Nazwa

Endonimy

Endonim określający język dolnoniemiecki w dialekcie pomorskim brzmi Plattdüütsch. Istniały też określenia poszczególnych odmian, np. pomorski nazywano Platt Pamersch (Platt 'pomorski') albo Pahmerische Buhr-Sprake (pomorski język chłopski) (Adam 1893: 124, 128Adam 1893 / komentarz/comment/r /
Adam, Karl 1893. „Niederdeutsche Hochzeitsgedichte des 17. und 18. Jahrh aus Pommern”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung XIX: 122-130.
), a gdański Danzjer Platt (Pinnow 2006b: 14Pinnow 2006b / komentarz/comment/r /
Pinnow, Jürgen (red.) 2006b. So lachte man in Danzig. München: Lincom Europa.
). Na północy Niemiec słowo Platt oznacza lokalną odmianę języka (gwarę).

Egzonimy

Język niemiecki (a dokładniej wysokoniemiecki, niem. Hochdeutsch[1przyp01 / komentarz/comment /
Jeśli nie wskazano inaczej, termin Prusy odnosi się do regionu Niemiec, a nie bałtyckich Prusów i terenów przez nich zamieszkanych.
]), stanowiący najczęściej bazę języka standardowego na obszarze użycia dialektów dolnoniemieckich, nazywa język dolnoniemiecki Plattdeutsch, względnie Niederdeutsch.
Po angielsku używa się określenia Low German, względnie Low Saxon.
Wydawany w języku angielskim The Ethnologue podaje następujące nazwy języka dolnoniemieckiego (bez rozróżnienia na endonimy i egzonimy): Low Saxon, Low German, Nedderdütsch, Neddersassisch, Nedersaksisch, Niedersaechsisch, Plattdüütsch.

Historia i geopolityka

Lokalizacja w Rzeczypospolitej

W I Rzeczypospolitej dialektami dolnoniemieckimi posługiwano się przede wszystkim na terenie Prus Królewskich, a także w związanych z Rzecząpospolitą lennach: Prusach Książęcych, Księstwie Kurlandii i Semigalii oraz na ziemi lęborsko-bytowskiej.
W II Rzeczypospolitej dialekty dolnoniemieckie używane były na Pomorzu


Ilustracja: Germańskie odmiany językowe na terenie obecnego obszaru północnej Polski na początku XX w. (red.mapy Jacek Cieślewicz, za: http://mitglied.multimania.de/pomerania2/hist_maps/survey/dialect2a.jpg).

Gdańskim i innych ziemiach dawnego zaboru pruskiego (województwo poznańskie), ale też wyspowo np. na ziemi dobrzyńskiej (ówczesne województwo warszawskie, obecnie kujawsko-pomorskie), gdzie lokalny dialekt badał Gustaw Foss, na Lubelszczyźnie i Chełmszczyźnie (Sanders 1982: 64Sanders 1982 / komentarz/comment/r /
Sanders, Willy 1982. Sachsensprache. Hansesprache. Plattdeutsch. Göttingen: Van den Hoeck & Ruprecht.
) – por. mapy http://www.many-roads.com/2011/02/06/deutsche-mundarten-german-language/.


Ilustracja: Rozmieszczenie Niemców w Polsce środkowej w okresie międzywojennym (red.mapy Jacek Cieślewicz, za: Breyer 2006: 9Breyer 2006 / komentarz/comment/r /
Breyer, Albert 2006. Deutsche Gaue in Mittelpolen. Seefeld: www.UsptreamVistula.org.
).

Brak jest danych na temat dialektów dolnoniemieckich w czasach PRL. W 1951 r., po zakończeniu kilku etapów wysiedleń, w samym województwie szczecińskim nadal żyło 3644 Niemców (Słabig 2009Słabig 2009 / komentarz/comment/r /
Słabig, Arkadiusz 2009. „Działania aparatu bezpieczeństwa wobec ludności niemieckiej w województwie szczecińskim w latach pięździesiątych XX w.”, w: Jarosław Syrnyk (red.) Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cuodzoziemców. Warszawa: IPN, s. 32-56.
). Nieznane są jednak szczegóły dotyczące sytuacji językowej wśród tej populacji. Nie wiadomo, czy i jak nowe warunki (napływ Polaków i przejście do roli mniejszości, ustrój socjalistyczny) wpłynęły choćby na słownictwo, jak miało to miejsce w dialektach ukraińskich z tego samego obszaru (por. Jarczak 1972: 50Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
). W 1971 r. ukazała się monografia G. Fossa poświęcona dolnoniemieckiemu dialektowi ziemi dobrzyńskiej (Foss 1971Foss 1971 / komentarz/comment/r /
Foss, Gustaw 1971. Die niederdeutsche Siedlungsmundart im Lipnoer Lande. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
).


Ilustracja: Pomorze Tylne i Prusy Zachodnie (Putzger 1905Putzger 1905 / komentarz/comment/r /
Putzger, F. W. 1905. Historischer Schul-Atlas. Bielefeld: Velhagen & Klasing.
, źródło: Wikimedia Commons).

Obecnie na terenie Polski brak obszarów zwarcie zamieszkanych przez mówców gwar dolnoniemieckich. Według Anny Zielińskiej (2012: 13Zielińska 2012 / komentarz/comment/r /
Zielińska, Anna et al. 2012. „Wielojęzyczność w województwie lubuskim. Stan współczesny”, w: Beata A. Orłowska & Krzysztof Wasilewski (red.) Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego. Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa.
) odmianą dialektu brandenburskiego do dziś biegle posługują się nieliczni urodzeni przed wojną mieszkańcy województwa lubuskiego.
Zestawiając zasięg historyczny dialektów dolnoniemieckich z dzisiejszą mapą Polski, można wyróżnić następujące obszary, na których posługiwano się dialektami dolnoniemieckimi:

• Pomorze (niem. Pommern): obszar dawnego Pomorza Tylnego (Hinterpommern) oraz wschodnia rubież Pomorza Przedniego (Vorpommern) ze Szczecinem (obszar mniej więcej odpowiadający dzisiejszemu województwu zachodniopomorskiemu);
• Prusy wraz z Pomorzem Gdańskim (Pomerelią), za wyjątkiem obszarów gwar wysokoniemieckich (obszar mniej więcej odpowiadający województwom pomorskiemu i warmińsko-mazurskiemu);
• północna część prowincji Posen, wzgl. Wartheland (nazwa używana przez władze III Rzeszy, część obecnych województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego) – południowa granica występowania języka dolnoniemieckiego w Wielkopolsce w latach 1879-1942 systematycznie przesuwała się na północ i wschód, od okolic Warty ku Wiśle i Noteci. Przemiany te omawia Walther Mitzka (1954Mitzka 1954 / komentarz/comment/r /
  Mitzka, Walther 1954. „Das Niederdeutsche im Wartheland”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 77: 111-119.
  ) w artykule „Das Niederdeutsche im Wartheland”;

Ilustracja: Przesunięcie granicy odmian wysokoniemieckich i dolnoniemieckich w Poznańskiem w latach 1879-1942 (za: Mitzka 1954: 114Mitzka 1954 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1954. „Das Niederdeutsche im Wartheland”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 77: 111-119.
).


Ilustracja: Prowincja Posen w 1849 r.(by Geographische Anstalt des Bibliographischen Instituts in Hildburghausen, Amsterdam, und New York (Meyer's Zeitungs-Atlas N. 40) [Public domain], via Wikimedia Commons).

• Nowa Marchia (Neumark) – obszar Brandenburgii na wschód od Odry (dziś wchodzi w skład województwa lubuskiego).

Ilustracja 6: Nowa Marchia (Müller-Baden 1905Müller-Baden 1905 / komentarz/comment/r /
Müller-Baden, Emanuel 1905. Bibliothek allgemeinen und praktischen Wissens für Militäranwärter. T. 1. Berlin: Bong.
, za: http://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Provinz_Brandenburg_1905.png).

Mennonici i ich język plautdietsch

Wywodzący się z Prus i szeroko rozpowszechniony na świecie język Mennonitów, nazywany jest plautdietsch. W języku plautdietsch ogólne określenie języka dolnoniemieckiego (obejmujące także inne odmiany) brzmi nadadietsch – (por. Wiens 2009Wiens 2009 / komentarz/comment/r /
Wiens, Peter 2009. „Fresch jewehlt: Bundesrot fe Nadadietsch”, Plautdietsch-Freunde e. V., [http://www.plautdietsch-freunde.de/fresch-jewehlt-bundesrot-fe-nadadietsch.html].
).

Inne lokalizacje

W Brazylii (np. stan Espirito Santo) i USA (w stanie Wisconsin) zamieszkują potomkowie Pomorzan, którzy posługują się pomorską odmianą języka dolnoniemieckiego (Höhmann i Savedra 2011Höhmann i Savedra 2011 / komentarz/comment/r /
Höhmann, Beate & Mônica M. G. Savedra 2011. „Das Pommerische in Espírito Santo: ergebnisse und perspektiven einer soziolinguistischen studie”, Pandaemonium Germanicum 18.  [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1982-88372011000200014&lng=en&nrm=iso]
).
Język dolnoniemiecki (w różnych odmianach) używany jest też w Niemczech i Holandii (w tych krajach jest uznany na gruncie Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych). Według The Ethnologue 10 milionów mieszkańców Niemiec rozumie język dolnoniemiecki, ale znacznie mniej jest jego rodzimymi użytkownikami.

Historia i geneza

Na terenie Pomorza ludność niemiecka przybywała od 1178 r. – głównie z północnych, rzadziej ze środkowych Niemiec. Najstarsze źródło na temat lokacji niemieckiej wsi (Baumgart – dzisiaj Ogrodniki, pow. elbląski) datowane jest na 21 maja 1300 r. (Łopuszańska 2008b: 222Łopuszańska 2008b / komentarz/comment/r /
Łopuszańska, Grażyna 2008b. „Sprachlichkeit Danzigs”, w: Andrzej Kątny (red.) Kontakty językowe i kulturowe w Europie. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
; Jenks i Sarnowsky 2009Jenks i Sarnowsky 2009 / komentarz/comment/r /
Jenks, Stuart &  Jürgen Sarnowsky 2009. Das virtuelle Preußische Urkundenbuch. Regesten und Texte zur Geschichte Preußens und des Deutschen Ordens - Ältere Abteilung (1140-1381). [http://www1.uni-hamburg.de/Landesforschung/pub/orden1300.html]
).
Na obecność i kształt dialektów dolnoniemieckich na Pomorzu wpłynęła migracja osadników z Dolnej Saksonii, Ostfalii i Westfalii oraz późniejsze sąsiedztwo z dolnoniemieckojęzycznymi ziemiami pruskimi od wschodu (Herrmann-Winter 1995: 180-181Herrmann-Winter 1995 / komentarz/comment/r /
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
).
Natomiast obszar pomiędzy Wisłą a Niemnem stanowił dawne ziemie bałtyjskich Prusów, które kolonizował zakon krzyżacki (Ziesemer 1911: 129Ziesemer 1911 / komentarz/comment/r /
Ziesemer, Walther 1911. „Geistiges Leben im Deutschen Orden”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 71/73: 129-139.
).  Kolonizacja krzyżacka rozpoczęła się w 1226 r. od wsi Orłowo na Kujawach i zamku Vogelsang (dziś na terenie Torunia), usytuowanego w  pobliżu ujścia Drwęcy, na południowym brzegu Wisły. Zamek został zbudowany dla Krzyżaków przez Konrada Mazowieckiego, księcia Mazowsza (Turnbull 2011: 7-8Turnbull 2011 / komentarz/comment/r /
Turnbull, Stephen 2011. Crusader Castles of the Teutonic Knights (1). The red-brick castles of Prussia 1230-1466. Oxford: Osprey.
). Pierwsi osadnicy, którzy pochodzili z Turyngii, Saksonii, nieco później ze Śląska, nie posługiwali się językiem dolnoniemieckim. Niemniej wąski początkowo pas wybrzeża na wschód od Elbląga zasiedlano dolnoniemieckojęzycznymi osadnikami spod Lubeki (Szlezwik-Holsztyn). Około połowy XIV w. ustał większy napływ osadników z głębi Niemiec (Siatkowski 1983: 111-112Siatkowski 1983 / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1983. „Interferencje językowe na Warmii i Mazurach”, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej XXI: 103-115.
).
Ziemie, z których pochodzili osadnicy to nie tylko tereny dzisiejszych Niemiec, ale i Niderlandów. Walther Mitzka (1955: 67-82Mitzka 1955 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1955. „Wortgeographie und Stammheimat niederdeutscher Ostsiedlung”, Niederdeutsches Jahrbuch 78: 67-82.
) omówił użycie zapożyczeń z niderlandzkiego, które pojawiły się wraz z osadnikami z terenu Holandii na obszarach obecnej Polski. Robert Holsten odnotował w regionie Odry zapożyczenia flamandzkie (Holsten 1947Holsten 1947 / komentarz/comment/r /
Holsten, Robert 1947. „Niederländische Fischerflurnamen im pommerschen Odergebiet”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung LXIX/LXX: 114-117.
).
W genezie dialektów używanych na obecnych ziemiach polskich pomniejszy udział miały też języki słowiańskie (polski, pomorski) i bałtyckie (pruski), stąd obecność wpływów słowiańskich – zarówno w gwarach pomorskich (np. Scharugg 'stary koń' ze słowiańskiego pomorskiego szaruga 'kiepski koń'), jak i pruskich (np. Schlietsch – 'śledź') (Winter 1967Winter 1967 / komentarz/comment/r /
Winter, Renate 1967. „Suffixe der slawischen Lehnwörter im Pommerschen und ihr Einfluß auf die niederdeutsche Wortbildung”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 90: 106-121.
; Laabs 1974: 144Laabs 1974 / komentarz/comment/r /
Laabs, Kurt 1974. „Zum slawischen Wortgut im Ostpommerschen”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 97: 143-150.
).


Ilustracja: Dialekty germańskie Prus (pochodzenia mapy nieznane).

Historia Mennonitów

Ilustracja: Lokalizacja wsi menonickich w Prusach ok. 1800 r. (za: Johnson 1995Johnson 1995 / komentarz/comment/r /
Johnson, Helen K. 1995. A tapestry of ancestral footprints: Groenings, Duecks, Ennses, Koops, Friesens, Kroekers. Lockport: Johnson.
: mapa 5).

Mennonici to chrześcijańska grupa wyznaniowa, która przybyła z Niderlandów i zaczęła się osiedlać na terenie Prus (wchodzących w owym czasie w skład Rzeczypospolitej) w XVI w. Spośród swojego otoczenia Mennonici wyróżniali się radykalnym pacyfizmem, opartym na ewangelicznym przesłaniu miłości bliźniego. Nie zawsze spotykało się to z pełną akceptacją władz, zwłaszcza centralnych. Król Zygmunt III Waza usiłował wymóc na władzach miejskich Elbląga narzucenie Mennonitom pełnych obowiązków obywatelskich, co zostało jednak zignorowane. Michał Korybut Wiśniowiecki próbował natomiast oskarżyć gdańskich Mennonitów o herezję. Jego działania zablokowały władze miejskie, uznając takie próby za nieuprawnione wtrącanie się króla do wewnętrznych spraw miasta (Klassen 2009: 161-162Klassen 2009 / komentarz/comment/r /
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
).


Ilustracja: Młyn wiatrowy w okolicy Wikrowa (niem. Wickerau; dziś w powiecie elbląskim) - spłonął w 2002 r. (źródło: Klassen 2009: 33Klassen 2009 / komentarz/comment/r /
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
).

Pomimo początkowych obaw przed herezją, władze lokalne na terenie Prus ceniły Mennonitów za znaczny wkład w rozwój gospodarczy poprzez zagospodarowanie trudnych terenów z pomocą przyniesionej z Niderlandów technologii. W związku z tym starano się wyjść naprzeciw uwarunkowaniom nakładanym przez ich religię, m. in. pozwalając na rozwój własnego szkolnictwa, zastępując obowiązki wojskowe podatkiem, czy też modyfikując teksty przysiąg, tak aby nie naruszały zasad ich wiary (Klassen 2009: 162, 168Klassen 2009 / komentarz/comment/r /
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
). Z drugiej strony, miały też miejsce konflikty, a wyznanie menonickie nigdy nie było traktowane równorzędnie w stosunku do innych kościołów. Mennonici zobowiązani byli do uiszczania podatków na rzecz Kościoła katolickiego i protestanckiego.


Ilustracja: Menonicki dom podcieniowy w Steblewie (źródło: Aktron / Wikimedia Commons).

Kiedy Rzeczpospolita utraciła kontrolę nad Prusami Królewskimi w wyniku I rozbioru, sytuacja polityczna stała się dla Mennonitów niekorzystna. Fryderyk Wilhelm II, król Prus, wydał edykt ograniczający możliwość zakupu nowych gruntów przez Mennonitów (Mannhardt i Thiessen 2007Mannhardt i Thiessen 2007 / komentarz/comment/r /
Mannhardt, H. G. & Richard D. Thiessen 2007. „Friedrich Wilhelm II, King of Prussia (1744-1797)”, w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online. [http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/F754282.html].
). Własność działek, które nie należały do Mennonitów była obciążona obowiązkiem wojskowym, a kupujący je Mennonici nie mogli w świetle nowego prawa liczyć na zwolnienie z tego obciążenia (Klassen 2009: 171, 173Klassen 2009 / komentarz/comment/r /
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
). W związku z tym dziesięć lat po rozbiorze, w 1787 r., pierwsza fala menonickich  kolonistów udała się do Rosji na zaproszenie Katarzyny II (Nieuweboer 2000: 116Nieuweboer 2000 / komentarz/comment/r /
Nieuweboer, Roger 2000. „Das Plautdiitsche der russlanddeutschen Mennoniten vor und nach der Aussiedlung”, Niederdeutsches Jahrbuch 123: 115-144.
). Zabrali oni ze sobą ówczesną pruską gwarę dolnoniemiecką z regionu Binnennehrung i północnej części Wielkich Żuław (niem. Großes Werder), która miała stać się podwaliną języka plautdietsch (Mitzka 1930: 6Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
, Epp 1987: 66Epp 1987 / komentarz/comment/r /
Epp, Reuben 1987. „Plautdietsch: Origins, Development and state of the Mennonite Low German Language”, Journal of Mennonite Studies 5: 61-72.
).
Zniesienie w Rosji w latach 1874-1876 przywilejów zwalniających ich ze służby wojskowej zmusiło Mennonitów do poszukiwania nowych ziem, na których mogliby żyć w zgodzie ze swoją wiarą, stąd osadnictwo wywodzących się z Prus Mennonitów na półkuli zachodniej (Nieuweboer 2000: 116Nieuweboer 2000 / komentarz/comment/r /
Nieuweboer, Roger 2000. „Das Plautdiitsche der russlanddeutschen Mennoniten vor und nach der Aussiedlung”, Niederdeutsches Jahrbuch 123: 115-144.
).
Grupa Mennonitów, która opuściła Związek Radziecki w okresie między I a II wojną światową, krótkotrwale przebywała na obecnych ziemiach polskich (zanim udała się do Ameryki Południowej). W maju 1930 r. umieszczeni zostali oni w obozach przejściowych na terenie ówczesnych Niemiec, w tym w Hammerstein (prowincja Grenzmark Posen-Westpreußen, obecnie Czarne w powiecie człuchowskim województwa pomorskiego), gdzie poddani zostali kwarantannie. Tam też niemieccy dialektolodzy mieli okazję zapoznać się z ich odmianami językowymi. Przykłady otrzymanych wówczas próbek znajdują się poniżej (Mitzka 1930: 10Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
).
W Prusach Mennonici zamieszkiwali jeszcze przed II wojną światową. W 1937 r. na Żuławach (niem. Werder) mieszkało 5950 Mennonitów (Driedger 1957Driedger 1957 / komentarz/comment/r /
Driedger, Abraham 1957. „Marienburger Werder (Pomeranian Voivodeship, Poland)”, w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online. [http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/M373080.html].
), którzy posługiwali się lokalnymi gwarami dolnoniemieckimi (Mitzka 1930: 11Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
). Po zakończeniu II wojny światowej zostali oni ewakuowani (Driedger 1957Driedger 1957 / komentarz/comment/r /
Driedger, Abraham 1957. „Marienburger Werder (Pomeranian Voivodeship, Poland)”, w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online. [http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/M373080.html].
).


Ilustracja: Pierwsza świątynia menonicka w Elblągu użytkowana w latach 1590-1900 (źródło: Klassen 2009: 116Klassen 2009 / komentarz/comment/r /
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
).

Mennonici zaliczani bywają do Niemców lub Holendrów; uważani są za grupę etnokonfesjonalną albo odrębną narodowość (stąd zapis tu wielką literą). W Związku Radzieckim Mennonici często identyfikowali się jako Holendrzy, a swój język jako dialekt niderlandzkiego albo fryzyjskiego. Jak zauważa de Graaf (2006: 383-384), na taką identyfikację nie pozostały bez wpływu prześladowania, jakim poddawano Niemców. Ponadto inni Niemcy przeważnie nie identyfikowali Mennonitów jako Niemców ze względu na odrębność języka. Kiedy Republika Federalna Niemiec zaczęła przyjmować imigrację tzw. „późnych przesiedleńców” (Spätaussiedler), wśród sowieckich Mennonitów odnotowano przypadki zmiany oficjalnej narodowości (tzw. пятый пункт, czyli rubryka nr 5 w radzieckim paszporcie, w której określano urzędowo przynależność narodowościową obywatela) z holenderskiej na niemiecką ze względu na możliwość wyjazdu do Niemiec (de Graaf 2006: 392de Graaf 2006 / komentarz/comment/r /
de Graaf, Tjeerd 2006. „The Status of an Ethnic Minority in Eurasia: The Mennonites and Their Relation with the Netherlands, Germany and Russia”, w: Ieda Osamu (red.) Beyond Sovereignty: From Status Law to Transnational Citizenship? Sapporo: Slavic Research Center, Hokkaido University, s. 381-401.
).

Historia sytuacji językowej Mennonitów

Na terenach, z których przybyli Mennonici (Fryzja Wschodnia oraz niderlandzka prowincja Groningen), w połowie XVI w. na co dzień posługiwano się głównie językiem dolnoniemieckim. Do celów religijnych używano natomiast języka niderlandzkiego. W Prusach Zachodnich Mennonici zastali inny dialekt języka dolnoniemieckiego, który z czasem przyjęli, wzbogacając go o elementy przyniesione z Zachodu (Epp 1987: 65Epp 1987 / komentarz/comment/r /
Epp, Reuben 1987. „Plautdietsch: Origins, Development and state of the Mennonite Low German Language”, Journal of Mennonite Studies 5: 61-72.
).
Osiemnastowieczne dokumenty potwierdzają silne oddziaływanie języka dolnoniemieckiego na niderlandzki język Mennonitów, który jeszcze wtedy pełnił funkcję religijną. W Gdańsku język niderlandzki wyszedł z użycia ok.1800 r., ustępując dolnoniemieckiemu w funkcji języka mówionego i językowi górnoniemieckiemu w piśmie (Mitzka 1930: 8-10Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
).
Walther Mitzka twierdził, że rosyjscy Mennonici identyfikują swój dolnoniemiecki jako dziedzictwo niderlandzkie (Mitzka 1930: 10Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
). Z kolei Gerhard Wiens, amerykański badacz urodzony na terenie dzisiejszej Ukrainy i piszący o rosyjskich zapożyczeniach w swojej mowie, określa swój język ojczysty jako dolnoniemiecki z Żuław Malborskich (Wiens 1957: 93Wiens 1957 / komentarz/comment/r /
Wiens, Gerhard 1957. „Entlehnungen aus dem Russischen im Niederdeutschen der Mennoniten in Rußland”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 80: 93-100.
).
W. Mitzka sądził, że dialekt Mennonitów był zachowanym w diasporze wariantem dialektu dolnopruskiego z przełomu XVIII i XIX w. Istnieją jednak i konkurencyjne teorie wskazujące, że ówczesny język Mennonitów zawierał w porównaniu z otoczeniem więcej elementów flamandzkich oraz fryzyjskich (Moelleken 1987: 89Moelleken 1987 / komentarz/comment/r /
Moelleken, Wolfgang W. 1987. „Die linguistische Heimat der rußlanddeutschen Mennoniten in Kanada und Mexiko”, Niederdeutsches Jahrbuch 110: 89-101.
). Zdaniem W. Mitzki odmienność dialektów tzw. Russlandmennoniten (użytkowników języka plautdietsch) wynika z tego, że opuścili oni okolice Gdańska już na przełomie XVIII/XIX w., dzięki czemu zachowali w swojej mowie wiele cech, które w Prusach w XX w. zdążyły zaniknąć (Mitzka 1930: 21Mitzka 1930 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
).
Według The Ethnologue język plautdietsch używany jest obecnie w: Belize, Boliwii, Brazylii, Kanadzie, Kazachstanie, Kostaryce, Meksyku, Niemczech, Paragwaju i Stanach Zjednoczonych.