Nazwa języka

Endolingwonim: karaj tili / къарай тили[1przyp01 / komentarz/comment /
Język karaimski na różnych terenach i w różnych okresach zapisywany był różnymi alfabetami: hebrajskim, cyrylicą i łacińskim.
]
Egzolingwonimy:

• polski: język karaimski
• angielski: Karaim language
• litewski: karaimų kalba
• ukraiński: караїмська мова
• rosyjski: караиимский язык
• turecki: Karayca

Nazewnictwo grupy etnicznej

Terminologia odnosząca się do Karaimów jest złożona, ponieważ słowo karaim~Karaim może oznaczać wyznawcę karaimizmu lub przedstawiciela karaimskiej grupy etnicznej (przy czym powstanie religii karaimskiej poprzedziło utworzenie się etnosu karaimskiego). Z związku z tym we współczesnych polskich publikacjach karaimoznawczych zgodnie z zasadami ortografii języka polskiego powszechnie rozróżnia się karaimów, czyli wyznawców karaimizmu, i Karaimów, czyli przedstawicieli grupy etnicznej. Ponieważ religia karaimska powstała jako odłam judaizmu, w tekstach źródłowych Karaimi (zarówno jako etnos, jak i grupa wyznaniowa) przez wiele wieków nazywani byli Żydami. Przez długi czas nawet sami Karaimi mówili o sobie, że to właśnie oni są jedynymi prawowitymi żydami[2przyp02 / komentarz/comment /
Ponieważ w dokumentach z okresu I RP nazywano ich Żydami i nie czyniono między tymi dwoma grupami żadnego rozróżnienia, z czasem Karaimi przestali stosować tę nazwę, a nawet zaczęli się odżegnywać od nazwy Żydzi, próbując podkreślić swoją odmienność i niezależność. Od XVIII wieku w dokumentach urzędowych występują już pod nazwą Karaimi.
].
W źródłach pochodzących z okresu I Rzeczypospolitej, z powodu podobieństwa języków Karaimów mylono także z Tatarami. W opracowaniach współczesnych utarło się określenie Karaimi polsko-litewscy, na określenie mieszkańców gmin karaimskich, które powstały na terenie I Rzeczypospolitej, a obecnie znajdują się na terenie Litwy i Ukrainy.

Pochodzenie

Pochodzenie Karaimów jako grupy etnicznej, wyznającej odrębną religię i posługującej się językiem należącym do języków turkijskich[3przyp03 / komentarz/comment /
Terminu język turkijski obecnie używa się często w turkologii na określenie języka należącego do rodziny języków tureckich/turkijskich zamiast terminu język turecki, ponieważ jest on bardziej precyzyjny. Określeniem język turecki nazywa się język używany w Turcji.
], nie jest w pełni wyjaśnione. Przyjmuje się, że etnos karaimski ze swoim odrębnym językiem wyłonił się na Krymie i istniał już na pewno w XIII wieku. Prawdopodobnie był to pierwotnie jakiś lud turkijski, który z czasem przejął religię karaimską od jej wyznawców, którzy przywędrowali na Krym z Bliskiego Wschodu. Następnie zaś konfesjonim ten stał etnonimem. Przez wiele lat uważano Karaimów za potomków i spadkobierców Chazarów[4przyp04 / komentarz/comment /
Lud pochodzenia tureckiego, który stworzył państwo znane jako Kaganat Chazarski. W czasie, kiedy powstawał etnos karaimski, Krym wchodził w skład państwa Chazarów.
], obecnie jednak odchodzi się od tej teorii.
Jednak możliwe jest też, że protoplastami współczesnych Karaimów byli Żydzi wyznający karaimizm, którzy zawędrowawszy na Krym przejęli język od mieszkających tam ludów turkojęzycznych. Z braku dostatecznie wiarygodnych źródeł historycznych ostateczne rozwiązanie kwestii pochodzenia Karaimów nastręcza wiele trudności. Sami Karaimi uważają się za lud pochodzenia tureckiego.


Prastare kienesy karaimskie w krymskim Czufut-Kale oraz Hebrajska inskrypcja przy kienesie w Czufut-Kale. fot. T. Wicherkiewicz


Hebrajska inskrypcja przy kienesie w Czufut-Kale. fot. T. Wicherkiewicz

Historia - w Polsce

Przybycie Karaimów do Wielkiego Księstwa Litewskiego

Z Krymu Karaimi zaczęli migrować na północ i zachód, aż dotarli na tereny zachodniej Ukrainy oraz na Litwę. Za pierwszą gminę na tych terenach uznaje się gminę w Haliczu. Wg tradycji karaimskiej założono ją w 1246 roku, kiedy to 80 rodzin karaimskich miało się tam przesiedlić. Oprócz tego powstały też gminy w Łucku i Lwowie.
Według tradycji karaimskiej pojawienie się Karaimów na Litwie wiąże się z osobą wielkiego księcia litewskiego Witolda[5przyp05 / komentarz/comment /
Jest to dość żywa tradycja, książę Witold jest nadal bardzo dobrze wspominany przez Karaimów polskich. W folklorze przedstawiany jest jako opiekun i przyjaciel Karaimów (Pełczyński 1987: 56).
]. W 1397 lub 1398 r. miał on w celach obronnych sprowadzić z Krymu Tatarów oraz 383 rodziny karaimskie i osadzić je w licznych miejscowościach leżących wzdłuż północno-zachodniej granicy Wielkiego Księstwa. Przekaz ten zawiera w sobie zarówno elementy prawdziwe, jak i nieprawdziwe, lub niemożliwe do potwierdzenia na podstawie istniejących źródeł. Gąsiorowski (2008Gąsiorowski 2008 / komentarz/comment /
Gąsiorowski, Stefan 2008. Karaimi w Koronie i na Litwie w XV-XVIII wieku. Kraków–Budapeszt: Wydawnictwo Austeria.
) stwierdza na przykład, że na podstawie zachowanych źródeł można jedynie wnioskować, że Karaimi za czasów Witolda osiedlili się w Trokach i Kownie, w innych miejscowościach pojawili się dopiero w czasach nowożytnych. Najprawdopodobniej też sprowadzeni przez księcia Karaimi nie byli pierwszymi na terenie Litwy, a jedynie zasilili liczebnie istniejące już gminy (Tyszkiewicz 1999: 181Tyszkiewicz 1999 / komentarz/comment /
Tyszkiewicz, Jan 1999. „Karaimi na Rusi i Litwie do 1388 roku”, Przegląd Orientalistyczny 3–4: 177–186.
).


Karaimska kienesa w Trokach (Trakai). fot. T. Wicherkiewicz


Na cmentarzu karaimskim w Trokach (Trakai). fot. T. Wicherkiewicz

XV-XIX wiek

Od czasu zasiedlenia terenów dzisiejszej zachodniej Ukrainy i Litwy mniej więcej do końca XVI w. Karaimi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli skoncentrowani w trzech gminach: Haliczu, Łucku i Trokach. W XVII-XVIII w. natomiast osiedlili się także w innych miejscowościach.


Rys. 1. Karaimi krymscy w XIX w. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Qaraylar.jpg

Karaimi byli przede wszystkim rzemieślnikami i kupcami, z czasem zostając także rolnikami i ogrodnikami. Zajmowali się również spławianiem towarów do Morza Czarnego. Dzięki kontaktom i znajomości języków (w tym ojczystego karaimskiego, blisko spokrewnionego z innymi językami turkijskimi) służyli w wojsku jako tłumacze i pośredniczyli przy wymianie jeńców z Turcją i Chanatem Krymskim. Niektórzy prowadzili też działalność naukową i kulturalną. Warto zaznaczyć, że Karaimi litewsko-polscy pamiętali o swoich korzeniach i utrzymywali kontakt z gminami karaimskimi na Krymie.
Pod koniec XVIII w. w wyniku rozbiorów część gmin z terenów I Rzeczypospolitej weszły w skład Imperium Rosyjskiego (do którego należały też gminy krymskie), zaś Karaimi zamieszkujący Galicję znaleźli się pod władzą austriacką.
Najważniejszą postacią tego okresu był Abraham Firkowicz (1787–1874), duchowny, uczony, podróżnik, hebraista i działacz na rzecz społeczności karaimskiej. Firkowicz zajmował się głównie badaniem historii Karaimów i ich pochodzenia. Podróżował na Krym (na pewien czas się tam osiedlił, tam też zmarł) i na Bliski Wschód, gdzie prowadził badania archeologiczne, zebrał bogaty materiał epigraficzny (inskrypcje na nagrobkach z Czufut Kale[6przyp06 / komentarz/comment /
Miasto na Krymie, zamieszkiwane dawniej przez Karaimów. Obecnie jest niezamieszkane.
]) i zbiór rękopisów hebrajskich. Zgromadzone przez niego materiały, które nazywa się zwykle kolekcją Firkowicza[7przyp07 / komentarz/comment /
Znajduje się w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu.
], są cennym źródłem wiedzy. 


Ilustracja. Nagrobek karaimski w Czufut-Kale na Krymie. fot. T. Wicherkiewicz

XX wiek

I wojna światowa spowodowała znaczne straty wśród społeczności karaimskiej. W Haliczu zniszczona została dzielnica karaimska, zniszczone zostały kienesy. Po wojnie istniało już tylko pięć gmin karaimskich na terenie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów: Halicz, Łuck, Troki, Poniewież i Wilno. Ta ostatnia założona została dużo później niż pozostałe (XIX w.) przez Karaimów z Trok. W gminach tych łącznie mieszkało ok. 1000 Karaimów. Po 1918 r. Halicz, Łuck, Troki i Wilno znalazły się na terenie odrodzonej Polski, jedynie Poniewież (który znalazł się w państwie litewskim) pozostawał poza jej granicami.
Lata międzywojenne były okresem wielkiego ożywienia kulturalnego, a także naukowego wśród Karaimów w Polsce. Rozkwit można zaobserwować przede wszystkim na polu wydawniczym i literackim. W Wilnie działało Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury Karaimskiej. Zaczęto wydawać czasopisma o tematyce karaimskiej, m. in Myśl Karaimską, ukazującą się od 1924 r. Publikowane w niej teksty stały na wysokim poziomie naukowym i dotyczyły kultury, języka, a także życia codziennego, historii i współczesności Karaimów. W 1931 r. w Łucku dzięki działalności Aleksandra Mardkowicza powstało pierwsze czasopismo w pełni karaimskojęzyczne Karaj Awazy (Głos Karaima). Ponadto w Trokach Towarzystwo Młodzieży Karaimskiej wydawało pismo Dostu Karajnyn (Przyjaciel Karaima). Istniały także amatorskie grupy teatralne, które wystawiały karaimskie sztuki.
Aleksander Mardkowicz był niezwykle istotną postacią kulturowego odrodzenia Karaimów. Energicznie zaangażował się w dzieło ocalenia języka i kultury karaimskiej. Oprócz czasopisma Karaj Awazy wydał on również serię Biblioteczka Karaimska, poezje własnego autorstwa, zbiór przysłów karaimskich, a także kilka broszurek w języku polskim, które miały na celu popularyzację wiedzy o Karaimach. Był też autorem słownika karaimsko polsko niemieckiego (Sulimowicz 1987: 28–29Sulimowicz 1987 / komentarz/comment /
Sulimowicz, Anna 1987. „Karaimi w Polsce i na Litwie (do 1945 roku)”, w: Dubiński i Śliwka 1987: 20–29.
).
W latach 1920-tych i 1930-tych rozpoczął też proces odnawiania i oczyszczania języka z zapożyczeń i naleciałości słowiańskich i litewskich (najpierw w gminach znajdujących się w Polsce, następnie na Litwie). Zainspirowany został przez podobną reformę języka w Turcji, przeprowadzoną z inicjatywy Atatürka. W języku tureckim występowały bardzo liczne zapożyczenia arabskie, perskie i francuskie, a celem reformy było oczyszczenie języka przez powrót do starych słów tureckich lub tworzenie neologizmów na bazie słów rodzimych. Głównym inicjatorem odnowienia języka karaimskiego był Karaim pochodzący z Krymu, turkolog, Seraja Szapszał. W latach 20. mieszkał w Turcji, w 1928 r. przyjechał do Trok i został hachanem trockim (przywódcą duchowym). Wzorując się na procesach zachodzących w Turcji, rozpoczął działalność mającą na celu zastąpienie zapożyczeń słowami rodzimymi. Miał poparcie Aleksandra Mardkowicza oraz poetów Szymona Firkowicza i Józefa Łobanosa (ten starał się w swojej twórczości nie używać zapożyczeń - Dubiński 1995Dubiński 1995 / komentarz/comment /
Dubiński, Aleksander 1995. „Obnowlenie karaimskogo jazyka w perwoj połowine naszego stoletija”, Rocznik Orientalistyczny 49/2: 59–63.
). Próby odnowy języka zostały przerwane wybuchem II wojny światowej, ale były kontynuowane i proces trwa do dzisiaj (Németh 2012: 66Németh 2012 / komentarz/comment /
Németh, Michał 2012. „Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość karaimskiej działalności kulturalnojęzykowej”, w: Machul-Telus 2012: 53–72.
).


Rys. 3. Godło karaimskie. Źródło: http://www.awazymyz.karaimi.org/zeszyty/item/384-plomien-zgasly-przedwczesnie

Z końca lat 20. pochodzi godło hachana Seraji Szapszała, którego autorką była prawdopodobnie Lidia Szole. Z czasem przyjęło się ono jako symbol wszystkich Karaimów polsko-litewskich.
W okresie międzywojennym wśród Karaimów wzrosło też zainteresowanie nauką, szczególnie turkologią i karaimoznawstwem. Zainspirowany przez Tadeusza Kowalskiego, wybitnego polskiego orientalistę, Ananiasz Zajączkowski rozpoczął studia orientalistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1929 r. uzyskał stopień doktora, habilitował się w 1933 r. W swojej wieloletniej pracy naukowej zajmował się nie tylko tematyką karaimską i pozostawił po sobie bogaty dorobek orientalistyczny. Miał też swój udział w wykształceniu kolejnych pokoleń orientalistów. Jego karaimskimi studentami byli Józef Sulimowicz i Aleksander Dubiński.
Już w czasach I Rzeczypospolitej Karaimi mieli pozytywny stosunek do Polaków i państwa polskiego, w którym cieszyli się rozmaitymi przywilejami (podobnie jak Żydom przysługiwała im wolność wyznania i pewna autonomia). Natomiast w wiekach późniejszych, a zwłaszcza po odrodzeniu Polski w 1918 r. można mówić wręcz o polskim patriotyzmie Karaimów. Pomimo że zachowywali w pełni poczucie odrębności od narodu polskiego i przynależności do etnosu karaimskiego, odczuwali również silną więź z Polską, którą uznali za swoją ojczyznę. Ten swoisty polski patriotyzm wyrażali między innymi przez określanie się mianem „Karaimów polskich”.


Skupiska Karaimów - red.mapy Jacek Cieślewicz

Druga wojna światowa i lata powojenne to okres zmian w życiu społeczności karaimskiej. W czasie okupacji niemieckiej część Karaimów z Łucka i Halicza przeniosła się do Warszawy i okolic. Po wojnie do Polski przeniosły się kolejne rodziny. W rezultacie w Haliczu zostało jedynie kilkanaście rodzin (głównie osób starszych), a w Łucku tylko jedna. Dużo mniej Karaimów przesiedliło się do Polski z terenów litewskich, a to z powodu sprzeciwu władz Litewskiej SRR. Wskutek przesiedleń w okresie PRL powstały skupiska karaimskie m, in. w Warszawie, Wrocławiu, Opolu i Gdańsku (Pilecki 1987: 41Pilecki 1987 / komentarz/comment /
Pilecki, Szymon 1987. „Karaimi w Polsce po 1945 roku. Migracje podczas i po II wojnie światowej”, w: Dubiński i Śliwka 1987: 41–50.
).
W latach 70. i 80. organizowane były liczne zjazdy ludności karaimskiej, mające na celu integrację i podtrzymywanie wiedzy o kulturze i historii. Pierwszy taki zjazd odbył się w 1975 r., następnie w 1977 r. miał miejsce zjazd młodzieżowy. W 1988 r. w takim spotkaniu wzięła też udział grupa Karaimów z Litwy. W 1989 r. natomiast odbył się zjazd w Trokach, na którym obecni byli Karaimi z Polski, Litwy i wielu miejscowości znajdujących się na terenie ZSRR[8przyp08 / komentarz/comment /
http://www.karaimi.org/o-nas/wsp%C3%B3%C5%82czesno%C5%9B%C4%87, dostęp: 25.04.2013
].
O Karaimach jako jednej z mniejszości religijnych w Polsce pisze wszechstronnie Rykała 2011Rykała 2011 / komentarz/comment /
Rykała, Andrzej 2011. Mniejszości religijne w Polsce - geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
.

Współczesność

Zgodnie z Ustawą z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (załączoną tu w tłumaczeniu na język karaimski) Karaimi są uznaną w Polsce mniejszością etniczną, a ich język ma status języka mniejszości etnicznej.


Kienesa w Trokach (Trakai) odbija się w wodach jeziora Galvė (Galve). fot. T. Wicherkiewicz

Współcześnie Karaimów w Polsce jest bardzo niewielu. Według Spisu Powszechnego przeprowadzonego w Polsce w 2002 r. tożsamość karaimską zadeklarowało jedynie 45 osób. Podobny spis z 2011 r. podaje, że w Polsce żyje 300 Karaimów[9przyp09 / komentarz/comment /
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13164_PLK_HTML.htm, dostęp: 25.04.2013
]. Różnica może wynikać z faktu, że w spisie z 2011 r. można było podać przynależność do więcej niż jednej narodowości bądź grupy etnicznej, jak i z krytykowanej powszechnie i niereprezentatywnej metodologii spisowej. Stąd też płynie wniosek, że część Karaimów mieszkających w Polsce czuje się też w jakimś stopniu Polakami. Poczucie tożsamości etnicznej tylko częściowo przekłada się na znajomość języka. Jedynie 28 osób w Polsce zna język karaimski, w większości prawdopodobnie posługują się one dialektem trockim (Németh 2012: 69Németh 2012 / komentarz/comment /
Németh, Michał 2012. „Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość karaimskiej działalności kulturalnojęzykowej”, w: Machul-Telus 2012: 53–72.
). Na Litwie osób, które umieją się posługiwać swoim językiem etnicznym, jest około 100 (Németh 2012: 69Németh 2012 / komentarz/comment /
Németh, Michał 2012. „Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość karaimskiej działalności kulturalnojęzykowej”, w: Machul-Telus 2012: 53–72.
). Nie ma natomiast w Polsce w ogóle Karaimów jednojęzycznych, a więc takich, którzy nie znaliby innego języka oprócz karaimskiego. Przyszłość języka karaimskiego jest w związku z tym bardzo niepewna, mimo iż podejmowane są działania mające na celu ocalenie go.
Obecnie na terenie Polski działają dwie organizacje karaimskie: Karaimski Związek Religijny i Związek Karaimów Polskich z siedzibą we Wrocławiu. Do celów statutowych tego drugiego należy m. in. pielęgnowanie i pogłębianie wiedzy o własnej historii i tradycji, organizowanie prac naukowo-badawczej dotyczącej Karaimów, działalność wydawnicza. Związek zajmuje się organizacją rozmaitych wydarzeń mających na celu integrację środowiska karaimskiego oraz popularyzację wiedzy o Karaimach[10przyp10 / komentarz/comment /
http://www.karaimi.org/o-nas/informacja, dostęp: 25.04.2013
]. Przy związku działa wydawnictwo Bitik, które wydaje publikacje książkowe dotyczące Karaimów (m. in. Rozmówki polsko karaimsko-litewskie ułatwiające naukę języka, a przez to mające duże znaczenie dla prób ocalenia go) i czasopismo Awazymyz. Jeden numer ukazał się w 1989 r., natomiast regularnie pismo to ukazuje się od 1999 r.; obecnie jest to kwartalnik (publikowany zarówno w wersji papierowej, jak i w internecie). Publikowane w nim teksty dotyczą historii i współczesności społeczności karaimskiej oraz jej kultury. Artykuły są głównie w języku polskim, ale pojawiają się też utwory literackie po karaimsku.
W Warszawie od 2003 r. istnieje młodzieżowy Karaimski Zespół Folklorystyczny Dostłar ('Przyjaciele'), który występuje na festiwalach w Polsce, na Litwie i w innych krajach. Prezentuje tradycyjny taniec i śpiew, a także ubiór karaimski.
W celu pielęgnowania tradycji, kultury i języka Karaimi polscy utrzymują kontakty z Karaimami z innych państw, głównie Litwy i Ukrainy. Od 2002 r. w Trokach odbywa się co rok Letnia Szkoła Języka Karaimskiego, organizowana przez prof. Evę Csato-Johanson z Uniwersytetu w Uppsali. Zajęcia pozwalają nie tylko na poznanie języka karaimskiego, ale też kultury Karaimów. Rewitalizacyjną działaność edukacyjną prowadzą również w Trokach Diana i Ina Ławrynowicz.
Obecnie badaniem historii, kultury i języka Karaimów zajmuje się w Polsce kilkoro specjalistów (w tym i pochodzenia karaimskiego. Mariola Abkowicz jest wykładowcą w Zakładzie Hebraistyki, Arameistyki i Karaimoznawstwa (Katedra Studiów Azjatyckich na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). W Zakładzie Turkologii i Ludów Azji Środkowej Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego pracuje Anna Sulimowicz, działaczka karaimska i tłumaczka języka tureckiego. Na Uniwersytecie Jagiellońskim pracuje natomiast dr Michał Németh, autor podręcznika gramatyki języka zachodniokaraimskiego (Németh 2011cNémeth 2011c / komentarz/comment /
Németh, Michał 2011c. Zwięzła gramatyka języka zachodniokaraimskiego z ćwiczeniami., Poznań: Katedra Studiów Azjatyckich UAM.
).