Nazwa języka

pol. gwara orawska/gwary orawskie
słow. oravske nárečie [sg]/oravské náreči [pl]
czes. oravské nářečí [sg]/oravské nářečí [pl]
ang. Oravian dialect/s [sg/pl]
niem. Mundart der Region Orava [sg]/Mundarten der Region Orava [pl]

Osoba mówiąca gwarą orawską to Orawianin (nazwa polska) lub Orawiec (nazwa orawska~podhalańska).

pol. Góral, słow. Goral, Horal, gór. Gural

Nazwa Orawa (słow./czes. Orava, łat. Arva, węg. Árva, niem. Arwa – podobnie jak inne nazwy w regionie może być pochodzenia celtyckiego - Ładygin 1985: 11

Ładygin 1985 / komentarz/comment/r /
Ładygin, Zbigniew 1985. 7 dni na Orawie polskiej. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Turystyczne PPTK „Kraj”. URL: http://www.rj.jawnet.pl/kpb/materialy/orawa.pdf [dostęp: 25.09.2012 r.]

) dotyczyła pierwotnie rzeki, od której wzięła nazwę także kraina geograficzna. Etymologia nie jest do końca zweryfikowana. Jedna z wersji przyjmuje, że nazwa ta oznacza „szumiącą rzekę”, czego uzasadnienia należy szukać w słowotwórstwie dialektów starosłowiańskich (Ładygin 1985: 11

Historia i geopolityka

Lokalizacja – dzisiaj i wcześniej w Rzeczypospolitej

Orawa to górska, podtatrzańska kraina historyczno-etnograficzna obejmująca obszar przy pograniczu Polski i Słowacji o powierzchni ok. 1600 km2. Jej granice wyznaczają: od północy – Beskid Wysoki; od Zachodu – grzbiety Gór Kisuckich i Małej Fatry; od południa – Góry Choczańskie i Tatry Zachodnie; od wschodu – linia wododziału Orawy i Dunajca przebiegająca w poprzek kotliny Orawsko-Nowotarskiej (Ładygin 1985: 7

).
Polska Orawa, położona u podnóża Babiej Góry, stanowi niewielką, północno-wschodnią część Orawy (w dorzeczu Czarnej Orawy) i leży pomiędzy granicą państwa ze Słowacją na zachodzie i południu, wspomnianym wododziałem Dunajca i Orawy (zachodni zasięg Podhala) na wschodzie oraz Pasmem Babiogórskim i wododziałem pomiędzy Skawą i Orawą na północy.
Na polską Orawę składają się dwie gminy: Jabłonka (wsie: Jabłonka, Chyżne, Lipnica Mała, Orawka, Podwilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna) i Lipnica Wielka (wsie: Lipnica Wielka i Kiczory), trzy wioski leżące w gminie Raba Wyżna (Podsarnie, Harkabuz i Bukowina Osiedle) oraz dwie wioski znajdujące się w gminie Czarny Dunajec (Piekielnik i Podszkle) [1

przyp01 / komentarz/comment /
http://www.leaderorawa.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=49&Itemid=58 [dostęp: 25.09.2012 r.]

].
W literaturze (Ładygin 1985: 7

) Orawę dzieli się na Górną – u podnóży Pilska i Babiej Góry oraz Dolną – położoną na południe od linii wyznaczonej przez Trzcianę (słow. Trstená), Twardoszyn (słow. Tvrdošín) i Magurę Orawską.

Współczesna lokalizacja Orawy (podział na część polską i słowacką).
(red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Slovakia_Orava.gif).

Liczne znaleziska z terenu Orawy Słowackiej w postaci grodów obronnych i cmentarzysk pochodzą z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Zasiedlenie doliny Orawy w tym okresie wynikało z eksplozji demograficznej, jaka miała wtedy miejsce w Europie. Stałe osadnictwo Orawy istniało najdalej do IV w.n.e., po czym – w okresie wędrówek ludów i we wczesnym średniowieczu – zaniknęły wszelkie ślady pobytu człowieka na tym terenie aż do późnego średniowiecza.
Orawa historycznie zawsze znajdowała się na granicy kultury polskiej i węgierskiej. Panujący w czasach Bolesława Chrobrego król Węgier Stefan I przystąpił do organizowania silnego państwa m.in. przez podział kraju na komitaty (żupy), na których czele stali mianowani przez króla komesi (żupani). Komitat Orawski powstał jako jeden z ostatnich i zaczęto go kolonizować na prawie wołoskim (polegało to przede wszystkim na oddawaniu osadnikom lasów w wieloletnią dzierżawę i prawo do wybierania własnych samorządów, na ich czele stał kniaź. Będąc pierwotnie własnością królewską, Orawa należała do tzw. żupanatu leśnego ze stolicą w Zwoleniu (słow. Zvolen) i dopiero od XIII w., gdy znalazła się w prywatnych rękach rodu Balassów, zaczęło następować jej wyodrębnianie; wtedy też powstał Zamek Orawski (słow. Oravskýhrad). W XIV w., po wcześniejszym wykupieniu z rąk prywatnych, Orawa stała się znów własnością królewską. To właśnie przez Orawę przemaszerowały wojska Kazimierza IV Jagiellończyka w XVI w. Stało się to możliwe, ponieważ ówczesny pan Zamku Orawskiego mianowany z ramienia księcia węgierskiego, magnat Piotr Komorowski, sprzyjał Jagiellończykowi. Sama wyprawa zakończyła się jednak niepowodzeniem, a Komorowski za swój czyn ów zamek stracił.

Komitat Orawski w granicach Królestwa Węgierskiego.
Copyright under Creative Commons/GNU http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Arva.png

Kiedy część Węgier stała się autonomią pod nadzorem tureckim, regionem tym zainteresował się ród Thurzo. W 1556 r. Orawa została wykupiona za sumę 18 338,25 węgierskich złotych monet, w wyniku czego jej żupanem został były biskup nitrzański Franciszek Thurzo. Jednak Orawa przeszła na własność jego rodziny dopiero decyzją cesarza Rudolfa z 1606 r. I to właśnie ten ród zaczął intensywną kolonizację regionu, wykorzystując do tego wędrówki pasterzy oraz uciekających z nękanej wojnami Polski chłopów.
Mimo sporów z rodziną Plahtych – oficjalnych właścicieli tych ziem – polegających na podjazdach i paleniu wiosek, w regionie było spokojnie aż do XVII w. Wówczas Jerzy Thurzo na fali reformacji przyjął protestantyzm, w wyniku tego nastąpiło prześladowanie katolickich chłopów, którzy swoją wiarę jednak zachowali. Przyszła również i fala kontrreformacji w regionie, na czele której stał ks. Jan Szczechowicz z Ratułowa. W 1659 r. poparcie ze strony Habsburgów oraz proces o prześladowanie katolików zakończył ten etap. Także i druga połowa stulecia nie była łatwa dla Orawian. Tędy przeciągnęły zdążające pod Wiedeń litewskie wojska hetmana Sapiehy, docierały też echa węgierskich powstań Thőkőly’ego i Rakoczego. Wojska obu stron plądrowały i rabowały mijane wioski, których sytuacja i tak była trudna.
Podczas rozbiorów w XIX w. Polska nie wykazywała zainteresowania polskimi mieszkańcami Orawy. Górale orawscy byli na przemian madziaryzowani i slowakizowani, przez co utracili więzi z Polską. Uwagę zwrócił na nich dopiero Andrzej Kucharski, filolog i etnograf. W liście pisanym do czeskiego przyjaciela Andrzeja Jelinka, po powrocie (w 1828 r.) z pięcioletniej wędrówki po Słowacji, wskazuje: „Ze stolicy orawskiej udałem się na Beskidy (…) i minąwszy mieszaninę słowiańskiego dialektu z polskim, albo raczej mazurskim [2

przyp02 / komentarz/comment /
Chodzi prawdopodobnie głównie o mazurzenie, czyli wymawianie spółgłosek dziąsłowych [cz, sz, ż, dż] jak głosek zębowych: [c, s, z, dz], np.: czepek jako cepek; szkoła jako skoła; życie jako zycie.

], jakim mówią górale polscy, stanąłem z drugiej strony Beskidów…”; nie rozumiał on jednak pochodzenia dialektu. Do najciekawszych publikacji sprzed II wojny światowej należą: Orawa Ludwika Zejsznera (1853), cykl prac Polacy na Węgrzech Maksymiliana Gumplowicza (1900–1903), Orawa i jej ludność polska Grzegorza Smólskiego (1910), a także krajoznawcze wspomnienie Józefa Zawilińskiego Z kresów polszczyzny (1912). Na obecność gwary polskiej na terenie Górnych Węgier – jak wtedy nazywano Słowację – zwrócili również uwagę uczeni czescy: Alois Vojtěch Sembera (1376) oraz Jiří Polívka (1885).
Te i inne publikacje wywołały żywsze zainteresowanie sprawami Polaków na Węgrzech. Pojawili się pierwsi polscy działacze narodowi na Orawie: Julian Teisseyre, Jan Bednarski, ks. Ferdynand Machay, Eugeniusz Styrcula, Piotr Borowy, Aleksander Matonóg, ks. Marcin Sikora. Kiedy 1918 r. Polska znów pojawiła się na mapach, jednocześnie z upadkiem monarchii austrowęgierskiej, Słowacja połączona z Czechami po raz pierwszy uzyskała państwowość. W Jabłonce rychło (bo już 6 listopada 1918 r.) powstała Rada Narodowa Polaków na Górnej Orawie domagająca się przyłączenia tych ziem do Polski; wtedy też Polskie oddziały wkroczyły na Spisz, ale wycofały się po przegranej pod Kieżmarkiem (słow. Kežmarok) 7 grudnia tego samego roku. Podział narodowościowy był względnie symetryczny – w Górnej Orawie zamieszkiwała ludność polska, a w Dolnej – słowacka. Przez kolejne sześć lat trwały spory dyplomatyczne o przynależność polskich kresów południowych na Spiszu i na Orawie. Na przełomie lat 1918/1919 sytuacja była już tak napięta, że groziło to rozlewem krwi, ale ostatecznie doszło do porozumienia i ustalenia linii demarkacyjnej.

Terytorium Galicji przed pierwszą wojną światową. Różowa linia oddziela część polską od słowackiej. Nazwy polskie (i ukraińskie).
Brak informacji o prawach autorskich, mapki nie ma nigdzie indziej, więc jest autorska – czyli domyślne prawa autorskie dla autora strony http://donhoward.net/genpoland/gal.htm

Jednocześnie w kraju rozwinęła się akcja społeczna zainicjowana jeszcze w październiku 1918 r. przez Towarzystwo Tatrzańskie, w którego skład weszła Komisja Spisko-Orawska, jej zadaniem było przedstawienie społeczeństwu polskiemu w naukowo podbudowanych opracowaniach praw do tych ziem. Nieco później z inicjatywy Kazimierza Przerwy-Tetmajera powstał w Warszawie Komitet Spisko-Orawski, który po połączeniu się z podobnym organem z Krakowa przekształcił się w Komitet Narodowy do Obrony Spisza, Orawy, Czacy i Podhala.
Wiosną 1919 r. na zjeździe w Zakopanem jego przewodniczącym został wybrany prof. Władysław Szajnocha, a w pracach zarządu brały udział wybitne postacie, takie jak: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stefan Żeromski, płk Andrzej Galica, Walery Goetel, prof. Władysław Semkowicz.
Sprawy Spisza i Orawy rozstrzygały się jednak na forum międzynarodowym. Do Paryża pod przewodnictwem ks. Machaya wyjechała nawet delegacja przedstawicieli górali ze Spisza i Orawy: Piotr Borowy z Rabczyc i Wojciech Halczyn T. z Lendaku, uzyskując audiencję u ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych – Thomasa Woodrowa Wilsona. Wobec niemożności dojścia do porozumienia koalicyjna Rada Najwyższa przychyliła się do polskiej propozycji objęcia spornego terenu plebiscytem. W końcu stycznia 1920 r. do Cieszyna, obranego na główną kwaterę międzynarodowej komisji nadzorującej plebiscyt, przybyły delegacje Francji, Anglii, Włoch i Japonii, a z końcem zimy tegoż roku do Jabłonki wkroczył oddział osiemdziesięciu francuskich strzelców alpejskich. Sytuacja Polski na terenach plebiscytowych była nad wyraz niekorzystna; jeszcze z początkiem 1919 r. polskie oddziały wojskowe zostały wycofane na linię dawnej granicy węgiersko-galicyjskiej, a we wszystkich wioskach Górnej Orawy stacjonowały posterunki czeskiej żandarmerii. Również i tymczasową władzę administracyjną sprawowali Czesi.
W 1920 r. sytuacja polska była wyjątkowa niekorzystna – w wojnie polsko-bolszewickiej wojska radzieckie przełamały front i stanęły pod Warszawą. Polska dyplomacja koncentrowała się więc na tym problemie. Jednocześnie znaczenie Czechosłowacji w Europie rosło. Oba te fakty doprowadziły do podpisania w Spa (w Belgii) 10 lipca 1920 r. porozumienia, które przekazywały rozstrzygnięcie sporu o granicę Konferencji Ambasadorów. Zaledwie 13 dni później Polska uzyskała skrawek Spisza i Orawy, pozostawiając ok. 15 tys. ludności polskiej na Orawie i ok. 25 tys. na Spiszu po stronie Czechosłowackiej, chociaż niektóre szacunki wskazują, że po stronie Czechosłowackiej znalazło się nawet 125 tys. Polaków (Skawiński 2009

Skawiński 2009 / komentarz/comment/r /
Skawiński, Marek 2009. Polacy na Słowacji. URL: http://www.polskiekresy.info/index.php?option=com_content&view=article&id=161:polacy-na-slowacji2&catid=109:etnografia&Itemid=509 [dostęp:26.09.2012 r.]

, na podstawie rekonstrukcji zasiedlenia obszaru za: Skawiński 1998

Skawiński 1998 / komentarz/comment/r /
Skawiński, Marek 1998. Polska mniejszość narodowa na Słowacji do 1914 roku. Praca magisterska pod kierunkiem prof. A. Jelonka. Kraków: w Zbiorach Archiwalnych Muzeum Tatrzańskiego [MT-ZA].

). Zaraz potem administracja polska objęła przyznane jej ziemie, na których znalazły się następujące miejscowości: Jabłonka (słow. Jablonka), Górna i Dolna Zubrzyca (Vyšná – Nižná Zubrica), Orawka (Oravka), Podwilk (Podvylk), Podsarnie (Sŕnie), Harkabuz (Harkabúz), Bukowina-Podszkle (Podškle), Piekielnik (Pekelník), Chyżne (Chyžné), Lipnica Górna (Mała – Nižná Lipnica), część Lipnicy Dolnej (Dolná Lipnica) oraz przysiółek Głodówka i Sucha Góra (Suchá Hora). Ponieważ narzucona linia graniczna nie zadowalała żadnej ze stron, doszło do dwustronnych rozmów zakończonych dopiero w 1924 r. podpisaniem tzw. protokołów krakowskich. W myśl porozumienia dokonano m.in. zamiany Głodówki i Suchej Góry na pozostałą część Lipnicy Wielkiej.

Narodowości na Orawie w 1931 r. wg pisma Ziemia.
(red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Orawa_1938.jpg)

W 1938 r. rząd Polski, wykorzystując osłabienie Czechosłowacji po układzie monachijskim, zwrócił się do Pragi z ultimatum o oddanie czterech niewielkich fragmentów terytorium Orawy: m.in. wsi przekazanych Czechosłowacji przez Polskę w 1924 r. (Sucha Góra, Głodówka), fragmentu gminy Trzciana sąsiadującego z wsią Lipnica Wielka (las Krywań/słow.Kriváň oraz pastwisko i las Osadzka), części terytorium miejscowości Bobór (Bobrov – fragment zachodniego stoku góry Krywań) i Orawskiej Półgóry/Polhora (Dolina Jałowca od przełęczy Głuchaczki do przełęczy Jałowieckiej wraz z uroczyskiem Jałowiec i południowym stokiem Mędralowej (Modrálová). Przyjęto nową granicę, którą wyznaczał potok Półgórzanka/Polhoranka. Zmiana ta podyktowana była przebiegiem polskiego szlaku turystycznego, który przed korektą, podobnie jak dziś, prowadził w kierunku Babiej Góry przez terytorium czechosłowackie. Tereny te pozostały w granicach Rzeczypospolitej niecały rok – po wybuchu II wojny światowej odzyskała je Słowacja.
W okresie okupacji hitlerowskiej cała Górna Orawa została przyłączona do faszystowskiej Słowacji księdza Tiso na mocy porozumienia z 21 listopada 1939 r. Minister wojny Słowacji, gen. Ferdynand Čatloš, wydał rozkaz oddziałom słowackim zajęcia polskiego Podtatrza i Orawy już na początku wojny, jednak liczne akcje dywersyjne, skupione m.in. wokół Andrzeja Pilcha skutecznie przeciwdziałały słowackiej akcji [3

przyp03 / komentarz/comment /
http://www.ockorawa.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=19&Itemid=64 [dostęp: 27.10.2012 r.]

]. W styczniu 1945 r. na tereny te wkroczyła Armia Czerwona i przełamała obronę niemiecką po 9 tygodniach walk. W tym samym roku granica wróciła na linię sprzed 1938 r., ponownie dzieląc region między Polskę a Czechosłowację (Ładygin 1985: 11ff

Obszar Orawy (bez okolic Mędralowej) przyłączony do Polski w 1938 r. na mapie topograficznej WIG z 1939 r.
Copyright under Creative Commons/GNU http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Orawa_1938.jpg

Obecną granicę między Polską a Czechami i Słowacją określiła umowa zawarta w 1958 r.

Mapa przedstawiająca zmiany przebiegu granicy między dzisiejszymi Polską i Słowacją w pierwszej połowie XX w. Kolor czerwony oznacza ostatnie tereny przyłączone do Polski, kolor zielony – tereny ostatecznie przyłączone do Słowacji.
Copyright under Creative Commons/GNU http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei:Slovakia_borderPoland.png

Legenda

Rejon miejscowości Skalité: 2 października 1938 r. – 21 listopada 1939 r. w granicach Polski;
Lipnica Wielka: 1918 r. – 12 marca 1924 r. w granicach Czechosłowacji, później przyłączona do Polski w zamian za terytorium oznaczone numerem 4; 21 listopada 1939 r. – 20 maja 1945 r. przyłączona do Słowacji; po 1945 r. do Polski;
Północno-wschodnia Orawa (rejon Jabłonki): 1918 r. – 21 listopada 1939 r. w granicach Polski; 21 listopada 1939 r. – 20 maja 1945 r. do Słowacji; po 1945 r. w Polsce;
Głodówka (słow. Hladovka) i Sucha Góra (Suchá Hora) – 1918 r. – 12 marca 1924 r. w granicach Polski, później przyłączona do Czechosłowacji w zamian za terytorium oznaczone numerem 2; 1 grudnia 1938 r. – 21 listopada 1939 r. należała do Polski; 21 listopada 1939 r. - 20 maja 1945 r. przyłączona do Słowacji; po 1945 r. do Słowacji;
Skrawek zbocza Rysów, o który toczył się spór węgiersko-galicyjski, rozstrzygnięty na korzyść Polski w 1902 r.; terytorium polskie;
Jaworzyna Spiska: od końca 1918 r. do 1919 r. w granicach Polski; od 28 lipca 1920 r. – 1 grudnia 1938 r. w granicach Czechosłowacji; 1 grudnia 1938 r. – 21 listopada 1939 r. do Polski; od 21 listopada 1939 r. w granicach Słowacji (Czechosłowacji);
Polski Spisz: 28 lipca 1920 r. – 21 listopada 1939 r. w granicach Polski; 21 listopada 1939 r. – 20 maja 1945 r. do Słowacji; od 1945 roku do Polski;
Leśnica: od końca 1918 r. do 1919 r. w granicach Polski; 28 lipca 1920 r. – 1 grudnia 1938 r. w granicach Czechosłowacji; 1 grudnia 1938 r. – 21 listopada 1939 r. do Polski; od 1939 r. do Słowacji (Czechosłowacji).

Lokalizacja – poza Rzecząpospolitą

Obecnie dialektów języka słowackiego używa się także poza granicami kraju – najczęściej poza Słowacją można je spotkać w USA, Kanadzie, Slawonii chorwackiej, Bułgarii i w wielu innych krajach.

Kod ISO

brak kodu

Przypisy, załączniki i bibliografia

orawska gwara

Nazwa języka

Historia i geopolityka

Lokalizacja – dzisiaj i wcześniej w Rzeczypospolitej

Lokalizacja – poza Rzecząpospolitą