Nazwa

Endonimy

Endonim określający język białoruski (w standardowym języku białoruskim) nosi nazwę беларуская мова. Odmiany występujące w Polsce, na Podlasiu określane są prosty jazyk, prosta mova.

Egzonimy

Podczas gdy współcześnie używa się po polsku przeważnie określenia język białoruski, Jan Czeczot określał dialekty białoruskie mianem mowy sławiano-krewickiej albo dialektu krewickiego (Czeczot 1846: VCzeczot 1846 / komentarz/comment/r /
Czeczot, Jan 1846. Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny, niektóre przysłowia i idiotyzmy w mowie Sławiano-Krewieckiej, s postrzeżeniami nad nią uczynionymi. Wilno: Józef Zawadzki.

). Podobnie jak w samych dialektach białoruskich, po polsku odmiany te określa się mianem języka prostego, mówieniem po prostu  (choć podobne określenie może dotyczyć też innych odmian wschodniosłowiańskich polsko-białoruskiego pogranicza – por. Sajewicz 1992Sajewicz 1992 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1992. „Nasza mowa prosta, czyli o białorusko-ukraińskiej granicy językowej”, Nad Buhom i Narwoju 3.
, Zielińska 2007Zielińska 2007 / komentarz/comment/r /
Zielińska, Anna 2007. „Język a tożsamość na pograniczu białorusko-polskim (na przykładzie badań na Grodzieńszczyźnie)”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 91-101.
).
W języku angielskim funkcjonuje kilka wariantów określenia języka białoruskiego. The Ethnologue jako główną nazwę podaje Belarusan, ale przytacza też Belarusian, Belorussian, Bielorussian, Byelorussian, White Russian, White Ruthenian.
W języku rosyjskim, będącym jednym z oficjalnych języków Republiki Białoruś, język białoruski określany jest белорусский язык albo беларуский язык.

Historia i geopolityka

Nazwa Biała Ruś najwcześniej zaświadczona jest w anonimowym traktacie Descriptione Terrarum z XIII w. (Michaluk 2010: 29Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
). W języku słowiańskim Белая Русь pojawiła się w Latopisie Ipatijewskim (średniowieczny manuskrypt będący zbiorem trzech ruskich kronik) w 1315 r.. Początkowo nazwa ta odnosiła się do obszarów dzisiejszej wschodniej Białorusi, podczas gdy część zachodnia określana była Rusią Czarną (Fałowski 2011: 146Fałowski 2011 / komentarz/comment/r /
Fałowski, Adam 2011. „Język białoruski”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 145-160.
). Dopiero w XVI w. ustabilizował się obecny uzus, podczas gdy wcześniej określenia tego używano w różny sposób, nawet na określenie wszystkich ruskich krain Wielkiego Księstwa Litewskiego, z Kijowem włącznie (Michaluk 2010: 29Michaluk 2010 / komentarz/comment/r /
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
).
Wraz z ziemiami białoruskimi województwo podlaskie należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego, zanim zgodnie z postanowieniami Unii Lubelskiej z 1569 r. (aktu tworzącego Rzeczpospolitą Obojga Narodów) przeszło do Korony (Królestwa Polskiego) (Pazdniakou 2007: 384-385Pazdniakou 2007 / komentarz/comment/r /
Пазднякоў, Валерый [Pazdniakou] 2007. „Падляшскае ваяводства”, w: Г. П. Пашкоў et al. (red.) Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Тom 2. Мінск: Беларуская энцыклапедыя имя Петруся Броўкі, s. 384-385.
).
Wraz z rozbiorami Polski obszar dialektów białoruskich Białostocczyzny znalazł się pod panowaniem Prus. W 1807 r. przeszedł we władanie Imperium Rosyjskiego, gdzie oficjalnym językiem był rosyjski. Po białorusku mówiła ludność wiejska, drobna szlachta oraz niższe warstwy mieszczańskie. Początkowo język białoruski ograniczony był do twórczości folklorystycznej, w  XIX w. przybrał formę literacką, która ograniczała się jedynie do literatury pięknej. Dopiero na początku XX w.znajduje nowe zastosowania. Po 1905 r. nastąpiła liberalizacja, w wyniku której język ten zyskał nowe użcia (np. gazety) (Fałowski 2011:149-150Fałowski 2011 / komentarz/comment/r /
Fałowski, Adam 2011. „Język białoruski”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 145-160.
).

Lokalizacja na terenach Rzeczypospolitej

Do II rozbioru większość ziem, na których mówiono po białorusku, wchodziła w skład Rzeczypospolitej (głównie Wielkiego Księstwa Litewskiego).
Według różnych szacunków w granicach II Rzeczypospolitej znalazło s się od 1,8 do 2,2 mln Białorusinów (Mironowicz 2010: 9Mironowicz 2010 / komentarz/comment/r /
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
).
 

Granica czerwona (dziekanie) i zielona (ciekanie) wyznaczają południowy zasięg występowania dialektów białoruskich wg M. Sajewicza (1997Sajewicz 1997 / komentarz/comment/r /
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie.”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
)

Inne lokalizacje

Oprócz Polski i Białorusi, według The Ethnologue współcześnie język białoruski używany jest również w krajach byłego Związku Radzieckiego, a także w Ameryce Północnej (w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych) (Lewis 2009Lewis 2009 / komentarz/comment/r /
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].
). Skupiska autochtonicznej białoruskiej mniejszości narodowej znaleźć można na przygranicznych terenach Litwy, Łotwy, Rosji i Ukrainy.