Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej

orawska gwara

Krótka charakterystyka typologiczna

Problem z klasyfikacją gwary orawskiej polega przede wszystkim na tym, że wg polskich filologów jest to dialekt języka polskiego, a wg filologów słowackich – słowackiego. Często też mówi się o polskich i słowackich gwarach orawskich (ze względu na liczne różnice, jak wpływ polskiego języka literackiego na polską część Orawy) lub traktuje się gwarę orawską jako dialekt przejściowy. Historycznie dialekt wywodzi się z języka polskiego i poddany był wielu wpływom niegdyś węgierskim, a obecnie – słowackim. Pewnym jest natomiast, iż należy do grupy gwar góralskich.
W dialektologii polskiej gwara orawska należy do dialektu małopolskiego języka polskiego. W dialektologii słowackiej gwara orawska należy do grupy północnej dialektów środkowosłowackich i dzieli się dalej na gwary: górną, centralną i dolną (na mapie oznaczone 2a–c) [9przyp09 / komentarz/comment /
http://www.pitt.edu/~armata/dialects.htm [dostęp: 26.09.2012 r.]
][10przyp10 / komentarz/comment /
http://slovake.eu/en/intro/language/dialects [dostęp: 26.09.2012 r.]
]. Czasami wyróżnia się czwartą grupę dialektów: dolnoziemskich (słow. dolnozemské), która jest podgrupą zarówno środkowej, jak i zachodniej grupy dialektów (Štolc 1968Štolc 1968 / komentarz/comment/r /
Štolc, J. & F. Buffa & A. Habovštiak 1968–1984. Atlas slovenskéhojazyka. T. I–IV. Bratysława: VEDA.
) i podlegała silnym wpływom językowym ze strony serbskiego, rumuńskiego i węgierskiego w wyniku długotrwałego odłączenia od terenów Słowacji (Dudok D. 1993Dudok D. 1993 / komentarz/comment/r /
Dudok, Daniel 1993. „Vznik a charakter slovenských nárečí v juhoslovanskej Vojvodine”, Zborník Spolku vojvodinských slovakistov 15: 19–29.

; Dudok M. 1993Dudok M. 1993 / komentarz/comment/r /
Dudok, Miroslav 1993. „Prostriedky mikrokompozície textu v slovenčine a v srbčine”, Zborník Spolku vojvodinských slovakistov 15: 41–51.

) [11przyp11 / komentarz/comment /
http://www.101languages.net/slovak/dialects.html [dostęp: 26.09.2012 r.]
]. Grupa dialektów zachodnich języka słowackiego jest na tyle zbliżona do języka czeskiego, że pozwala ich użytkownikom porozumieć się ze sobą.
Wg Marka Skawińskiego przynależność gwary orawskiej do gwar polskich jest jednoznaczna – pisze on:
Nawet lokalnie mieszany, polsko-słowacki charakter gwar Górali Polskich na terenie wysp etnicznych, w niektórych wsiach doliny Poprady i zachodniej części Czadeckiego, przesądza o polskim charakterze etnicznym. Istotny jest bowiem fakt, że polską jest podstawa językowa tych gwar i cechy polskie mają charakter autochtoniczny, podczas gdy słowackie wtórny (przeważnie zresztą cechy leksykalne), w powiązaniu z faktem, że interferencje językowe polsko-słowackie na Słowacji w praktyce zachodzą wyłącznie jednokierunkowo, tzn. wpływom słowackim ulegają gwary polskie, praktycznie brak interferencji w kierunku odwrotnym zwłaszcza z terenu Polski czy Zaolzia. Powyższe przesądza o tym, że gwary mieszane lub przejściowe polsko-słowackie dowodzą polskiego pochodzenia, a przy zachowaniu ciągłości pochodzenia etnicznego (w skupiskach zwartych czy z dużym udziałem małżeństw endogamicznych w danej grupie etnicznej) o polskiej, w dalszym ciągu przynależności etnicznej mimo stopniowego zesłowaczenia językowego. Ogólnie na Słowacji, rzeczywistym odzwierciedleniem tego jest termin Goral (Skawiński 2009Skawiński 2009 / komentarz/comment/r /
Skawiński, Marek 2009. Polacy na Słowacji. URL: http://www.polskiekresy.info/index.php?option=com_content&view=article&id=161:polacy-na-slowacji2&catid=109:etnografia&Itemid=509 [dostęp:26.09.2012 r.]
).
Świadomość filologów na temat struktury języka słowackiego zaczęła się formować dopiero w XIX w. i stopniowo się zmieniała aż do obecnego podziału na trzy główne dialekty: środkowy, wschodni i zachodni (w czasie istnienia Czechosłowacji język słowacki był przez niektórych uznawany za dialekt języka czechosłowackiego) (Maxwell 2006: 147Maxwell 2006 / komentarz/comment/r /
Maxwell, Alexander 2006. „Why the Slovak Language Has Three Dialects: A Case Study in Historical Perceptual Dialectology”, Austrian History Yearbook 37: 141–162. URL: http://researcharchive.vuw.ac.nz/bitstream/handle/10063/479/article.pdf?sequence=3 [dostęp: 26.09.2012 r.]
).


Przerysowane przez Joe Armata z: Atlas slovenskeho jazyka, Jozef Stolc, red. Bratislava, Slovak Academy of Sciences, 1968. Brak informacji o prawach autorskich, zatem podlega standardowej ochronie.

Typologia genetyczna języka

W zależności od tego, czy traktować gwarę orawską jako dialekt języka polskiego czy słowackiego, typologia genetycznie będzie wyglądała następująco:

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → lechicka → język polski → gwara orawska

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → czesko-słowacka → język słowacki → gwara orawska

Gwara orawska dzieli na szereg subdialektów, przeważnie związanych z konkretną wsią. Każda z takich subgwar posiada swoje unikatowe cechy – najczęściej fonologiczne, ale nierzadko także morfologiczne i leksykalne. Przykładowo, gwara wsi Orawskie Wesele (słow. Oravské Veselé) charakteryzuje się szeregiem różnic fonetycznych nie tylko w stosunku do języka słowackiego (czy polskiego), ale także względem innych gwar orawskich[12przyp12 / komentarz/comment /
http://www.oravskevesele.sk/kultura/narecie [dostęp: 29.06.2013 r.]
] [13przyp13 / komentarz/comment /
http://www.goralske-narecie.estranky.sk/clanky/oravske-vesele.html [dostęp: 18.05.2013]
]:
Gwara Orawskiego Wesela posiada też wiele innych charakterystycznych cech, m.in. różnice w morfologii rzeczownika i czasownika, a w także słowotwórstwie. Wiele z tych cech jest wspólnych dla pozostałych gwar orawskich, które także posiadają swoje cechy unikatowe – jak choćby w przypadku Orawskiej Leśnej [18przyp18 / komentarz/comment /
http://www.goralske-narecie.estranky.sk/clanky/oravska-lesna.html [dostęp: 18.05.2013]
] (hist. Herdućka, słow. Oravská Lesná) czy Mutnego [19przyp19 / komentarz/comment /
http://www.goralske-narecie.estranky.sk/clanky/mutne.html [dostęp: 18.05.2013]
] (słow. Mútne).
Za przykład zróżnicowania leksykalnego pomiędzy dialektami słowackiego może posłużyć słowo ziemniak. W słowackim języku literackim jest ono zbliżone do polskiego i brzmi zemiak. Na Dolnej Orawie, aż do okolic miejscowości Považská Bystrica, nazwą zwyczajową jest švábka, podczas gdy na Górnej Orawie mówi się na to warzywo repa (które, zbliżone do polskiego rzepa, oznacza w odmianie standardowej buraka, na którego Orawcy mówią burgyňa lub bumburdia). Poza interregionalnymi potocznymi nazwami (zemky czy zemáky) można znaleźć jeszcze co najmniej kilka tego typu przykładów [20przyp20 / komentarz/comment /
http://spectator.sme.sk/articles/view/15671/9/ [dostęp: 18.05.2013]
].
Oprócz tego warto odnotować liczebniki będące skrótowymi lub obocznymi formami względem liczebników z odmiany standardowej; gwary spiskie i orawskie cechują się także m.in. odrębnym systemem stosowania liczebników zbiorowych; ponadto często, zgodnie z zasadą archaizmu peryferycznego [21przyp21 / komentarz/comment /
Archaizm peryferyjny to zjawisko fonetyczne, fonologiczne, wyraz lub forma wyrazowa, zanikłe już w języku ogólnonarodowym, a zachowane w ludowych dialektach (gwarach) położonych na peryferiach danego obszaru językowego.
], zachowują archaiczne formy liczebników podstawowych, np.: siedm, ośm, piyńci, seści, siedmi, a nawet trze, śtyrze (Sikora 2006: 51ffSikora 2006 / komentarz/comment/r /
Sikora, Kazimierz 2006. „Liczebniki w gwarach Podtatrza (Podhale, Spisz, Orawa)”, LingVaria 2: 49–64. URL: http://www2.polonistyka.uj.edu.pl/LingVaria/archiwa/LV_2_2006_pdf/04_Sikora.pdf [dostęp: 06.10.2012 r.]
). Archaizm ten polega przede wszystkim na braku tzw. epentetycznego (inaczej: znikającego) [e] (por. siedm : siedem, ale: siedmiu) oraz nieskróconej końcówce wyrazowej (por. seści : sześć; siedmi : siedem).
Kod ISO
brak kodu
Przypisy, załączniki i bibliografia