Standaryzacja

Na obszarze dolnoniemieckim dzisiejszej Polski nie starano się wypracować standardu. Nawet we wczesnym okresie, kiedy język dolnoniemiecki spełniał funkcje urzędowe, brak było jednolitego standardu, a idiolekty[3przyp03 / komentarz/comment /
Idiolekt – indywidualna odmiana języka używana przez danego człowieka.
] poszczególnych skrybów bywały bardzo odmienne (ten Venne 1998ten Venne 1998 / komentarz/comment/r /
ten Venne, Ingmar 1998. „Stadtsprache oder Stadtsprachen: Zur Sprachlichkeit Danzigs im spätern Mittelalter”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 121: 59-84.
). Niemniej jednak w XIX w., gdy pojawiły się próby standaryzacji języka dolnoniemieckiego jako całości, niektórzy pisarze dolnoniemieccy z tego terenu adaptowali elementy próbowanych wówczas standardów.
W 1852 r. Klaus Groth z powiatu Dithmarschen (w Szlezwiku-Holsztynie) wydał zbiór wierszy Quickborn. Jego popularność, a także wydania obcojęzyczne przyczyniły się do podniesienia statusu języka dolnoniemieckiego, wskutek czego nasiliły się próby standaryzacji. Działający w drugiej połowie XIX w. pisarz flamandzki Constant Jacob Hansen promował ideologię jednego języka dolnoniemieckiego, który obejmowałby również język niderlandzki. Hansen (1833-1910) zaproponował nową wspólną ortografię Altdietschen Spelling (Altdietschen Schrijfwijze) (Debus 1996: 24-25Debus 1996 / komentarz/comment/r /
Debus, Friedhelm 1996. Von Dünkirchen bis Königsberg. Ansätze und Versuche zur Bildung einer niederdeutschen Einheitssprache. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
).
Obecnie brak jednolitego, powszechnie przyjętego standardu języka dolnoniemieckiego.

Słowniki

Pomorze

Jak podaje Reifferscheid (1887Reifferscheid 1887 / komentarz/comment/r /
Reifferscheid, Alexander 1887. „Über Pommerns Anteil an der niederdeutschen Sprachforschung”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 13: 33-42.
), już w połowie XVIII w. J. E. Müller zbierał słowa i wyrażenia z okolic Kołobrzegu (niem. Kolberg), a plon jego prac ukazał się w III tomie Pommersche Bibliothek. W 1781 r. Johann Carl Dähnert opublikował Plattdeutsches Wörterbuch nach der alten und neuen Pomerschen und Rügischen Mundart (Słownik dolnoniemiecki podług starej i nowej gwary pomorskiej i rugijskiej). W czasie swojej 22-letniej posługi kaznodzieja Chistian Wilhelm Haken (1723-1791) zebrał obszerny materiał słownictwa z Pomorza Tylnego, zwłaszcza obszaru pomiędzy Kamieniem Pomorskim (Cammin in Pommern), a Darłowem (Rügenwalde). Niestety rękopis jego dzieła zaginął.


Ilustracja: Słownik Dähnerta (1781Dähnert 1781 / komentarz/comment/r /
Dähnert, Johann C. 1781. Platt-Deutsches Wörterbuch nach der alten und neuen Pommerschen und Rügischen Mundart. Stralsund: Struck.
).

Zapoczątkowane przed II wojną światową przez Wolfganga Stammlera prace nad słownikiem pomorskim zostały sfinalizowane w latach 1997-2005 przez Renate Herrmann-Winter wydaniem Pommersches Wörterbuch.
W 1993 r. ukazał się Hinterpommersches Wörterbuch der Mundart von Gross Garde (Kreis Stolp) – słownik gwary miejscowości Gardna Wielka (niem. Gross Garde, dziś w powiecie słupskim) autorstwa Hansa-Friedricha Rosenfelda, na podstawie materiałów Franza Josta.
W 1995 r. ukazał się słownik dialektu tylnopomorskiego (35 tys. haseł) z dorzecza Parsęty okolic Białogardu (niem. Belgard) Hinterpommersches Wörterbuch des Persantegebietes autorstwa Roberta Laude. 
W Brazylii prowadzone są prace zmierzające ku standaryzacji języka pomorskiego, który jest nauczany w szkołach (Höhmann i Savedra 2011Höhmann i Savedra 2011 / komentarz/comment/r /
Höhmann, Beate & Mônica M. G. Savedra 2011. „Das Pommerische in Espírito Santo: ergebnisse und perspektiven einer soziolinguistischen studie”, Pandaemonium Germanicum 18.  [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1982-88372011000200014&lng=en&nrm=iso]
). W 2006 r. ukazał się słownik pomorsko-portugalski autorstwa Ismaela Tressmanna (Dicionário Enciclopédico Pomerano-Português. Pomerisch Portugijsisch Wöirbauk).

Prusy

W 1881 r. August Schemionek wydał Ausdrücke und Redensarten der Elbingschen Mundart (Wyrażenia i zwroty gwary elbląskiej), będące małym słownikiem dialektu elbląskiego.
W 1883 r. Hermann Frischbier wydał słownik regionalizmów wschodnio– i zachodniopruskich Preussisches Wörterbuch.
W artykule „Westpreussische Spracheigenheiten” („Zachodniepruskie cechy językowe”) z 1895 r. H. Jacob i W. Schröer umieścili glosariusz dolno– i wysokoniemieckich wyrażeń gdańskich i zachodniopruskich.
W 2005 r. na Uniwersytecie w Kilonii (niem. Kiel) zostały ukończone rozpoczęte jeszcze przed II wojną światową prace nad 6-tomowym Preußisches Wörterbuch. Słownik zawiera 100 tys. haseł na 3600 stronach. Materiał obejmuje słownictwo gwarowe z różnych dialektów obszaru Prus, zarówno dolnoniemieckich, jak i wysokoniemieckich.
W 2009 r. ukazał się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego słownik odmiany językowej danziger missingsch autorstwa Pawła Fularczyka (pod redakcją Grażyny Łopuszańskiej).

Nowa Marchia

Wybór ze słownika nowomarchijskiego publikował w częściach Hermann Teuchert na łamach Zeitschrift für Deutsche Mundarten (np. Teuchert 1909Teuchert 1909 / komentarz/comment/r /
Teuchert, Hermann 1909. „Aus dem neumärkischen Wortschatze”, Zeitschrift für deutsche Mundarten 4: 55-87, 118-169.
; Teucher 1910Teucher 1910 / komentarz/comment/r /
Teuchert, Hermann 1910. „Aus dem neumärkischen Wortschatze”, Zeitschrift für deutsche Mundarten 5: 3-47.
).
W 1994 r. Hans Hühnerfuß wydał własnym nakładem słownik wysokoniemiecko-nowomarchijski Wörterbuch Hochdeutsch – Neumärkisch.
Dolnoniemieckie odmiany występujące na terenie obecnej Polski miały też wkład w słowniki ogólnodolnoniemieckie, np. Der Sprachschatz der Sassen (Skarbiec języka Sasów) Heinricha Berghausa.

Inne języki i odmiany, jakimi mówcy posługiwali się na co dzień

We wczesnym średniowieczu, zanim rozpoczęła się kolonizacja niemiecka, na Pomorzu (które obejmowało mniejszy obszar, nim nazwa ta zaczęła określać tereny położone dalej na zachód, aż do Rugii) najczęściej używano słowiańskiego języka pomorskiego (niem. Pomeranisch), blisko spokrewnionego z polskim. Według zwolenników tzw. teorii języków lechickich pozostałością po nim jest język kaszubski używany na Pomorzu Gdańskim (por. Herrmann-Winter 1995: 174Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).
W XII w.na Pomorzu pojawiła się łacina, która przez półtora wieku pełniła funkcję jedynego języka pisanego. Z początkiem XIV w. język dolnoniemiecki zaczął pełnić funkcję języka kancelaryjnego, konkurując w tym zakresie z łaciną. W tym czasie większość ludności mówiła jeszcze słowiańskim językiem pomorskim.
Kancelaryjny język dolnoniemiecki różnił się od lokalnych dialektów. Rozwijał się on od XIII w.wskutek stosowania go przez Hanzę – związek kupiecki miast północnoniemieckich o cechach państwa morskiego (Sanders 1982: 130Sanders 1982 / komentarz/comment/r /
Sanders, Willy 1982. Sachsensprache. Hansesprache. Plattdeutsch. Göttingen: Van den Hoeck & Ruprecht.
; Oppenheimer 1975: 61Oppenheimer 1975 / komentarz/comment/r /
Oppenheimer, Franz 1975. The State. Montréal: Black Rose Books.
). Wraz z upadkiem Hanzy w XVII w. zakończył się też rozkwit piśmiennictwa dolnoniemieckiego (Sanders 1982: 126Sanders 1982 / komentarz/comment/r /
Sanders, Willy 1982. Sachsensprache. Hansesprache. Plattdeutsch. Göttingen: Van den Hoeck & Ruprecht.
).


Ilustracja. Mapa zasięgu językowego Hanzy w XIV/XV w. (za: Dollinger 1976Dollinger 1976 / komentarz/comment/r /
Dollinger, Philippe 1976. Die Hanse. Stuttgart: Kröner.

)[4przyp04 / komentarz/comment /
w: Elmentaler. Michael Niederdeutsche Sprachgeschichte (V) Mittelniederdeutsch [http://www.germsem.uni-kiel.de/ndnl/materialien/Vorlesung%20Prof.%20Elmentaler%20Deutsche%20Sprachgeschichte%20Stand%20Sommer%2010/deutsche%20sprachgeschichte%208%20mittelniederdeutsch%20sommer%2010.pdf  - dostęp 15.01.2013]
].

Przejście na język górnoniemiecki jako nowy język kancelaryjny rozpoczęło się za rządów Bogusława X (lata panowania 1447-1523), ale jeszcze w 1690 r. w Szczecinie po raz ostatni zarządzenia kościelne ukazały się w wersji dwujęzycznej: górnoniemieckiej i pomorskiej dolnoniemieckiej (w Greifswaldzie i Stralsund w 1731 r.) (Herrmann-Winter 1995: 172-173Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).
Z drugiej strony, jeszcze długo po germanizacji warstwy panującej w Pommern utrzymywał się słowiański język pomorski. W latach 1545 i 1546 synody kościelne w Słupsku i Szczecinie uznały konieczność nauczania pastorów języka słowiańskiego na niektórych obszarach. Pod koniec XVI w. dotyczyło to późniejszych powiatów Słupsk, Sławno, Bytów, Lębork i Szczecinek. Według Herrmann-Winter mieszkańcy tych obszarów w XIX w. byli trój- lub czterojęzyczni: oprócz słowiańskiego pomorskiego, polskiego i dolnoniemieckiego, posługiwali się też językiem górnoniemieckim z lokalnym wpływami (Herrmann-Winter 1995: 172-175Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).
W XVIII w. obecny był na Pomorzu dialekt mieszany (dolnoniemiecko-górnoniemiecki), który pastor i uczony z Pomorza Tylnego Johann David Jähncke określił w 1739 r. jako Kuderwendisch. Wpływy wysokoniemieckie spowodowały, że mieszkańcy różnych części Pomorza nie rozumieli nawzajem swoich dolnoniemieckich dialektów. W  XVIII w. język dolnoniemiecki najbardziej opierał się wpływom górnoniemieckim na Pomorzu Tylnym. Im dalej na północny wschód, tym łatwiej było natknąć się na język pomorski „niczym tłusta, kołysząca się darłowska gęś” (Herrmann-Winter 1995: 177Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).
W połowie XVIII w. istniały na Pomorzu kolonie Coccejendorf (Radosław) i Wilhelmine (Wilkowice), zamieszkałe przez ludność napływową z Palatynatu, posługującą się palatynacką (Pfälzisch) gwarą wysokoniemiecką (Herrmann-Winter 1995: 183Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).
W połowie XVII w. w Gdańsku mówiono po niemiecku, polsku i kaszubsku. Gdańskie Gimnazjum Akademickie używało języka górnoniemieckiego, polskiego oraz łaciny (Łopuszańska 2008a: 185Łopuszańska 2008a / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008a. „Danziger Stadtsprache”, w: Marek Nekula & Verena Bauer & Albrecht Greule (red.) Deutsch in multilingualen Stadtzentren Mittel- und Osteuropas. Wien: Praesens-Verl.
). Kaszubszczyzną posługiwali się mówcy dolnoniemieccy w okolicach Gdańska jeszcze przed II wojną światową (oba swoje języki znali zarówno Kaszubi, jak i Niemcy) (Mitzka 1928: 22Mitzka 1928 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1928. Sprachausgleich in den deutschen Mundarten bei Danzig. Königsberg: Gräfe und Unzer.
).
W średniowieczu na ziemiach zakonu krzyżackiego obok dialektów niemieckich, łaciny i polskiego posługiwano się także bałtyckim językiem staropruskim (Ziesemer 1911: 131Ziesemer 1911 / komentarz/comment/r /
Ziesemer, Walther 1911. „Geistiges Leben im Deutschen Orden”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 71/73: 129-139.
), na który w roku 1228 r. legat papieski Wilhelm von Modena przetłumaczył gramatykę łacińską.
Współcześni mówcy odmian języka dolnoniemieckiego na co dzień posługują się także różnymi językami otoczenia, np. niemiecki w Niemczech, portugalski w Brazylii (Lewis 2009Lewis 2009 / komentarz/comment/r /
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].
).
W polskich gwarach warmińskich, które pozostawały w kontakcie z językiem dolnoniemieckim obecne są takie zapożyczenia, jak np. tyna 'beczka' – z dniem. tîne; brutka 'narzeczona' – z dniem. brūt, talka 'motowidło' (przyrząd do odmierzania i zwijania nici) – z dniem. Tall 'miara przędzy' (Siatkowski 1983: 112-113Siatkowski 1983 / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1983. „Interferencje językowe na Warmii i Mazurach”, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej XXI: 103-115.
). Podobnie bogata jest warstwa zapożyczeń dolnoniemieckich w kaszubszczyźnie (Toby 2000Toby 2000 / komentarz/comment/r /
Toby, Hanna 2000. “On the Low German influences on Kashubian dialects”, Studies in Slavic and General Linguistics (Languages in Contact) 28: 329-334.
).