Nazwa języka

pol.

• dialekt kłodzki (języka czeskiego) [1przyp01 / komentarz/comment /
  Nie należy mylić z dialektem kłodzkim języka niemieckiego (niem. Glätzisch Mundart, Glätzisch, Gleetzisch, Pauersch), o którym mowa w profilu wysokoniemieckich odmian językowych śląskich.
  ] ~ dialekt podkudowski/gwara kudowska,
• dialekt/gwara Zelowa i Kucowa

czes.

• kladské nářečí (jazyka českého) ~ nářečí z okolí Chudoby,
• nářečí z Zelova a Kucova.

Historia i geopolityka

Lokalizacja

Czesi to jedna z 9 uznanych w Polsce mniejszości narodowych, licząca niemal 3 tysiące osób. Większość z nich żyje w znacznym rozproszeniu. Historycznie można mówić o kilku obszarach ziem polskich zamieszkiwanych przez Czechów:

• enklawa obejmująca Zelów, Kuców i okolice (obecnie województwo łódzkie),
• rejon Kotliny Kłodzkiej (województwo dolnośląskie),
• zachodnia część Śląska Cieszyńskiego (województwo śląskie),
• Leszno i okolice (województwo wielkopolskie),
• Wołyń (dawne Kresy Wschodnie).

Współcześnie z wymienionych terytoriów tylko pierwsze trzy są nadal zamieszkałe przez mniejszość czeską, Wołyń zaś wchodzi w skład Ukrainy (ukr. Волинь).


Skupiska i osady ludności czeskiej na ziemiach polskich
(red.mapy: Jacek Cieślewicz; na podstawie: Tobjański 1994: 32Tobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
).

Największa i najaktywniejsza językowo grupa Czechów w Polsce zamieszkuje Zelów (czes. Zelov), położony w powiecie bełchatowskim województwa łódzkiego. Obecnie w samym miasteczku mieszka ok. 8 tysięcy, a w całej gminie niespełna 15 tysięcy osób.
Przodkowie zelowskich Czechów przybyli do Polski na przełomie lat 1802–1803, kiedy to odkupili miejscowość od jej ówczesnego właściciela, Jana Świdzińskiego. Nowi mieszkańcy Zelowa byli przede wszystkim ewangelikami, którzy uciekli ze swego kraju w wyniku prześladowań religijnych braci czeskich [2przyp02 / komentarz/comment /
Bracia czescy (także: Jednota Braci Czeskich, Jednota bracka, czes. Jednota bratří českých, Jednota bratrská, łac. Unitas Fratrum) – ruch społeczno-religijny w Czechach, który wyłonił się z husytyzmu w II połowie XV w., od XVI w. został wcielony do nurtu protestanckiego.
]. Zelów szybko rozwijał się w I połowie XIX w. Stało się to możliwe dzięki przybyciu Czechów, którzy zapoczątkowali chałupniczy przemysł włókienniczy w tej miejscowości, a w którym byli wykwalifikowanymi rzemieślnikami (w 1846 r. na 156 tamtejszych rolników 109 zajmowało się dodatkowo tkactwem). W II połowie XIX stulecia liczniej zaczęli się tam osiedlać także Polacy, Żydzi oraz Niemcy, zmieniając charakter Zelowa na wielonarodowy (Oszczęda 2010Oszczęda 2010 / komentarz/comment/r /
Oszczęda, Waldemar Ireneusz 2010. „Największy ośrodek mniejszości czeskiej w Polsce”, Top – Tygodnik Opoczyński 43 (694). URL: http://www.opoczno-top.pl/artykul,Najwiekszy_osrodek_mniejszosci_czeskiej_w_Polsce,3962.html [dostęp: 15.12.2012 r.].
; Gawliczek 2012: 16Gawliczek 2012 / komentarz/comment/r /
Gawliczek, Krzysztof 2012. „Historia mniejszości czeskiej na ziemiach polskich oraz różnice w interpretacji wzajemnej historii między Polakami a Czechami”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
; Góral et al. 1987: 17Góral et al. 1987 / komentarz/comment/r /
Góral, Jan & Ryszard Kotewicz & Zbigniew Tobjański 1987. Zarys dziejów Zelowa. Zelów: Urząd miasta i gminy Zelów.
).


Herb Zelowa.
Copyright under Creative Commons/GNU http://en.wikipedia.org/wiki/File:POL_Zel%C3%B3w_COA.svg


Dwujęzyczna tablica w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.

W 1818 r. osadnicy czescy założyli w odległości 30 km na południe od Zelowa nieistniejącą już wieś Kuców, zasiedlając także sąsiednie wsi: Folwark, Aleksandrów i Żłobnica. W 1852 r. utworzono w Zelowie parafię ewangelicko-reformowaną, a w 1896 r. wzniesiono nowy kościół tego wyznania. W latach 1970–1991 ludność przesiedlano do Bełchatowa i Kleszczowa, przygotowując tym samym wieś do wyburzenia i wybudowania kopalni odkrywkowej węgla brunatnego (Dejna 1990: 5fDejna 1990 / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1990. Słownik gwary czeskiej mieszkańców Kucowa. Wrocław: Ossolineum.
).
Oprócz Zelowa i Kucowa Czesi zamieszkują przede wszystkim miejscowość i gminę Kamienica Polska (województwo śląskie, powiat częstochowski), Żyrardów (województwo mazowieckie, powiat żyrardowski), a także Łódź oraz Warszawę. Ich migracja do tych miejscowości to przede wszystkim okres 1833–1840 r.
Drugie skupisko Czechów znajduje się w województwach dolnośląskim i śląskim, w rejonie Kotliny Kłodzkiej oraz na Śląsku Cieszyńskim (przede wszystkim na terenach ziemi raciborskiej). Wielu żyjących tam członków tej narodowości jest potomkami czeskiej inteligencji, która osiedliła się w Wielkopolsce (przede wszystkim w Lesznie i Ostrorogu) w XV oraz XVI w. To z tych ziem na Śląsk przybyło ok. 25 tysięcy Czechów w ramach tzw. kolonizacji fryderycjańskiej [3przyp03 / komentarz/comment /
Kolonizacja fryderycjańska – akcja osadnicza przeprowadzona przez króla Prus Fryderyka II w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w. we wschodnich Prusach oraz na Górnym Śląsku.
], dołączając do niewielkiej grupy żyjących już tam czeskojęzycznych autochtonów. W 1840 r. stanowili ok. 40% mieszkańców powiatu raciborskiego. W 1945 r. niemal wszyscy zostali ekspatriowani, chociaż oficjalnie wysiedlenie ludności miało dotyczyć tylko etnicznych Niemców (Lubos 1974: 29ffLubos 1974 / komentarz/comment/r /
Lubos, Arno 1974. „Das tschechische Volkstum in der Grafschaft Glatz”, w: Deutsche und Slawen. Wiedeń: Europaverl.
; Gawliczek 2012: 16ffGawliczek 2012 / komentarz/comment/r /
Gawliczek, Krzysztof 2012. „Historia mniejszości czeskiej na ziemiach polskich oraz różnice w interpretacji wzajemnej historii między Polakami a Czechami”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
).
Obszar Polski przy obecnej granicy z Republiką Czeską zasiedlony przez czeskich imigrantów (województwa śląskie i dolnośląskie) nazywa się często Częskim kątkiem lub rzadziej Czeskim zakątkiem (czes. Český koutek, niem. Böhmischen Winkel). Czeski kątek rozciąga się na południowy zachód od Błędnych Skał (w okolicach Kudowy-Zdroju, pomiędzy Lewinem a czeskim Náchodem). Obszar ten obejmował przede wszystkim miejscowości

●	Czermna	(czes. Velká Čermná, niem. Tscherbeney),
●	Bukowina	(czes. Bukovina, niem. Bukowine),
●	Słone	(czes. Slané, niem. Schlaney),
●	Pstrążna	(czes. Stroužné, niem. Strausseney),
●	Kudowa-Zdrój	(czes. Lázně Chudoba),
●	Jakubowice i Brzozowie	(czes. Jakubovice, niem. Jakobowitz,  czes. Březová, niem. Brzesowie,  obecnie dzielnice Kudowy-Zdroju),
●	Błażejów	(czes. Blažejov, niem. Blasdorf b. Schömberg),
●	Zakrze	(czes. Žakš, niem. Sackisch),
●	Krzyżanów	(czes. Křížanov, niem. Krzischney) [4przyp04 / komentarz/comment / http://parafialewin.pl/krzyzanow/ [dostęp: 04.01.2012 r.] ],
●	Leśna	(czes. Lestný, niem. Löschney),
●	Jeżowice
●	Ostra Góra	(czes. Nouzín lub Ostrá Hora, niem. Nauseney).

Czeski kątek - red.mapy: Jacek Cieślewicz.



Zdjęcie domu w Pstrążnej. Fot. T. Wicherkiewicz.

Wspomniana już pierwsza migracja Czechów do Polski nastąpiła w połowie XVI w. i wynikała z prześladowań religijnych braci czeskich. Następne fale migracji miały miejsce kolejno w I połowie XVII w. oraz w II połowie XVIII w. Jednak większość Czechów współcześnie mieszkających w Polsce przybyła w początkach XIX w., również z powodu nietolerancji religijnej, i osiedliła się na terytorium obecnego województwa łódzkiego, przede wszystkim we wspomnianym Zelowie. Niektórzy asymilowali się w środowisku polskim, lecz większość zachowała swój język ojczysty (czyli odmianę języka czeskiego), a także tradycję i wyznanie ewangelicko-reformowane. Z punktu widzenia interesów politycznych II Rzeczypospolitej niewielka grupa Czechów nie miała większego znaczenia, dlatego nie podejmowano prób polonizacji zelowskiej enklawy (Krajewska-Kułak & Łukaszuk 2010: 83ffKrajewska-Kułak & Łukaszuk 2010 / komentarz/comment/r /
Krajewska-Kułak, Elżbieta & Cecylia Regina Łukaszuk 2010. „Wielokulturowość społeczeństwa polskiego”, w: Elżbieta Krajewska-Kułak & Irena Wrońska & Kornelia Kędziora-Kornatowska (red.) Problemy wielokulturowości w medycynie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. URL: http://www.wydawnictwopzwl.pl/download/229290100.pdf [dostęp: 15.12.2010 r.].
).
Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku Czechów wołyńskich, gdzie żyło ich ponad 31 tysięcy. Ich osadnictwo na Wołyniu [5przyp05 / komentarz/comment /
Wołyń to kraina historyczna w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy. W II Rzeczypospolitej tworzył województwo wołyńskie; obecnie jest to zachodnia część Ukrainy.
] rozwinęło się po uwłaszczeniu chłopów w latach 1860- i 1870-tych. Choć pod naciskiem władz rosyjskich przyjęli prawosławie, to zachowali swój język i tradycje. Wraz z powstaniem II Rzeczypospolitej Czesi uzyskali możliwość zakładania szkół z czeskim językiem nauczania i tym samym kultywowania czeskich tradycji w życiu społecznym (Tomaszewski 1985: 158ffTomaszewski 1985 / komentarz/comment/r /
Tomaszewski, Jerzy 1985. Ojczyzna nie tylko Polaków. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.
). Jak pisze Tomaszewski w swojej książce (1985: 159fTomaszewski 1985 / komentarz/comment/r /
Tomaszewski, Jerzy 1985. Ojczyzna nie tylko Polaków. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.
):

Zamożność ułatwiała zachowanie odrębności, a nawet separowanie się od otoczenia. Ludność czeska – zarówno w województwie łódzkim, jak wołyńskim – nie brała udziału w życiu politycznym. Pielęgnowanie ojczystego języka, utrzymywanie kontaktów z ziemiami czeskimi władze polskie traktowały pod koniec lat trzydziestych jako dowód szowinizmu, choć Czesi deklarowali i zachowywali lojalność wobec państwa polskiego (…) opracowanie o Czechach wołyńskich stwierdzało: „Politycznie jednolita, zachowująca pozory całkowitej uległości wobec Polski, ludność czeska stanowi element nie asymilujący się, ale jednocześnie i niepodatny na propagandę wywrotową. Tym niemniej jej krzepnięcie w zwarty organizm, podległy dyrektywom central zagranicznych, tworzy z niej systematycznie obce ciało w organizmie zbiorowym”. Autor memoriału postulował więc ograniczenia w stosunku do organizacji czeskich, zmniejszenie liczby szkół, zalecał utrudniać wyjazdy do Czechosłowacji, skłaniać do wstępowania do organizacji mieszanych narodowo. W praktyce sprowadzało się to do presji, zmierzającej do asymilacji Czechów.

Osady czeskie na Wołyniu w II połowie XIX w. i w I połowie XX w. (red.mapy: Jacek Cieślewicz, za: Tobjański 1994: 57Tobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
).

Do wybuchu II wojny światowej na Wołyniu znajdowało się 50 czeskich kolonii oraz pomniejsze skupiska Czechów w ok. 500 innych miejscowościach. Czesi z Wołynia byli lojalnymi obywatelami Rzeczypospolitej – po wybuchu wojny ich antyniemiecka organizacja „Blanik” działała w 102 miejscowościach. W konfliktach polsko-ukraińskich zachowywali neutralność, nierzadko jednak przyłączając się do polskiej partyzantki, Ukraińcom udało się zwerbować w swoje szeregi zaledwie 10 Czechów. W latach 1943–1944 na Wołyniu nacjonaliści ukraińscy dokonali czystki etnicznej (znanej jako Rzeź wołyńska), podczas której – obok innych narodowości – zginęło nie mniej niż 342 przedstawicieli mniejszości czeskiej (Solak 2005Solak 2005 / komentarz/comment/r /
Solak, Andrzej 2005. „Zbrodnia w Malinie. Cz. 1”, Głos Kresowian 20. Warszawa: KRP.
).

rok	Królestwo Polskie	Wołyń	razem
1850	5027	2844	7871
1897	4986	23143	28143
1913	6450	26520	32970

powiat	wg spisu powszechnego z 1921 r.	wg Z. Cichockiej [6przyp06 / komentarz/comment / Dane te pochodzą ze źródła cytowanego przez Tobjańskiego (1994: 117): Cichocka-Petrażycka, Zofia 1939. „Kolonie niemieckie i czeskie na Wołyniu”, Rocznik Ziem Wschodnich 5: 59. Warszawa. ]
dubieński	10 200	10 861
równieński	7 567	6 744
łucki	4 843	4 540
horochowski	906	926
kowelski	982	987
włodzimierski	322	393
krzemieniecki	253	87
ogółem	25 073	24 538

Lokalizacja – poza Rzecząpospolitą

Gwary języka czeskiego w Polsce różnią się od gwar występujących w Czechach. Należą do północno-wschodnich gwar języka czeskiego, z którymi są blisko spokrewnione, a których użytkownicy mieszkają w pobliżu polskiej Kotliny Kłodzkiej i Śląska Cieszyńskiego (Wróblewski 2012: 50Wróblewski 2012 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 2012. „Kim są zelowscy Czesi?”, w: Lech M Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
; Dejna 1990: 5ffDejna 1990 / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1990. Słownik gwary czeskiej mieszkańców Kucowa. Wrocław: Ossolineum.
).


red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Czech_dialects.PNG.

Historia

Najstarsze informacje o czeskojęzycznej ludności na obecnych ziemiach polskich pochodzą z XIII i XIV w. i mówią o chłopach czeskich zamieszkujących przygraniczną część Śląska (przede wszystkim okolice Jeleniej Góry, Głubczyc i Raciborza), którzy rozprzestrzenili się później także na tereny Czeskiego kątka (chociaż tereny obecnej Kotliny Kłodzkiej były zamieszkiwane przez czeskich autochtonów już w XI w.).
Znaczny napływ Czechów na Śląsk miał jednak miejsce dopiero w XVIII w. W wyniku zwycięstwa Habsburgów nad siłami czeskiego ruchu narodowo-religijnego w bitwie pod Białą Górą z 1620 r. na Śląsk przybyło ok. 5 tysięcy braci czeskich. W lutym  1742 r. do Ziębic (niem. Münsterberg; obecnie powiat ząbkowicki, woj. dolnośląskie) przybyło 30 Czechów, w marcu kolejnych 231, a w maju tego samego roku jeszcze 1110. Większość imigrantów pochodziła przede wszystkim z miejscowości Náchod, Opočno (Opoczno), Nové Město, Poděbrady (Podiebrady), Smiřice, Litomyšl czy Lanškroun. Kolonizacja regionu przez Czechów, kierująca się przede wszystkim do Sycowa, Strzelina i Opola, trwała do lat 1840-tych. W 1840 r. w ówczesnym powiecie raciborskim mieszkało 32 743 Czechów, w głubczyckim natomiast – 10 793 (co stanowiło kolejno 39% i 16% ludności zamieszkujących te dwa regiony). Przez kolejne lata liczba przedstawicieli tej narodowości systematycznie malała – według oficjalnych danych w 1910 r. Czesi stanowili już zaledwie 5,4% mieszkańców powiatu głubczyckiego. Dane te są jednak dyskusyjne, ponieważ część mieszkańców pogranicza językowego było dwujęzycznych (to znaczy posługiwało się zarówno językiem polskim, jak i czeskim), czemu towarzyszyła niejednoznaczna tożsamość narodowa.
Grupa Czechów – niemal tak liczna jak w przypadku migracji na Śląsk – osiedliła się również na Śląsku Cieszyńskim. Szacuje się, że w 1840 r. liczba czeskiej ludności wynosiła tam ok. 29 tysięcy. Chociaż ich udział procentowy w regionie stopniowo malał wraz z napływem innych narodowości, ich bezwzględna liczba rosła jeszcze do początku XX w.  (Tobjański 1994: 27ffTobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
).

narodowość	1787 r.	%	1840 r.	%
Polacy	401 900	23,0	646 000	22,8
Czesi	32 600	1,8	53 000	1,9
Niemcy	1 303 300	74,6	2 066 000	73,1
Żydzi	8 900	0,5	27 000	1,0
inni	900	0,1	35 000	1,2
razem	1 747 600	100,0	2 827 000	100,0

Mapa Prowincji Śląskiej z 1905 r. Link: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Schlesien_1905.png


Kolonie czeskie w okolicach Gęsińca / Husinca (powiat strzeliński, woj. dolnośląskie) - red.mapy: Jacek Cieślewicz.

Część czeskich imigrantów na stałe osiedliła się we wsiach wokół Ziębic – 190 rodzin i w Strzelinie (hist. Strzelno, niem. Strehlen, czes. Střelín, w województwie dolnośląskim) – 28 rodzin. W 1749 r. po zakupie gruntów folwarcznych pod Strzelinem niewielka ich grupa założyła wieś Husiniec (nazwaną na cześć Jana Husa aż do 1945, gdy nazwę zmieniono administracyjnie na Gęsiniec), w którym – podobnie do Zelowa – mieszkańcy utrzymywali się przede wszystkim z tkactwa. Druga grupa Czechów wyemigrowała w 1752 r. do majątków królewskich nadanych na północny-wschód od Opola, gdzie w tym samym roku założyli osadę Grodziec (czes. Bedřichov Hradec, niem. Friedrichgrätz) z parafią ewangelicką, a także miejscowości: Piotrówkę (czes. Petrovice), Kamienicę Polską i Hutę Starą, kupioną w 1819 r. od Jana Trepki. W regionie tym istniał także już o wiele starszy – bo założony w 1620 r. – ośrodek braci czeskich w Brzegu (czes. Břeh, niem. Brieg). Pozostali osiedlili się w lasach na wschód od Sycowa (powiat oleśnicki), gdzie założyli Tabor Wielki (1748 r.), Tabor Mały (1752 r.) oraz Czermin (1764 r.). Warunki osadnicze nie były tam jednak najlepsze – gleby nie były najlepsze pod uprawę – w związku z czym część Czechów przeprowadziła się do Zelowa,  do Pożdżenic w 1802 r., a inna grupa do Kucowa (Balowski 2012: 66fBalowski 2012 / komentarz/comment/r /
Balowski, Mieczysław 2012. „Postawy Polaków wobec mniejszości czeskiej i Czechów”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
; Vaculík 2011: 2ffVaculík 2011 / komentarz/comment/r /
Vaculík, Jaroslav 2011. „Czechs in Lower Silesia in the 18th-20th Century”, Czech-Polish Historical and Pedagogical Journal. Brno: Masaryk University.
; Dejna 1990: 5fDejna 1990 / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1990. Słownik gwary czeskiej mieszkańców Kucowa. Wrocław: Ossolineum.
; Tobjański 1994: 25Tobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
; Policar 2008Policar 2008 / komentarz/comment/r /
Policar, Lukáš 2008. „Zelow – poslední česká vesnice v Polsku”, artykuł w portalu Aktuálně.cz. URL: http://blog.aktualne.centrum.cz/blogy/lukas-policar.php?itemid=5392 [dostęp: 09.01.2012 r.].
).

miejscowości			liczebność
nazwa polska	nazwa czeska	nazwa niemiecka	1841 r.	1905 r.	1908 r.	1913 r.
Gęsiniec	Husinec	Hussinetz	1551	1495	1720	1830
Gościęcice Górne	Horní Poděbrady	Ober Podjebrad	335	343	510	1200
Gościęcice Średnie	Prostřední Poděbrady	Mittel Podjebrad	476	270	290	320
Gościęcice Dolne	Dolní Poděbrady	Nieder Podjebrad	255	152	205	290
Pęcz	Penci	Pentsch	30	78	108	800
Strzelin	Střelín	Strehlen	–	49	137	270
razem			2347	2387	2970	4710

Jednym z ważniejszych ośrodków czeskich na Śląsku była osada Kamienica Polska (powiat częstochowski). Najstarsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z 1437 r. Została ona ponownie przyłączona do Królestwa Polskiego po ustaleniach Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. Już trzy lata później zaczęli osiedlać się tam pierwsi Czesi, a ich liczba szybko wzrastała. Największy wzrost nastąpił w II połowie XIX w. w związku z postępującym uprzemysłowieniem. W następnych latach spadła liczba ludności, ponieważ wielu czeskojęzycznych mieszkańców – podobnie jak w przypadku Zelowa i Kucowa – przeprowadzało się do innych miast Królestwa Polskiego (głównie do Łodzi i Żyrardowa ze względu na rozwój przemysłu tkackiego oraz na Wołyń) i za granicę (Tobjański 1994: 43ffTobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
). Zmiany liczebności mieszkańców Kamienicy Polskiej ilustruje poniższa tabela:

rok	osób
1827	590
1836	1194
1839	1420
1866	1471
1882	4370
1900	3028
1913	3734

Według danych z 2007 r. tę gminę  zamieszkuje 5466 osób. Historycznie ludność tej miejscowości miała bardzo zróżnicowany charakter etniczny i nie sposób określić, ilu jej mieszkańców było pochodzenia czeskiego; brak również danych o ich obecnej liczbie [7przyp07 / komentarz/comment /
http://www.korzenie.info/czesi-i-polacy dostęp: 01.04.2013 r.
].

nazwa niemiecka	obecna nazwa polska	liczba Czechów	mówiący po czesku	niemówiący po czesku
Landkreis Lask	powiat łaski	4 584	3 769	815
Blachstädt	Blachownia	2 940	–	2 940
Landkreis Kempen	powiat kępiński	890	890	–
Lodsch/Litzmannstadt	Łódź	344	284	60
Posen	Poznań	60	59	1
pozostałe		70	58	11
razem		8 888	5 060	3 828

Mapa administracyjna ziem II Rzeczypospolitej pod administracją III Rzeszy z okresu 1939–1945 r. (nomenklatura ówczesna). http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7e/Kraj_warty_1944.png

Czesi zamieszkujący Kotlinę Kłodzką (czes. Kladská kotlina, niem. Glatzer Kessel), w przeciwieństwie do pozostałych członków tej mniejszości w Polsce, byli i są w dużym stopniu ludnością autochtoniczną. Na terenie współczesnej Rzeczypospolitej znaleźli się w wyniku odłączenia Kotliny Kłodzkiej od Czech w 1742 r. i przyłączenia jej do Prus. Bez dostępu do czeskojęzycznych szkół i nabożeństw kłodzcy Czesi podlegali narastającej germanizacji, która swoje apogeum osiągnęła po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. (podobnie działo się w przypadku Morawian z okolic Głubczyc i Raciborza), przez co czeska tożsamość etniczna niemal zniknęła [8przyp08 / komentarz/comment /
http://www.ahistoria.pl/index.php/2010/05/jak-czesi-zmieniali-granice-polski/ [dostęp: 02.01.2012 r.]
] (Vaculík 2011: 2ffVaculík 2011 / komentarz/comment/r /
Vaculík, Jaroslav 2011. „Czechs in Lower Silesia in the 18th-20th Century”, Czech-Polish Historical and Pedagogical Journal. Brno: Masaryk University.
).
Po 1945 r. ziemia kłodzka i raciborska znalazły się w granicach Polski. Czesi uważali jednak te tereny za część ich historycznego dziedzictwa (wg przedwojennych szacunków w Czeskim kątku miało mieszkać nawet do 20 tysięcy osób pochodzenia czeskiego), co doprowadziło do napięć między Polską Rzeczpospolita Ludową a Czechosłowacją. Choć wyznaczaniem granicy polsko-czechosłowackiej obie strony zajmowały się już od grudnia 1942 r., nie udało się zaproponować przebiegu granic satysfakcjonującego zarówno stronę polską, jak i czechosłowacką.
Tuż po II wojnie światowej Czesi wystąpili więc z roszczeniami dotyczącymi ziemi kłodzkiej oraz powiatów prudnickiego, głubczyckiego, raciborskiego i kozielskiego, ponieważ na tych terenach żyła wciąż niewielka liczba Czechów (chodzi tu o Czeski kątek, a dokładniej o okolice Lewina Kłodzkiego i Kudowy-Zdroju) oraz Morawian (w powiatach głubczyckim i raciborskim). Wojska czechosłowackie ruszyły w kierunku Kotliny Kłodzkiej oraz Raciborza, na co rząd polski wysłał oddziały na linię Olzy (czes. Olše). Doprowadziło to do jednodniowego ostrzeliwania wzajemnych pozycji. W wyniku nacisków Moskwy czeskie wojska zostały ostatecznie wycofane za linię rzeki Opawy (czes. Opava) (Pałys 2007: 15ffPałys 2007 / komentarz/comment/r /
Pałys, Piotr 2007. Skupiska czeskie w Kłodzkiem, Raciborskiem, Głubczyckiem i Żytawskiem wobec czechosłowackich planów zmiany granic państwowych po II wojnie światowej. Toruń: Dom Wydawniczy Duet.
).
W latach 1945–1947 miały miejsce pomniejsze incydenty, jak regularne wypady czechosłowackiej milicji na tereny polskie (ówczesne powiaty nyski, kłodzki, bystrzycki i wałbrzyski), główne w celu rekwizycji czy strzelania do polskich flag. W międzyczasie działał także Kladský Komitét (Komitet Kłodzki) z siedzibą w Náchodzie, który zajmował się weryfikacją emigrantów i uciekinierów z Kłodzkiego (do wiosny 1947 r. zarejestrował 5300 osób czeskiego pochodzenia, z czego 1329 ubiegało się o czechosłowackie obywatelstwo).
Próbowano także rozwiązać spór drogą dyplomatyczną – rząd PRL liczył na koncesje terytorialne na Śląsku Cieszyńskim w zamian za odstąpienie Czechom ziemi kłodzkiej, co w lutym 1946 r. doprowadziło do rokowań w Pradze, które jednak okazały się bezowocne. Pod naciskiem Moskwy 10 marca 1947 r. doszło do podpisania układu o przyjaźni między Polską a Czechosłowacją, jednak kwestie graniczne pozostały nieuregulowane (przede wszystkim chodzi tu o ziemię kłodzką i Zaolzie). Rządy obu państw podpisały porozumienie zamykające spory graniczne dopiero 13 czerwca 1958 (Pałys 2007: 46ffPałys 2007 / komentarz/comment/r /
Pałys, Piotr 2007. Skupiska czeskie w Kłodzkiem, Raciborskiem, Głubczyckiem i Żytawskiem wobec czechosłowackich planów zmiany granic państwowych po II wojnie światowej. Toruń: Dom Wydawniczy Duet.
) [9przyp09 / komentarz/comment /
http://ioh.pl/artykuly/pokaz/konflikt-graniczny-polskoczechosowacki-w-latach,1076/ [dostęp: 02.12.2013 r.]
] [10przyp10 / komentarz/comment /
http://nortus.pinger.pl/m/411077 [dostęp: 03.03.2013 r.]
].

	lata
	1828	1840	1849	1861
Rejencja Opolska / niem. Regierungsbezirk Oppeln	1,6	4,6	4,7	4,5
powiaty: Głubczyce / Leobschütz	13,4	14,5	15,4	15,8
Kluczbork / Kreuzburg	0,2	0,1	0,1	–
Opole / Oppeln	1,7	1,8	1,9	1,7
Racibórz / Ratibor	3,1	35,4	36,8	36,6
Strzelce Opolskie / Groß Strehlitz	0,1	1,0	0,8	0,9
Gliwice / Gleiwitz	0,3	0,2	0,1	–

Kudowa-Zdrój jest miastem w województwie dolnośląskim i wraz z okolicami stanowi siedzibę czeskojęzycznych autochtonów w Kotlinie Kłodzkiej. W języku niemieckim znana jest pod nazwą Bad Kudowa, a w czeskim Lázně Kudova lub Lázně Chudoba, natomiast nazwa polska tuż po wojnie brzmiała Chudoba. Kudowa rozwinęła się dzięki odkryciu tam leczniczych wód w XVII w., a także dzięki otwarciu w 1905 r. linii kolejowej z Kłodzka przez Kudowę ku ziemiom czeskim. Ze względu na swoją historyczną i etniczną przynależność, Kudowa była jednym z punktów spornych przy wyznaczaniu granicy między Polską Republiką Ludową a Czechosłowacją. Ostatecznie jednak miasto to weszło w skład Polski, a miejscową ludność w dużym stopniu wysiedlono do Niemiec.
Wieś Pstrążna (czes. Stroužné lub Pstružné, niem. Straußeney) została założona przez husytów [11przyp11 / komentarz/comment /
Husytyzm – ruch religijno-społeczny (nazwany tak od założyciela Jana Husa) rozwijający się w Czechach w I połowie XV w., głoszący odrodzenie Kościoła przez nawiązanie do tradycji pierwotnego chrześcijaństwa, skierowany przeciwko władzy politycznej papieża, zależności Czech od Niemiec i ustrojowi feudalnemu.
] w 1461 r., którzy schronili się tam przed prześladowaniami religijnymi. W 1760 r. nietolerancja religijna ze strony katolickich Habsburgów i tak ich dosięgnęła – część spalono, pozostałych zakuto w kajdany, następnie wygnano do Wiednia i Siedmiogrodu.
W 1763 r. Pstrążna weszła w skład protestanckich Prus i została powtórnie skolonizowana przez czeskich protestantów (głównie emigrantów z okolic Hradca Králové). W 1787 r. wieś ta nawiązała kontakty z kalwińską gminą wyznaniową w Husińcu koło Strzelina – Pstrążna liczyła wtedy 135 mieszkańców.
Wśród zamieszkującej Pstrążną ludności wyznania ewangelickiego nastąpił rozłam, w wyniku którego większość przyjęła wyznanie reformowane. Ze względu na uciążliwość dojazdów na nabożeństwa do kościoła w Kudowie, w 1813 r. mieszkańcy wybudowali tam drewniany kościół (zastąpiony murowanym w 1848 r.), niedługo potem także plebanię i szkołę. Kościół ten zachował się do czasów obecnych, a gmina ewangelicko-reformowana w Pstrążnej nadal odgrywa rolę lokalnego ośrodka religijnego i kulturalnego (podporządkowano jej parafie w Kudowie i Dusznikach).


Murowany kościół ewangelicko-reformowany w Pstrążnej, fot. T. Wicherkiewicz.


Cmenatrz w Pstrążnej, fot. T. Wicherkiewicz.

Podstawowym językiem gminy administracyjnej była początkowo miejscowa gwara języka czeskiego, jednak w II połowie XIX w. znaczenie zyskała niemczyzna, stając się jednocześnie językiem nauczania i liturgii (Jabłoński 2002: 119ffJabłoński 2002 / komentarz/comment/r /
Jabłoński, Michał 2002. „Historia Kościoła ewangelicko-reformowanego w Polsce”, w: Bronisław Kamiński (red.) Kudowa Zdrój, miasto i ludzie. Kudowa Zdrój: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Miasta Kudowa Zdrój.
). W tym okresie głównym zajęciem ludności w Pstrążnej i okolicach było – jak w przypadku większości osad czeskich – tkactwo. Największą liczbę mieszkańców – 744 osoby – wieś miała w 1910 r.  Do II wojny światowej wieś ta była zamieszkiwana przez Czechów, obecnie mieszkają tam jednak już tylko dwie czeskie rodziny (Balowski 2012: 66fBalowski 2012 / komentarz/comment/r /
Balowski, Mieczysław 2012. „Postawy Polaków wobec mniejszości czeskiej i Czechów”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
).
Do Wielkopolski pierwsi czescy husyci przybyli w 1434 r., kiedy to schronienia udzielił im Abraham Zbąski [12przyp12 / komentarz/comment /
Abraham Zbąski lub Abraham ze Zbąszynia – wielkopolski magnat herbu Nałęcz, zwolennik i wyznawca husytyzmu.
], zakładając wsie Czeskie Stare, Czeskie Nowe (obecnie Stefanowice), Łomnicę, Chlastawę i Chrośnicę (wszystkie znajdują się w powiecie nowotomyskim). Jednak w wyniku konfliktu z biskupami katolickimi czescy duchowni zostali przez miejscową ludność spaleni przed kościołem, a pozostali Czesi spolonizowani. Natomiast już w 1548 r. Jan Świdwa Szamotulski sprowadził do Szamotuł kolejnych braci czeskich, zlecając im założenie pierwszej drukarni w Wielkopolsce, która działała już trzy lata później. Następną falę imigrantów stanowili uchodźcy po przegranej czeskich protestantów, którzy w 1628 r. osiedlili się w Lesznie i okolicznych wsiach (Balowski 2012: 67Balowski 2012 / komentarz/comment/r /
Balowski, Mieczysław 2012. „Postawy Polaków wobec mniejszości czeskiej i Czechów”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
).
Historia Zelowa sięga XIII w., gdy powstała osada o nazwie Szelyów (potem Zeliów), wspomniana po raz pierwszy w księdze Jana Łaskiego Liber Beneficiorum. Osada ta przekształciła się w typową wieś szlachecką przed końcem XVIII w. Ludność czeska stanowiła większość mieszkańców tej miejscowości i okolic aż do połowy XIX w., gdy duża grupa Czechów wyjechała w głąb Rosji, a część pozostałych mieszkańców przeniosła się do Żyrardowa. Nie był to jednak koniec emigracji. Zaraz po I wojnie światowej, w 1922 r., kilkuset zelowskich przedstawicieli tej mniejszości przeprowadziło się do Czechosłowacji. Po II wojnie światowej w wyniku konfliktów na tle narodowościowym, wyznaniowym i majątkowym ich liczba zmalała o kolejne 3500–4500 osób; także w ciągu ostatnich lat pojedynczy Czesi wyprowadzali się z Zelowa do Czech lub dużych polskich miast.
W 1954 r. Zelów otrzymał prawa osiedla, a w 1957 r. prawa miejskie (Oszczęda 2010Oszczęda 2010 / komentarz/comment/r /
Oszczęda, Waldemar Ireneusz 2010. „Największy ośrodek mniejszości czeskiej w Polsce”, Top – Tygodnik Opoczyński 43 (694). URL: http://www.opoczno-top.pl/artykul,Najwiekszy_osrodek_mniejszosci_czeskiej_w_Polsce,3962.html [dostęp: 15.12.2012 r.].
; Šembera 1876Šembera 1876 / komentarz/comment/r /
Šembera, Alois Vojtěch 1876. Mnoho li jest Čechů, Moravanů a Slováků v Rakousích a kde obývají. Praga.
; Siatkowski 1997: 1636Siatkowski 1997 / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1997. „Polnisch-Tschechisch”, w: Hans Goebl et al. (red.) Kontaktlinguistik. Contact Linguistics. Linguistique de contact. T.2. Berlin-New York: Walter de Gruyter, s. 1634-1640.

).
W latach 1807–1882 w Zelowie i okolicznych osadach żyło ok. 4 tysiące Czechów.

rok	liczba mieszkańców – Czechów	liczba domów czeskich
1803	500	100
1806	710	132
1827	735	139
1845	1264	202
1855	1395	206
1870	1846	211
1895	2130	218
1913	3002	361

miejscowość	osób / rodzin
	1846		1847		1851		1860
	osób	rodzin	osób	rodzin	osób	rodzin	osób	rodzin
Pożdżenice	57	13	80	20	119	24	35	27
Nowa Wola	24	5	22	4	14	3	23	5
Ignaców	103	17	30	6	38	10	72	15
Weronika	44	11	5	2	21	6	9	3
Faustynów	181	34	127	24	95	24	98	16
Józefatów	103	21	30	11	89	18	62	11
Petronelów	21	6	–	–	6	2	3	1
Bujny Szlacheckie	20	4	16	6	39	9	20	4

gmina	1939 r.	1942 r.	1943 r.	1944 r.
Zelów	3 833	2 942	3 082	2 980
Buczek	178	160	158	149
Bujny Szlacheckie	63	61	57	63
Wygiełzów	150	133	147	153
Kleszczów	337	345	345	344
Kluki	12	18	18	18
Łękawa	5	–	–	–
Widzew	1	–	–	–
Górka Pabianicka	1	–	–	–
Dobroń	1	–	–	–
Chociw	1	2	–	–
Dłutów	–	1	1	–
Szczerców	2	1	2	1
Utrata	–	–	7	–
razem	4 584	3 663	3 817	3 690

Ludność czeska w okolicach Kucowa (gm. Kleszczów)- red.mapy: Jacek Cieślewicz .

Wieś Kuców (w obecnej gminie Kleszczów) położona była 28 km od Zelowa. W 1847 r. mieszkało tam 9 czeskich rodzin, składających się łącznie z 34 osób. Oprócz Kucowa ludność czeskojęzyczna mieszkała także w pobliskich miejscowościach: Nowe Talary (5 rodzin – 17 osób), Karolów (2 rodziny – 7 osób), Bogumiłów (1 rodzina – 2 osoby). Wysoki przyrost naturalny sprawił, że w 1900 r. w rejonie tym mieszkało łącznie już 441 Czechów: 150 w samym Kucowie, 112 w Żłobnicy, 92 w Aleksandrowie, 37 w Folwarku oraz 50 osób we wsiach Kleszczów, Nowe Talary, Karolew i Bogumiłów. W okresie międzywojennym Kuców liczył około 1000 mieszkańców, z czego 2/3 było potomkami osadników czeskich. Po emigracji do Czechosłowacji z 1922 r. w mieście tym zostało tylko 25 z 40 rodzin czeskich (Tobjański 1994: 40ffTobjański 1994 / komentarz/comment/r /
Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.
; Chałupczak & Browarek 2000: 224Chałupczak & Browarek 2000 / komentarz/comment/r /
Chałupczak, Henryk & Tomasz Browarek 2000. Mniejszości narodowe w Polsce 1918–1995. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
; Siatkowski 1997: 1636Siatkowski 1997 / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1997. „Polnisch-Tschechisch”, w: Hans Goebl et al. (red.) Kontaktlinguistik. Contact Linguistics. Linguistique de contact. T.2. Berlin-New York: Walter de Gruyter, s. 1634-1640.

).

rok	rodzin	osób
1847	29	120
1852	36	131
1896	–	441

miejscowość	liczba ludności ogółem	w tym Czesi	w % ogółu ludności
Kuców	335	79	22,6
Kleszczów	422	6	1,4
Żłobnica	420	64	15,2
Folwark	220	27	12,2
Aleksandrów	90	20	22,2
razem	1 487	196	13,1

W 1954 r. w Polsce mieszkało łącznie ok. 2 000 Czechów (Tomaszewski 1991: 42Tomaszewski 1991 / komentarz/comment/r /
Tomaszewski, Jerzy 1991. Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku. Warszawa.
; Kwilecki 1963: 98Kwilecki 1963 / komentarz/comment/r /
Kwilecki, Aleksander 1963. „Mniejszości narodowe w Polsce Ludowej”, Kultura i Społeczeństwo, 4: 98.
). Wg Narodowego Spisu Ludności z 2002 r. liczba przedstawicieli tej mniejszości wynosiła 831, natomiast 1126 osób zadeklarowało posługiwanie się językiem czeskim w domu. Wyniki Narodowego Spisu Ludności z 2011 r. wykazały 2811 przedstawicieli tej mniejszości [14przyp14 / komentarz/comment /
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_narodowo-etniczna_w_2011_NSP.pdf [dostęp: 04.04.2013 r.]
].

rejon osadniczy	1921 r.		1931 r.
	spis powszechny	inne źródła	spis powszechny	inne źródła
Polska – ogółem	30 638	39 328	38 097	38 669
Zelów	1 304	3 700	3 102	4 092
Kuców	119	505	529	427
Żyrardów	48	190	28	182
Łódź	327	421	370	312
Warszawa	234	191	226	250
Tabor Wielki	144	825	765	870
Kamienica Polska	–	5 062	7	3 927
Kraków	175	560	118	600
Poznań	83	147	63	151
Wołyń	25 405	24 852	30 977	26 392
inne ośrodki	2 799	2 875	1 912	1 466