Obecność w życiu publicznym

Status oficjalny

Na mocy ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym mniejszość czeska jest jedną z 9 oficjalnie uznanych mniejszości narodowych w Polsce [38przyp38 / komentarz/comment /
http://www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=1097 [dostęp: 28.11.2012 r.]
].
W 1998 r. Zelów odwiedził ówczesny prezydent Republiki Czeskiej, Vaclav Havel, a w 2011 r. czeski minister sprawiedliwości, Jiři Pospišil, przy okazji wizyty w Łodzi [39przyp39 / komentarz/comment /
http://belchatow.naszemiasto.pl/artykul/855484,czeski-minister-w-zelowie,id,t.html [dostęp: 15.12.2012 r.]
].

Media (prasa, radio, TV)

Przy parafii ewangelicko-reformowanej wydawany jest miesięcznik Nowiny [40przyp40 / komentarz/comment /
http://www.reformowani.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=276&Itemid=58 [dostęp: 15.12.2012 r.]
], wcześniej wydawany pod nazwą Nowiny Zelowskie, którego numery archiwalne są dostępne w Internecie [41przyp41 / komentarz/comment /
http://www.zelandia.pl/index.php?option=com_content&view=category&id=36&Itemid=526&lang=pl&limitstart=50 [dostęp: 15.12.2012 r.]
]. Teksty w tym czasopiśmie są przeważnie pisane w języku polskim, ale zdarzają się krótkie teksty czeskie.
Dawniej popularny wśród polskich Czechów był także miesięcznik Život, wydawany w Krakowie przez Towarzystwo Słowaków w Polsce (obecnie przy finansowym wsparciu Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, a do 1995 r. wydawany przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce; miesięcznik ten ukazuje się od 1958 r., obecnie w języku polskim i słowackim, wcześniej także w czeskim, w nakładzie ok. 2 tysięcy).
Popularnością w Zelowie cieszy się również czeskie czasopismo ewangelickie Český bratr, wydawane w Czechach nieprzerwanie od 1924 r. [42przyp42 / komentarz/comment /
http://www.czesi.pl//content/view/384/175/lang,pl/ [dostęp: 15.12.2012 r.]
]. Sprowadzane do parafii ewangelicko-reformowanej egzemplarze są udostępniane chętnym. Choć korzystanie z innych tytułów czeskiej prasy w formie drukowanej jest utrudnione, to dzięki dostępowi do wydań elektronicznych w Internecie mniejszość czeska w Polsce ma stały kontakt z pisaną czeszczyzną [43przyp43 / komentarz/comment /
Wypowiedź p. Wiery Pospiszył, przewodniczącej Stowarzyszenia Czechów w Polsce z dnia 20.02.2013 r.
].
Dnia 28 listopada 2009 r. o godzinie 8:45 w TVP Łódź wyemitowany został odcinek z serii Encyklopedia turystyczna regionu pt. A może na knedliki do Zelowa?, poświęcony dziejom tej miejscowości.

Szkoły

W czasach II Rzeczypospolitej większość szkół czeskich znajdowała się na Wołyniu. W tym okresie stopniowo malała liczba szkół publicznych z czeskim językiem nauczania (w 1924–25 r. było ich 19 oraz 1 szkoła dwujęzyczna, w 1937–38 r. były 4 szkoły czesko-polskie, a 3 z czeskim językiem nauczania). Jednocześnie ze spadkiem liczby czeskojęzycznych szkół publicznych rosła liczba szkół prywatnych (wyłącznie z czeskim językiem nauczania) z 1 do 13. Były one utrzymywane przez założoną w 1923 r. Czeską Macierz Szkolną. W niektórych szkołach z polskim językiem nauczania wprowadzono także dodatkowo naukę języka czeskiego.
W XIX w. liczba szkół z czeskim językiem nauczania rosła też wraz z napływem czeskojęzycznej ludności w Kotlinie Kłodzkiej oraz na Śląsku Cieszyńskim. W okresie tym w Królestwie Polskim szkoły czeskie mieściły się w Zelowie, Podżenicach, Kamienicy Polskiej, Kucowie, Łodzi i Żyrardowie (Tobjański 1994: 94Tobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
).
Po powstaniu II Rzeczypospolitej szkoły te, choć nadal istniały, borykały się z licznymi kłopotami, z których największym był brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej, co przekładało się na poziom nauczania.

język	liczba uczniów
	1864 r.	1871 r.	1897 r.	1911 r.
czeski	11 662	10 396	12 372	14 425
polski	128 228	159 441	188 629	260 030
niemiecki	390 568	418 940	498 401	589 966
serbołużycki	5013	5 376	4 182	3 968
polski i niemiecki	22 333	22 074	37 121	61 347
serbołużycki i niemiecki	1 322	1 452	1 147	1 234
razem	559 190	617 680	741 850	930 970

W 1945 r. ziemia kłodzka została przyłączona do Polski. Większość z ponad 5 tysięcy czeskich mieszkańców tego regionu wyjechała do Czechosłowacji dzięki wsparciu tzw. Komitetu Kłodzkiego, który pomagał przesiedleńcom w znalezieniu mieszkania i pracy. W Polsce dla mieszkańców Czeskiego kątka otwarto w Kudowie w 1947 r. szkołę z czeskim językiem nauczania, a w 1952 r. następną – ale tym razem na żądanie większości ludności autochtonicznej – z niemieckim językiem nauczania. Ze względu na emigrację Czechów w latach 1950-tych szkołę z czeskim językiem nauczania zamknięto już w 1960 r., kiedy to liczba czeskojęzycznych mieszkańców spadła do ok. 500 (Tomaszewski 1985: 159ffTomaszewski 1985 / komentarz/comment/r /
Tomaszewski, Jerzy 1985. Ojczyzna nie tylko Polaków. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.
; Siatkowski 1962a: 11fSiatkowski 1962a / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1962a. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fonetyka, słowotwórstwo. Część I. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
; Tobjański 1994: 30ffTobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
). W Zelowie obowiązkowej nauki języka czeskiego zaprzestano po 1919 r., kiedy to szkoły stały się własnością gminy. Do 1936 r. można było uczęszczać na nadobowiązkowe zajęcia z języka czeskiego, jednak z braku funduszy lekcje te zostały zlikwidowane. Po II wojnie światowej szkolnictwo czeskie nie powstało na nowo. Od tego czasu o podtrzymanie znajomości języka czeskiego dbali przede wszystkim pastorzy i kolegia kościelne (starsi zboru). Realizowano to m.in. poprzez prowadzenie liturgii w języku czeskim w wyznaczone niedziele, śpiewy liturgiczne w języku czeskim czy recytowanie wierszy podczas uroczystości kościelnych w wykonaniu dzieci. Praktyki te w niewielkim stopniu przetrwały do dziś. Obecnie żadna szkoła w Zelowie nie prowadzi nauki języka czeskiego. Parafia Ewangelicko-Reformowana w Zelowie prowadzi natomiast Przedszkole Edukacyjne im. J.A. Komeńskiego, w którym od 2010 r. polskojęzyczne dzieci mają możliwość zapoznania się poprzez zabawę z językami angielskim i czeskim – dotyczy to jednak niewielkiej grupy dzieci, których rodzice wyrażają na to specjalną zgodę. Poza tym od 2012 r. Stowarzyszenie Czechów w Polsce stara się rozbudzić zainteresowania nauczaniem języka czeskiego w Klubie Czeskim. W ramach zajęć dla dzieci przewidziano oglądanie i czytanie czeskojęzycznych bajek, a także naukę wierszy i piosenek w tym języku. Dorośli natomiast mają możliwość zapoznania się z filmami i tekstami w języku czeskim. Stowarzyszenie dysponuje również niewielką biblioteczką czeskojęzyczną z literaturą dla dzieci, młodzieży i dorosłych [44przyp44 / komentarz/comment /
Wypowiedź p. Wiery Pospiszył, przewodniczącej Stowarzyszenia Czechów w Polsce z dnia 20.02.2013 r.
]. Sytuację mniejszości czeskojęzycznej w Polsce (oraz Polonii w Czechach) ma poprawić podpisany przez ministrów obu państw 20 września 2012 r. Program Współpracy w zakresie oświaty [45przyp45 / komentarz/comment /
http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=3379%3Apolska-i-czechy-bd-wspopracowa-w-zakresie-owiaty-&catid=25%3Aministerstwo-wydarzenia-z-udziaem-ministrow&Itemid=287 [dostęp: 12.01.2012 r.]
].

Życie religijne

Wyznanie ewangelicko-reformowane jest dla Czechów w Polsce jednym z podstawowych wyznaczników ich odrębności kulturalnej. Najwyraźniej widać to w przypadku mieszkańców Zelowa. Choć dialekty czeskie w Polsce nigdy nie pełniły też funkcji języka liturgicznego, w naturalny sposób przedstawiciele tamtejszej mniejszości skupiali się wokół Parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie. Rozproszeni po Polsce znajdowali dla siebie wspólnotowe miejsce także w innych parafiach ewangelicko-reformowanych: w Łodzi, w Warszawie, a także w Bełchatowie i Kleszczowie (te dwie ostatnie parafie powstały w wyniku likwidacji parafii w Kucowie wskutek rozwoju najpierw kopalni, a następnie elektrowni Bełchatów) [46przyp46 / komentarz/comment /
Wypowiedź p. Wiery Pospiszył, przewodniczącej Stowarzyszenia Czechów w Polsce z dnia 20.02.2013 r.
].
Ze względu na wagę oraz odrębność wyznania mniejszość czeska w Polsce naturalnie skupia się przeważnie wokół lokalnych parafii. Odmienność wyznania przejawia się m.in. w sposobie obchodzenia świąt religijnych – chodzi tu przede wszystkim o tradycje takich świąt jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc, a także o te związane z cyklem życia: narodzinami, chrztem, konfirmacją (odnowieniem chrztu), ślubem, pogrzebem, a nawet sylwestrem (do dziś zelowscy Czesi świętowanie Nowego Roku zaczynają mszą świętą) (Kościak 2012: 56–62Kościak 2012 / komentarz/comment/r /
Kościak, Barbara 2012. „Zwyczaje zelowskich potomków czeskich emigrantów”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
).
Wśród zelowskich Czechów w święta Bożego Narodzenia post nie jest rygorystycznie przestrzegany – nie ma również żadnej obrzędowości związanej ze stołem wigilijnym, a jedyną dekoracją domu jest zdobiona przez domowników choinka. Prezenty zelowscy Czesi otrzymywali od kolegium kościelnego – z reguły były to trudno dostępne dla mieszkańców Zelowa artykuły, w tym m.in. czasopisma sprowadzane z Czech.
W święta Wielkiej Nocy, w przeciwieństwie do katolików, bracia czescy nigdy nie praktykowali tradycji święconki ani pieczenia baranka w Wielką Sobotę. Od niedawna zelowscy Czesi praktykują zwyczaj podawania obiadu w Niedzielę Wielkanocną i oblewanie się wodą w Poniedziałek Wielkanocny.
Narodziny tradycyjnie odbywały się w domu. Obowiązkiem rodziców było zgłoszenie narodzin dziecka u księdza. Chrzest odbywał się przed lub tuż po niedzielnym nabożeństwie. Konfirmacja, czyli odnowienie postanowień chrztu w wieku dojrzałym, odbywa w kościele ewangelicko-reformowanym zawsze w Dzień Zesłania Ducha Świętego (tzw. Zielone Świątki) i poprzedzona jest przygotowaniami do zdania egzaminu z zasad wiary i Pisma Świętego.
Śluby zelowskich Czechów były zawsze poprzedzony długimi przygotowaniami. W pierwszej kolejności następowały namluvý ‘zmówiny’, czyli uprzednio zaaranżowane spotkanie w domu panny młodej, kiedy to pan młody oficjalnie prosił rodziców o rękę ich córki. Pan młody wraz ze swoimi gośćmi przychodził do panny młodej i stamtąd wspólnie udawano się (pieszo lub bryczką) do kościoła. Wesela trwały zwykle kilka dni.
Pogrzeby zaczynały się zawsze w domu, skąd przenoszono ciało zmarłego do kościoła. Towarzyszyła temu tradycja zatrzymywania zegara w domu nieboszczyka, tam też ksiądz odprawiał krótkie nabożeństwa, podczas gdy chór śpiewał pieśni żałobne.

Parafia w Zelowie została założona wraz z zakupem majątku ziemskiego Zelów przez osadników czeskich pod koniec 1802 r. W czerwcu 1803 r. została wybrana Rada Parafii. Po 1815 r. Zelów znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, a parafia weszła w skład Jednoty Warszawskiej Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Decyzją Konsystorza Kościoła [47przyp47 / komentarz/comment /
W Kościele protestanckim: rada stojąca na czele diecezji lub Kościoła.
] w 1817 r. sprowadzono do parafii pastora. Uroczyste otwarcie nowo wybudowanej świątyni odbyło się 3 lipca 1825 r., kiedy to zbór liczył już około 700 osób [48przyp48 / komentarz/comment /
http://www.zelandia.pl/index.php?lang=pl [dostęp: 15.12.2012 r.]
]. Oprócz klasycystycznego kościoła braci czeskich w Zelowie znajduje się także modernistyczny kościół katolicki z 1931–1933 r., kościół baptystów z 1893–1896 r., kościół ewangelicko-augsburski z 1934 r. oraz cmentarz ewangelicko-reformowany.

zbór	1924 r.	1930 r.
Zelów	2 450	2 719
Kuców	505	529
Żyrardów	187	184
Łódź	360	226
Warszawa	146	120
Tabor Wielki	795	840
Lublin	15	30
Poznań	18*	20
Kraków	24*	35
Michajłówka	162	264
Kupiczew	180	256
Mirotin	36	87
Boratin	162	210
razem	5 040	5 520

	liczba wyznawców
ewangelicy reformowani	2 719
baptyści	997
wolni reformowani	60
metodyści	57
razem	3 833

wyznanie	liczba wyznawców	%
rzymsko-katolickie	8 984	23,5
grecko-katolickie	251	0,6
prawosławne	21 672	56,9
ewangelicko-augsburskie	213	0,6
ewangelicko-reformowane	5,017	13,2
ewangelicko-unijne	356	0,9
ewangelickie bez bliższego określenia	183	0,4
inne chrześcijańskie	1 237	3,2
mojżeszowe	95	0,2
nieokreślone oraz bezwyznaniowcy	37	0,1
nie podano	52	0,1
razem	38 097	100

Okładka książki Wojciecha Kriegseisena pt. Zbór ewangelicko-reformowany w Zelowie w latach 1803–1939.

Warto wspomnieć, że aż do 1972 r. Kotlina Kłodzka należała do rzymsko-katolickiej archidiecezji praskiej, dopiero papież Paweł VI przyłączył tę miejscowość do archidiecezji wrocławskiej [49przyp49 / komentarz/comment /
http://valamir.imess.net/kladsko/k7.html [dostęp: 15.12.2012 r.]
].

W kwietniu 2007 r. Kościół Ewangelicko-Reformowany obchodził w Polsce 550-lecie Kościoła Jednoty Braterskiej i 450-lecie Polskiego Kościoła Braci Czeskich [50przyp50 / komentarz/comment /
http://www.reformowani.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=136&Itemid=47 [dostęp: 15.12.2012 r.]
].


Wnętrze zboru ewangelicko-reformowanego w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.


Tablica w zborze ewangelicko-reformowanym w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.


Nagrobek w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.


Husův kámen w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.

Prestiż

Dzięki dotacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w RP w 2008 r. zorganizowano w Zelowie Dni Kultury Czeskiej w Polsce [51przyp51 / komentarz/comment /
http://www.czesi.pl//content/view/268/164/lang,pl/ (zdjęcia) [dostęp: 15.12.2012 r.]
]. Od 2010 r. działa Towarzystwo Czechów w Polsce, które w 2011 r. zorganizowało w Zelowie punkt wypożyczania literatury czeskiej, filmów oraz muzyki w języku tej mniejszości narodowej. Zaobserwować można stopniowy zanik niektórych tradycji, jak np. śpiewania czeskich pieśni na urodzinach (Wróblewski 2012: 52Wróblewski 2012 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 2012. „Kim są zelowscy Czesi?”, w: Lech M Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
).
W Zelowie starsze pokolenie Polaków wykazywało często negatywną postawę wobec mniejszości czeskiej. Wpływ na to miał m.in. brak oporu Czechów wobec nazistowskiej okupacji. Badania wśród studentów z 1993 i 2012 r. wykazały, że wśród młodzieży słabną stereotypy i ulega poprawie opinia o przedstawicielach tej narodowości. Najlepiej wypowiadano się o Czechach w Raciborzu, Opolu czy Poznaniu – miastach, w których Polacy mają największy kontakt z Czechami, także tymi mieszkającymi na stałe w Polsce. Poza tym m.in. dzięki mediom (przede wszystkim Internetowi) można zauważyć wzrost znajomości kultury czeskiej. Wśród 29 najczęściej wymienianych cech w ankiecie o postrzeganiu Czechów przez Polaków przeprowadzonej przez Balowskiego (2012: 74ffBalowski 2012 / komentarz/comment/r /
Balowski, Mieczysław 2012. „Postawy Polaków wobec mniejszości czeskiej i Czechów”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
) tylko dwie są cechami negatywnymi (Wróblewski 2012: 52fWróblewski 2012 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 2012. „Kim są zelowscy Czesi?”, w: Lech M Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
; Wróblewski 1996: 103–114Wróblewski 1996 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 1996. Społeczność czeska w Zelowie. Problemowa monografia socjologiczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
).
W Zelowie postępuje proces asymilacji tamtejszej mniejszości czeskiej, której towarzyszy stopniowe osłabianie się polskich stereotypów odnoszących się do jej przedstawicieli. Jeszcze w latach 1990-tych czeszczyzna była uważana w wielu czeskich domach za język obowiązkowy w kontaktach rodzinnych, młode pokolenie polskich Czechów wykazuje negatywny stosunek do języka czeskiego i niechętnie się nim posługuje, nawet w obrębie własnej rodziny (Wróblewski 1996: 69ff Wróblewski 1996 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 1996. Społeczność czeska w Zelowie. Problemowa monografia socjologiczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
; Wlekły 2008Wlekły 2008 / komentarz/comment/r /
Wlekły, Mirosław 2008. Małe Czechy w samym sercu Polski. URL: http://polishexpress.polacy.co.uk/index.php?str=art&id=2596 [dostep: 12.01.2012 r.].
; Wróblewski 2012: 53Wróblewski 2012 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 2012. „Kim są zelowscy Czesi?”, w: Lech M Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
).

Próbki tekstu

Refren związany z pracą na roli, który pomagał określać termin żniw [52przyp52 / komentarz/comment /
http://www.czesi.pl//content/view/258/168/lang,pl/ [dostęp: 15.12.2012 r.]
]:

gwara czeska Zelowa	język polski
Dvě neděle mete klas dvě neděle kvete dvě neděle zrnko rostne tři neděle zra.	Dwie niedziele kłosi się kłos dwie niedziele kwitnie dwie niedziele ziarenko rośnie trzy niedziele dojrzewa

Tekst Mąż w piecu, zapisany na podstawie nagrania Marty Machovej, wykonany przez Zenona Sobierajskiego (Siatkowski 1962b: 111Siatkowski 1962b / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1962b. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fleksja, słownictwo, teksty. Część II. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
).
 

Tekst Nasze gospodarstwo, zapisany na podstawie nagrania Marty Machovej, wykonany przez Zenona Sobierajskiego (Siatkowski 1962b: 119Siatkowski 1962b / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1962b. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fleksja, słownictwo, teksty. Część II. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
).

 
Tekst Prześladowanie ewangelików, zapisany na podstawie nagrania Emila Cvikýřa, wykonany przez Zenona Sobierajskiego (Siatkowski 1962b: 125fSiatkowski 1962b / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1962b. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fleksja, słownictwo, teksty. Część II. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
).