziąć masła z chleba'.
(Steinke 1914: 51Steinke 1914 / komentarz/comment/r /
Steinke, Florian 1914. „Sprachproben aus Niekosken, Kreis Czernikau (Provinz Posen)”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung XL: 48-54.
)

• dialekt tylnopomorski z doliny Parsęty, okolice Białogardu (niem. Belgard; dziś w województwie zachodniopomorskim) wraz z tłumaczeniem na górnoniemiecki i polski:

Vo frisch Luf u frisch Bodde is no kain dood bläwe – An frischer Luft und frischer Butter ist noch keiner gestorben – 'Od świeżego powietrza i świeżego masła jeszcze nikt nie umarł'.
Wenn ma dem Düwel de klaine Finge jifft, nimmt hai gliek de janz Hand – Wenn man dem Teufel den kleinen Finger reicht, nimmt er gleich die ganze Hand – 'Kiedy podać diabłu palec, weźmie całą rękę'.
Dai best Keech hätt dai Nåwe – Das Beste haben immer die anderen – 'Najlepsze zawsze mają inni'.
Besåpen Keerls un klain Kiene bräke sich nischt – Betrunkene Kerle und kleine Kinder brechen sich nichts –  'Pijani faceci i małe dzieci się nie łamią'.
Krauç u Fruuçes rueniere ne Mann – Gastwirtschaft und Frauen ruinieren einen Mann –  'Gościnność i kobiety rujnują mężczyznę'.
(za: Laude 1995: 391-406Laude 1995 / komentarz/comment/r /
Laude, Robert 1995. Hinterpommersches Wörterbuch des Persantegebietes. Köln: Böhlau.
)

• dialekt z Bobolic (niem. Bublitz; dziś w powiecie koszalińskim) – zagadka

Raue raue reip,
Wo gael is dei peip!
Wo schwart is dei sack,
Wo d'gael peip inne stak!
(Rozwiązanie: gaelmoer / gelre.)
(Drosihn 1874: 147Drosihn 1874 / komentarz/comment/r /
Drosihn, Friedrich 1874. „Vierzig Volksräthsel aus Hinterpommern”, Zeitschrift für deutsche Philologie V: 146-151.
)

• dialekt z  okolicy Szczecinka (niem. Neustettin; dziś w województwie zachodniopomorskim) – zagadka

Rôe, rôe rîp,
Wo gael is dei pîp!
Wo swart is dei sack,
Wo dei gael pîp drin stack.
(Rozwiązanie: gaelmöe.)
(Drosihn 1874: 149Drosihn 1874 / komentarz/comment/r /
Drosihn, Friedrich 1874. „Vierzig Volksräthsel aus Hinterpommern”, Zeitschrift für deutsche Philologie V: 146-151.
)

Próbki gwar

Zdania Wenkera[6przyp06 / komentarz/comment /
Georg Wenker (1852-1911) – niemiecki językoznawca, pionier dialektologii niemieckiej. Znany z rozsyłania zestawu 40 zdań do miejscowych nauczycieli z prośbą o odesłanie ich transkrypcji na miejscowe dialekty, dzięki czemu w latach 1877-1887 zgromadził materiał z całych Niemiec. Pozwoliło to na utworzenie korpusu dialektów niemieckich przechowywanego w archiwum w Marburgu.
]

• dialekt południowotylnopomorski z Obrowa (niem. Abrau w dawnych Prusach Zachodnich; dziś w powiecie tucholskim województwa kujawsko-pomorskiego) – wybór zdań Wenkera (Wenkersätze)

Įm wintə flaijə dai drȫjə blę̄də į də lųft ɒrų̈mə – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
T hȫt fōts ųp męt suijəd, dę wāt dat wę̄də wędə bę̄tə – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Lęj kǭlə į də ǭwə, dat d mę̄ltχ bol ɒna kǭkəd fįŋ̄t – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
Dai gaud ol mį̄š įs męt m̥ pę̄d ųm īz įbrǭkə ų į d kol wǭtə falə – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
Hai įs fə faiə ędə zǫ̈s wę̄lχə stų̄wə – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.
(zebrała Maria Semrau, za: Götze 1922: 105Götze 1922 / komentarz/comment/r /
Götze, Alfred 1922. Proben hoch- und niederdeutscher Mundarten. Bonn: Marcus & Weber.
)

 Inne próbki

• południowy dialekt notecki z Rogoźna (niem. Rogosen; dziś w powiecie obornickim województwa wielkopolskiego):

A bųš  įs dǫ a hāw rǫk, zęjt t fǫs, ų lęjt zįk hįnǫ d ęg. Wōe rōuk įs, mųt ōuk fǖe zįn, dįŋkt t fǫs, ų lęjt zįk ųpǫ męshōupǫ. Dat įs mā zōǫ ǫ̈̄wegaŋk, zę̄d d fǫs, az ęm d lę̄de ȫwed ōrǫ trękt wǫ̈̄. Tįs ōuk wǫ mā blōus zo̱ǫn zęg, zęjt t fǫs, dat mī d būrǫ wįlǫ tųm gāshārǫ maukǫ.
(zebrał Albert Koerth, za: Götze 1922: 103Götze 1922 / komentarz/comment/r /
Götze, Alfred 1922. Proben hoch- und niederdeutscher Mundarten. Bonn: Marcus & Weber.
)

• dialekt nowomarchijski z Łupowa (niem. Loppow; dziś w powiecie gorzowskim):

Kǫr̯tə jəšiχtə fan lǫpə. Tįs twǭr̯š man klēn, mīn haimātdǫ̈̄r̯p lǫpə — węnjə an ēn ęŋə r̯įnkǭm̄, zįnjəōk ant andər̯ balə węder̯ r̯ūt — awər̯t hęt dǫmēr̯ ar̯lę̄ft as manχēnə šdat męt zęχsiχ dauzn̥t inwǭnər̯, di far̯ kǫr̯tn̥ nǫxn̥ dǫ̇r̯p jəwęst is.
(zebrał Hermann Teuchert, za: Götze 1922: 99-100Götze 1922 / komentarz/comment/r /
Götze, Alfred 1922. Proben hoch- und niederdeutscher Mundarten. Bonn: Marcus & Weber.
)

• gwara z Elbląga (niem. Elbing)

Wo Schinder wer oech Butterbrod esse, wenn oech Kuche esse kann!
Na Hochjitterherrche, – höllterblöffig, das es meenst so als wi stobbekopsch.
(jak Berlińczyk naśladuje gwarę elbląską:) Jattche, Jattche! Komm schnall ans Fanster, die Schnallpost es all bei Schmalzers om de Ack!
(Schemionek 1881: 49, 51, 53Schemionek 1881 / komentarz/comment/r /
Schemionek, August 1881. Ausdrücke und Redensarten der Elbingschen Mundart. Danzig: Bertling.
)

• gwara z Lipna (przedwojenne województwo warszawskie, obecnie kujawsko-pomorskie)

Mɛm zɛt `am dɛš `o šrɛft `ɛnə brẹ̄ị̆f na ɛmarə – 'Mama siedzi na krześle i pisze list do Emmy'.
Dat ćleiɘ ćint šp'iěld zɛć `em zānt mɛt ɣlās `o somfeiɘd zɛć dl'ińćɘ hānt – 'Małe dziecko bawiło się w piasku szkłem i skaleczyło sobie lewą rękę'.
M'ị̄ ʓ́āʓ́ə fǎ'lọụ̌ə ɣ́estərə `opəm haf z'ị̄n p'ị̄p; v́ị̄əs fynə vāt, ćrex́t `enə halvə ɣ́ilə – 'Mój dziadzio zgubił wczoraj na podwórzu fajkę; kto ją znajdzie, otrzyma pół guldena'.
(Foss 1971: 104-105, 109Foss 1971 / komentarz/comment/r /
Foss, Gustaw 1971. Die niederdeutsche Siedlungsmundart im Lipnoer Lande. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
)

Stan wiedzy

Nagrania

Nagrania mowy dolnoniemieckiej znalazły się w stworzonym w latach 1936-37 jako prezent dla Adolfa Hitlera zbiorze płyt Lautdenkmal reichsdeutscher Mundarten (tj. dźwiękowy pomnik gwar Rzeszy Niemieckiej). Wśród zachowanych do dziś płyt są nagrania z Elbląga (Elbing), Gdańska (Danzig) i Czechynia (Zechendorf; dziś w powiecie wałeckim województwa zachodniopomorskiego). Zarówno nagrania z kolekcji Lautdenkmal, jak i inne zapisy po dolnoniemiecku dostępne są w cyfrowej postaci na stronie Wolfganga Näsera (http://staff-www.uni-marburg.de/~naeser/ld00.htm).
Archiwum nagrań znajduje się też na stronie internetowej poświęconej wsi Tuchomie (Groß Tuchen; dziś w powiecie bytowskim województwa pomorskiego): http://grosstuchen.cwsurf.de/Plattdeutsch.html. To amatorska strona z pochodzącymi z różnych źródeł nagraniami dialektów pomorskich.

Archiwa, mapy, atlasy

Projekt Deutscher Sprachatlas (na Uniwersytecie w Marburgu) posiada archiwum materiałów dotyczących wszystkich dialektów niemieckich. Od 1887 r.projekt gromadzi gwarowe tłumaczenia 40 zdań, sformułowanych przez Georga Wenkera, który początkowo zwracał się był do nauczycieli szkół wiejskich z prośbą o przetłumaczenie zdań na miejscową gwarę. Na podstawie zdań tworzono mapy występowania poszczególnych właściwości języka. Przykładowe zdania w dialekcie z Obrowa (niem. Abrau) zostały przytoczone wcześniej.
Cały atlas w wersji cyfrowej dostępny jest pod adresem http://www.diwa.info.

Fotografie, filmy

http://www.youtube.com/watch?v=r49hjnWNUGk – spot telewizyjny podsumowujący sytuację Pomorzan w Brazylii i ukazujący rozliczne aspekty ich kultury, spot zawiera kilka wypowiedzi po pomorsku. O Pomorzanach w Brazylii powstał też film dokumentalny Pomeranos, a Trajetória de Um Povo (zwiastun filmu: http://www.youtube.com/watch?v=U8vLCnV_LSY oraz http://www.youtube.com/watch?v=Z8auy5e3yD4). W niemieckiej telewizji Deutsche Welle ukazał się reportaż o brazylijskich Pomorzanach (http://www.youtube.com/watch?v=-DdJOZA0710).

Zasoby i organizacje

W Internecie dostępna jest bibliografia Die plattdeutschen Autoren und ihre Werke, opracowana przez Petera Hansena. Jest to bibliografia wtórna, opracowana na podstawie kilku źródłowych (w tym i wspomnianej wyżej bibliografii z Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung). W bibliografii Hansena istnieje możliwość wyszukiwania dolnoniemieckich autorów według lokalizacji (cały osobny rozdział stanowią „dawne ziemie niemieckie”, podzielone na poszczególne regiony i miejscowości).
Działające w Niemczech i należące do Związku Wypędzonych (Bund der Vertriebenen) Ziomkostwo Pomorskie (Pommersche Landsmannschaft) przyznaje nagrodę Pommerscher Kulturpreis za działalność kulturalną. Nie jest ona jednak związana jedynie z twórczością w dialektach dolnoniemieckich.
W stanie Wisconsin (USA) działa towarzystwo Pommerscher Verein Central Wisconsin, którego zadaniem jest m. in. „zachowanie języka i dziedzictwa przodków swoich członków, którzy imigrowali głównie z pruskich prowincji Pomorze, Zachodnie i Wschodnie Prusy oraz Posen”. Na stronie towarzystwa znajduję m. in. wybór pomorskich przysłów (http://www.pvcw.org/page.aspx?index=00000040), np. Smecht goot, kopp di uk wat,  'tak, smaczne; kup sobie też'.
Na stronie domowej Karl-Heinza Jessnera, rodzimego mówcy gdańskiego dolnoniemieckiego, dostępne są zasoby, takie jak glosariusze i poezja: http://www.jessner.homepage.t-online.de/danzig.htm.

Użycie języka w życiu religijnym Mennonitów

Menno Simons (jeden z wczesnych przywódców ruchu, od którego imienia pochodzi jego nazwa) i jego współpracownicy posługiwali się prawdopodobnie dolnoniemiecką Biblią w tłumaczeniu Jana Bugenhagena. W użyciu wśród Mennonitów pozostawały też inne wydania[7przyp07 / komentarz/comment /
www.gameo.org/encyclopedia/contents/B54011.html
]. W 1560 r. Nikolaes Biestkens, Mennonita z Emden, opublikował Biblię w języku niderlandzkim. Tłumaczenie to było wielokrotnie wznawiane i używane przez holenderskich Mennonitów. Wydano je również w miejscowości Schottland pod Gdańskiem (dziś dzielnica Gdańska Szkoty) na potrzeby tamtejszej społeczności. Prawo miejskie, co prawda, zabraniało Mennonitom druku materiałów religijnych, ale przedsiębiorca Quirin Vermeulen obszedł je zlecając druk w Haarlem (Neff 1953Neff 1953 / komentarz/comment/r /
Neff, Christian 1953. „Biestkens Bible”, w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online. [http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/B54011.html].
, Klassen 2009: 122Klassen 2009 / komentarz/comment/r /
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
).


Ilustracja: Biblia z Schottland (za: Klassen 2009: 123Klassen 2009 / komentarz/comment/r /
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
).

Mennonici w XVIII w. wykorzystywali w życiu religijnym i w kształceniu język dolnoniemiecki, choć tylko jako język pomocniczy obok górnoniemieckiego (Mitzka 1930: 9Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
). Opuściwszy Prusy, Mennonici zachowali nie tylko znajomość dolnoniemieckiego, ale i górnoniemieckiego, który używany był do celów religijnych i kancelaryjnych (Wiens 1957: 93-94Wiens 1957 / komentarz/comment/r /
Wiens, Gerhard 1957. „Entlehnungen aus dem Russischen im Niederdeutschen der Mennoniten in Rußland”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 80: 93-100.
). Obecnie znajomość górnoniemieckiego nie jest powszechna wśród wszystkich Mennonitów (de Graaf 2006: 384de Graaf 2006 / komentarz/comment/r /
de Graaf, Tjeerd 2006. „The Status of an Ethnic Minority in Eurasia: The Mennonites and Their Relation with the Netherlands, Germany and Russia”, w: Ieda Osamu (red.) Beyond Sovereignty: From Status Law to Transnational Citizenship? Sapporo: Slavic Research Center, Hokkaido University, s. 381-401.
).
Biblię w ukształtowanym w diasporze języku plautdietsch zaczęto publikować w latach 1980-tych, ponieważ językiem liturgicznym Mennonitów był górnoniemiecki (a wcześniej niderlandzki). Fragmenty wydał np. J. W. Goerzen (Ute griksche hellje Schrefte: Proowe plautditscha Ewasating, 1968). W 2003 r. ukazał się pełny przekład Biblii na plautdietsch autorstwa E. Zachariasa i J. F. Neufelda (Zacharias i Neufeld 2003Zacharias i Neufeld 2003 / komentarz/comment/r /
Zacharias, Ed (tłum.) & John F. Neufeld (tłum.) 2003. De Bibel: the complete Bible in Plautdietsch. Winnipeg: Kindred Press.
).

Media

Z Niemiec nadaje radio internetowe w języku plautdietsch dostępne pod adresem http://www.opplautdietsch.de/. Językowi plautdietsch poświęcona jest też kanadyjska strona internetowa http://www.plautdietsch.ca/. Peter Wiens z Verein Plautdietsch-Freunde e. V. (Zrzeszenie Przyjaciół  Plautdietsch) prowadzi blog http://peterwiens.blogspot.com/, w którym porusza tematy związane z kulturą plautdietsch, jednak sam blog prowadzony jest po górnoniemiecku.
Od 2001 r. ukazuję się w Niemczech czasopismo w języku plautdietsch – Plautdietsch FRIND. W Kanadzie ukazuje się czasopismo Journal of Mennonite Studies, w którym poruszana jest tematyka Mennonitów, a także języka plautdietsch.

W Niemczech działa organizacja Verein Plautdietsch-Freunde e. V., która reprezentuje język plautdietsch w lobbystycznej Federalnej Radzie na rzecz Języka Dolnoniemieckiego (Bundesrat für Niederdeutsch).

Próbki gwar mennonickich

Zdania Wenkera

● wieś Friesenhof (obecnie obwód półnokazachstański, Kazachstan)

Em Winta fleiji de dreeiji Bläda enni Lofft romm – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
Dit heat foat opp to schnii, dann woat dant Wada wada bäta – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Do Koali emm Oawi, daut de Maltk bold aunfangt to koaki  – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
Do godi oli Maun ess mett dem Peat derchit Iess gibroaki enn enn daut kolldi Woata jiffolli – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
Dit ess verr vea oda sass Wäatch jischtorrwn – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.

(za: Mitzka 1930: 18Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
)

● wieś Felsenbach (obecnie obwód dniepropietrowski, Ukraina)

Em Winta flegen de dreji Bleda eni Loft eromma – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
Daut heat vots op to schnien, dau woat daut Wada wada beta – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Do Kuolen em Uowen, daut de Melk bolt aun to keken fangt – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
De godi ola Maun eß metim Peat derchit Is jebreaken en em kolden Wota jivollen  – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
He es ve vea oda saß Weakj jistorwen – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.

(za: Mitzka 1930: 15Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
)

● wieś Margenau (obecnie obwód omski, Rosja)

Em Winta flegi de vodrejdi Bleda enni Lofft erom – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
Daut het vot's ob to schniei, dann wot daut Wada aulwadä beta – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Do Kohli enn dem Owi, daut die Malk bold aun to koki fangt – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
De godi old Maun es mett sien Peed derchim Is gibrauki, enn daut koldi Wota gifolli  – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
He es verr vea oda sas Wek gistorwi  – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.

(za: Mitzka 1930: 17Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
)