Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

rodzina indoeuropejska → języki słowiańskie → języki zachodniosłowiańskie → języki czesko-słowackie → język czeski → dialekt kłodzki oraz dialekt Zelowa i Kucowa

Podobieństwo językowe

Współczesny dialekt Zelowa i Kucowa cechuje kilka charakterystycznych różnic względem literackiego języka czeskiego.
Od strony leksykalnej dialekt ten zawiera wiele archaizmów niewystępujących już we współczesnym języku czeskim, z drugiej strony posiada liczne zapożyczenia z języka polskiego (w tym z okolicznych gwar języka polskiego), np.:

arbata, ‘herbata’, czes. čaj,
arkušerka, ‘akuszerka’, czes. porodní asistentka,
bahno, ‘bagno’, czes. bažina,
cerovat, ‘cerować/łatać’, czes. látat,
častko, ‘ciastko’, czes. koláček,
elementař, ‘elementarz’, czes. slabikář,
frugat, ‘fruwać’, czes. létat,
hromada, ‘gromada’, czes. skupina,
χoćbi, ‘choćby’, czes. nejméně,
jonkat se, ‘jąkać się’, czes. koktat,
lijek, ‘lejek’, czes. trychtýř,
łaťatej, ‘łaciaty’, czes. strakaté,
meva, ‘mewa’, czes. racek,
nakłejit, ‘nakleić’, czes. připojit,
pałto, ‘palto’, czes. svrchník,
roʒeństwo, ‘rodzeństwo‘, czes. sourozenci,
smata, ‘szmata’, czes. hadr,
valizka, ‘walizka’, czes. kufr,
zarost, ‘zarost’, czes. brada, vousy,
žilak, ‘żylak’, czes. křečové žíly.

Oprócz zapożyczeń leksykalnych część wyrazów wspólnych dla języka polskiego i czeskiego uległa fonetycznemu zbliżeniu do polszczyzny, np.: ʒvon ‘dzwon’, czes. zvon; χałpa ‘chałupa’, czes. chalupa; łodiga ‘łodyga’, czes. lodyha.
W gwarze tej występują również liczne wyrazy nieznane współczesnej polszczyźnie, ale znane językowi ogólnoczeskiemu, np.: ṕilina, ‘trociny’, czes. piliny oraz neutralne użycie wyrazów, które w języku polskim są nacechowane (np. literacko), np.: jutřenka, ‘pierwsza gwiazda’, czes. jitřenka (Dejna 1984: 26ff

Dejna 1984 / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1984. „Interferencje w mowie czeskiej Kucowa”, w: Karol Dejna & Witold Śmiech & Władysław Cyran & Maria Kamińska (red.) Rozprawy Komisji Językowej. T. XXIX. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

; Dejna 1990: 13ff

Dejna 1990 / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1990. Słownik gwary czeskiej mieszkańców Kucowa. Wrocław: Ossolineum.

).
Użytkownicy dialektu Zelowa i Kucowa przyjęli też polską akcentuację (Wróblewski 2012: 50

Wróblewski 2012 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 2012. „Kim są zelowscy Czesi?”, w: Lech M Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

) – w czeskim języku literackim akcent (inicjalny) pada na pierwszą sylabę wyrazu, podczas gdy w polskim przeważnie na przedostatnią (akcent paroksytoniczny). Oprócz inicjalnego akcentu głównego często występuje też akcent poboczny, padający przeważnie na trzecią (licząc od początku) sylabę wyrazu.
Wpływ polszczyzny na fonetykę gwar czeskich w Polsce jest również zauważalny w gwarze Kudowy. Co więcej, czas trwania artykulacji głosek nie zawsze jest w tej gwarze jednakowy – bywa on często wydłużony w zależności od tego, gdzie pada akcent wyrazowy lub zdaniowy.
Zdarzają się również przedłużenia artykulacji nawet w przypadkach niespełniających żadnego z wyżej wymienionych warunków, np. w konstrukcjach emfatycznych (wyrażających ładunek emocjonalny, np. poprzez akcentowanie danego wyrazu) czy w przypadku realizacji wyrazów, takich jak: dāvā ‘daje’, pāli se ‘pali się’, na tartāku ‘na tartaku’ itd. (zapis za: Dejna 1981

Dejna 1981 / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1981. „System fleksyjny gwary czeskiej Kucowa pod Bełchatowem”, w: Karol Dejna & Witold Śmiech & Władysław Cyran & Maria Kamińska (red.) Rozprawy Komisji Językowej. T. XXVII. Wrocław: Ossolineum.

).
Mimo szczątkowego (względem języka czeskiego) zachowania długości głosek, nie stanowią one czynnika różnicującego znaczenie, tj. nie zdarzają się wyrazy, w których wymówienie głoski długiej zamiast krótkiej (lub na odwrót) zmieni jego znaczenie. W gwarze Kucowa nie odróżnia się także głosek [i], [y] ani [ý]. Gwara ta zawiera za to złożony system wymian jednych głosek na inne, zarówno we fleksji, jak i słowotwórstwie (Dejna 1983a: 165ff

Dejna 1983a / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1983a. „System fonetyczny i fonologiczny gwary czeskiej Kucowa pod Bełchatowem”, Studia z filologii polskiej i słowiańskiej 21. Warszawa: PWN.

; Dejna 1981: 11ff

).
Od strony fleksyjnej gwara Kucowa wykazuje wiele podobieństw względem języka polskiego i czeskiego w odmianie części mowy, takich jak: rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik czy czasownik.
W przypadku rzeczownika Dejna (1981: 41ff

) przyjmuje trzy deklinacje (po jednej dla każdego rodzaju gramatycznego: męskiego, żeńskiego i nijakiego), z których każda dzieli się na grupy deklinacyjne ze względu na końcówkę oraz twardość lub miękkość tematu mianownika liczby pojedynczej. Podczas gdy przypadki najrzadsze (miejscownik i narzędnik) posiadają paradygmaty odmiany niemal identyczne z językiem ogólnoczeskim, przypadki częstsze (dopełniacz, biernik) posiadają formy nieznane czeszczyźnie (przede wszystkim dotyczy to rzeczowników rodzaju męskiego). Dejna nie ustalił również systemu końcówek wołacza, ponieważ przypadek ten był odnotowywany przez badaczy tylko sporadycznie (Dejna 1981: 40ff

).

Na podstawie materiału badawczego zebranego w latach 1970-tych w Zelowie ujawniono szereg cech wyróżniających tamtejszą gwarę względem języka ogólnoczeskiego, np.:

zachowanie się zaledwie kilku form deklinacji męskiej z końcówką -a, np.: tata ‘tata’, pantata ‘teść’, kolega ‘kolega’ czy kožen ‘korzeń’;
zachowanie się końcówki -a w dopełniaczu liczby pojedynczej niektórych rzeczowników męskich, która ulega wymianie na -e, np.: klič́e ‘klucza’, trakaže ‘taczki’, pekač́e ‘brytfanny’;
zachowanie się końcówki -a w odmianie przez przypadki rzeczowników, takich jak: lesa ‘lasu’, vou̯sa ‘wąsa’, koḿina ‘komina’;
zastąpienie historycznej końcówki -i końcówką -a w odmianie przez przypadki, np.: holuba ‘gołębia’, hosta ‘gościa’;
upowszechnienie końcówki -e w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na spółgłoskę miękką, np.: tkač́e ‘tkacza’, zai̯ce ‘zająca’, voráče ‘oracza’, zeľe ‘kapustę’;
występowanie końcówki -u w odmianie przez przypadki rzeczowników zakończonych na -a, np.: kolegu ‘kolegę’, druž́bu ‘drużbę’, tatu ‘tatę’;
skrócenie się prasłowiańskiej końcówki -ovъ → -ův → -ů → -u w rzeczownikach rodzaju męskiego o temacie zakończonym na -u w dopełniaczu liczby mnogiej, np.: sinu ‘synów’, volu ‘wołów’, domu ‘domów’;
zastąpienie końcówki -i końcówką -e w większości form dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -ń, np.: ṕisńe ‘pieśni’, brane ‘brama’;
występowanie końcówki -u w dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -a, będąca kontynuantem prasłowiańskiego -o̧, np.: tlamu ‘gęby’, kruχtu ‘kruchty’, nohu ‘nogi’;
przeniesienie końcówki deklinacji męskiej -um (zamiast regularnej końcówki -am) do celownika liczby mnogiej kilku rzeczowników żeńskich, np.: ulicum ‘ulicom’, č́epicom ‘czapkom’;
zastąpienie końcówki narzędnika liczby mnogiej rodzaju żeńskiego końcówką dualną [15przyp15 / komentarz/comment /
Liczba podwójna, dualis – kategoria gramatyczna oznaczająca dwie jednostki (obok liczby pojedynczej i mnogiej); w odmianie standardowej języka polskiego zaniknęła w XVI w., zachowała się jednak w wielu gwarach. Historycznymi formami liczby podwójnej w języku polskim są m.in. uszy (por. ucha), oczy (por. oka) czy plecy.
] -ama, np.: farama ‘parafiami’, pokšivama ‘pokrzywami’; również jako oboczne -ema w przypadku rzeczowników zakończonych na -i, np.: loďema ‘lodami’, pi̯esťema ‘pięściami’, kosťema ‘kościami’;
upowszechnienie się końcówki -o w mianowniku, bierniku i wołaczu liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego, np.: rameno ‘ramię’, i̯meno ‘imię’ (Wolska 1980: 99fWolska 1980 / komentarz/comment/r /
Wolska, Ilona 1980. „Fleksja czasowników gwary czeskiej Zelowa”, w: Rozprawy Komisji Językowej. T. XXVI. Łódź.

).

Deklinacja zaimków gwary kucowskiej również jest zbliżona do tej znanej językowi czeskiemu i polskiemu (Dejna 1981: 50ff

).

Odmiana przymiotników gwary Kucowa nie pokrywa się z odmianą zaimków dzierżawczych – w przeciwieństwie do języka polskiego, gdzie obie klasy wyrazów przyjmują te same końcówki, np. mój, żółty → mojego, żółtego. Poza tym występują regularne oboczności w bierniku rodzaju męskiego – podobnie jak w języku polskim na odmianę ma wpływ, czy dany rzeczownik opisuje istotę żywą czy obiekt nieożywiony (Dejna 1981: 57ff

; Dejna 1984: 26ff

).

Liczebniki kucowskie, podobnie jak w polszczyźnie czy czeszczyźnie, zachowały złożony system fleksyjny:

liczebnik jeden, jedna, jedno odmienia się jak zaimek ten, ta, to;
liczebnik dva zachowuje odrębną odmianę, przyjmując formę dvje tylko w połączeniu z rzeczownikiem u̯eto ‘lato’ (w funkcji l.mn. od ‘rok’), oraz formę dopełniacza dvou̯χ w połączeniu z rzeczownikami w rodzaju męskoosobowym (np. mam dvou̯χ bratšy ‘mam dwóch braci’);
liczebniki tšy oraz š́tiri odmieniają się wg wzoru: dopełniacz tšeχ, celownik tšem, narzędnik tšema;
liczebnik ‘pięć’ i następujące odmieniają się jak rzeczowniki żeńskie (przykłady i zapis za: Dejna 1981: 59fDejna 1981 / komentarz/comment/r /
Dejna, Karol 1981. „System fleksyjny gwary czeskiej Kucowa pod Bełchatowem”, w: Karol Dejna & Witold Śmiech & Władysław Cyran & Maria Kamińska (red.) Rozprawy Komisji Językowej. T. XXVII. Wrocław: Ossolineum.
).

Czasowniki w gwarze Kucowa podlegają trzem koniugacjom (na podstawie końcówek pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego). Po uwzględnieniu form nieregularnych wyróżnić można łącznie sześć wzorów odmiany. Czasowniki w gwarze tej odmienia się podobnie jak w języku polskim i czeskim przez trzy czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły złożony), dwie liczby (pojedynczą i mnogą) oraz trzy tryby (oznajmujący, rozkazujący i przypuszczający) oraz posiada kategorię aspektu (dokonaność lub niedokonaność) (Dejna 1981: 60ff

).

W przypadku dialektu kłodzkiego najlepiej opisana jest gwara miasta Kudowa-Zdrój. W porównaniu ze współczesnym językiem ogólnoczeskim występuje szereg różnic o charakterze fonetycznym, słowotwórczym, fleksyjnym i leksykalnym.
Od strony fonetycznej jedną z głównych różnic jest skrócenie długiego [i], przede wszystkim w przypadku:

rzeczowników zakończonych na -í, np.: psańi, ‘pismo, kartka, przesyłka’, czes. psaní; tkańi, ‘tkactwo’, czes. tkaní; pańi, ‘pani’, czes. pani; mlíči ‘mlecz’, czes. mlíčí; podmásli, ‘maślanka’, czes. podmáslí;
końcówek przypadkowych: -ím, -ích, np.: vi̯ečim ‘większym’, czes. větším; lesiχ ‘lepszych’, czes. lepších;
kategorii końcówek przymiotników określanych w języku polskim jako miękkotematowe [16przyp16 / komentarz/comment /
W języku polskim są to przede wszystkim spółgłoski: [ś, ć, ń, dź] oraz [ź].
], np.: teleci ‘cielęcy’, czes. telecí; starši ‘starszy’, czes. starší;
sufiksów na -ík oraz -ník, np.: knoflik ‘guzik’, czes. knoflík; zednik ‘murarz’, czes. zedník; učedńik ‘uczeń’, czes. učedník.

Gwara kudowska wykazuje również wiele innych różnic samogłoskowych względem języka literackiej odmiany czeszczyzny, które sięgają jeszcze tzw. okresu praczeskiego [17

przyp17 / komentarz/comment /
Był to przedpiśmienny okres rozwoju języka czeskiego, trwający od początku X w. do początku XI w.

]. W dialekcie czeskojęzycznych mieszkańców Kotliny Kłodzkiej [l] często ulega fonetycznemu przekształceniu w [u], jak w przypadku wyrazów: kořauka ‘gorzałka’, czes. kořalka; odpočau si ‘odpoczął sobie’, czes. odpočal si. Ponadto samogłoska [e], względnie [i, a], pojawia się przed [r] oraz [l] w wyrazach, takich jak: smerť ‘śmierć’, czes. smrt czy deržať ‘drżeć’, czes. držet (Hodura 1925

Hodura 1925 / komentarz/comment/r /
Hodura, Quido 1925. „O českém jazyce”, Naše řeč 10. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=1293 [dostęp: 07.01.2013 r.].

).

Akcent w gwarze okolic Kudowy jest taki sam jak w przypadku języka ogólnoczeskiego – w wyrazach występujących samodzielnie (niepoprzedzonych przyimkiem lub partykułą) pada przeważnie na pierwszą sylabę. Jeśli jakiś wyraz jest poprzedzony przyimkiem lub partykułą przeczącą ne, to akcent tam pada, a nie – jak w przypadku języka polskiego – na rzeczownik lub czasownik.
W czasie przeszłym w gwarze kudowskiej nie zachodzi wymiana [e : a] jak w języku polskim, np.: ležet: ležal, ležala, ležali ‘leżeć: leżał, leżała, leżeli’, czes. ležet: ležel, ležela, leželi ; podobnie: slišet ‘słyszeć’, sed’et ‘siedzieć’.
W gwarze tej, w przeciwieństwie do języka czeskiego, drugą osobę liczby pojedynczej czasu przeszłego czasownika tworzy się poprzez końcówkę -s, a nie – jak w przypadku pozostałych form – przez słowo posiłkowe, np.: Co dělals? ‘Co robiłeś?’, czes. Co dělal jsi? [18

przyp18 / komentarz/comment /
http://valamir.imess.net/kladsko/ksprach.html [dostęp: 08.01.2013 r.]

].
W przypadku niektórych rzeczowników żeńskich zachodzi wymiana [a : e] jak w czeskim i polskim, np.: zemja : země ‘ziemia : ziemie’. Wymiana ta w niektórych przypadkach może być wywołana wpływem języka polskiego, np. w przypadku słowa ned’ela ‘niedziela’, czes. neděle (Siatkowski 1962a: 24ff

Siatkowski 1962a / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1962a. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fonetyka, słowotwórstwo. Część I. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

).
Oprócz wymiany samogłosek zachodzą też często wymiany spółgłosek lub zupełny ich zanik. Zanik można zaobserwować w przypadku końcówek -owi, -awi, -wi̯e, np.: hospodářoi̯ ‘gospodarzowi’, czes. hospodáři/hospodářovi czy doχtoroi̯ ‘doktorowi’, czes. doktoru/doktorovi. Miejsce ma często także wymiana [w : b], np.: brabec, ‘wróbel’, czes. vrabec lub herbábi, ‘jedwabny‘, czes. hedvábí/hedvábný.
Zachodzi także zamiana spółgłoski [v] na samogłoskę [u], np.: zrouna ‘akurat, właśnie’, czes. zrovna. Zmiany dotyczą też wielu innych spółgłosek, np. [d : r], por. kerluba, ‘kalarepa’, czes. kedlubna. Spółgłoska bezdźwięczna [f] praktycznie w gwarze kudowskiej nie występuje. (Siatkowski 1962a: 50ff

)[19

przyp19 / komentarz/comment /
http://angel4ewer.blog.cz/0802/nareci [dostęp: 06.12.2012 r.]

].
Poza wymianami jednych głosek na inne w gwarze kudowskiej niektóre głoski lub zbitki głosek zmieniają miejsce w wyrazie względem języka ogólnoczeskiego:

[bń : mń], np. rimńik ‘jezioro, staw rybny’, czes. rybník;
[dn : nn], np. jennoho ‘jednego’, czes. jednoho;
[šč : šť], np. šťeťina ‘szczecina’, czes. štětina (Siatkowski 1962a: 64ffSiatkowski 1962a / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1962a. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fonetyka, słowotwórstwo. Część I. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
).

Gwara podkudowska posiada także rozbudowany system słowotwórczy i fleksyjny. Od strony strukturalnej słowotwórstwo i fleksja tej gwary zbliżone są do struktur języka polskiego i czeskiego, występuje jednak szereg istotnych różnic na poziomie fonetycznym.
W gwarze tej wyróżnia się sześć koniugacji opartych na formach pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej – kryterium to jest powszechnie stosowane w językach słowiańskich; na jego podstawie w języku polskim wyróżnia się cztery koniugacje, a w języku czeskim – pięć.
Hodura (1925

Hodura 1925 / komentarz/comment/r /
Hodura, Quido 1925. „O českém jazyce”, Naše řeč 10. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=1293 [dostęp: 07.01.2013 r.].

) podaje również, że bezokoliczniki w gwarze kudowskiej kończą się na miękkie -ť zamiast ogólnoczeskiego -t.
Obok zasobu leksykalnego zbieżnego z czeskim językiem literackim ok. 25% zbadanego przez Siatkowskiego (1962b: 55ff

Siatkowski 1962b / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1962b. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fleksja, słownictwo, teksty. Część II. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

) słownictwa gwarowego (czyli ponad 1000 z 4250 zebranych jednostek leksykalnych) jest unikalne pod względem słowotwórczym, fonetycznym lub posiada inny rodzaj gramatyczny – tu za przykłady mogą posłużyć: datlik ‘dzięcioł’, czes. datel; klou̯hat ‘poślizg’, czes. klouzat czy wreszcie ten kolei̯ ‘ta kolej’, czes. ta kolej. Pojawiają się także wyrazy nieznane w ogóle czeszczyźnie, takie jak: klapka ‘powieka’, czes. oční víčko; nepleχa ‘zielsko’, czes. plevel.
Język polski ma również wpływ leksykalny na gwarę kudowską, jednak większość typowych dla okolic Kudowy polonizmów upowszechniało się stosunkowo powoli. Zapożyczenia z polszczyzny, które do tej gwary przeniknęły, dotyczą w dużej mierze administracji – są to m.in. wyrazy, takie jak: gmina ‘gmina’, gai̯ovi ‘gajowy’, leśńiči ‘leśniczy’ czy soltis ‘sołtys’. W wielu przypadkach trudno jednak rozstrzygnąć, czy dane zapożyczenie pochodzi z języka polskiego czy czeskiego ze względu na ich pokrewieństwo, jak choćby w przypadku słowa hospodárka ‘gospodarka’, czes. hospodaření, ekonomika (Siatkowski 1962b: 103ff

).

W dialekcie kłodzkim często pomija się przyimki v [f] ‘w’, k [g] ‘ku’, s/z ‘z, od’ w połączeniu z wyrazami zaczynającymi się od tej samej spółgłoski, np.:

vodě ‘w wodę’, czes. v vodě;
králi ‘ku królowi’, czes. k králi;
skály ‘ze skały’, czes. s skály;
zlata ‘ze złota, czes. z zlata;
sebou ‘ze sobą, czes. s sebou.

Gwary czeskie w Polsce zachowały liczne formy przyimków z końcówką -e, które w języku polskim w większości zanikły (chodzi o takie nieliczne formy jak: beze mnie, przede wszystkim, ze sobą, we wtorek itd.), a które są znacznie częstsze w języku ogólnoczeskim:

ke voknám ‘do okien’, czes. k oknám;
se ušim ‘ze wszystkim’, czes. se všim;
se sestrou ‘z siostrą’, czes. se sestrou;
ve vodě ‘w wodzie’, czes. ve vodě;
ve baráku ‘w baraku/chałupie’, czes. v baráku;
ze země ‘z ziemi’, czes. ze země;
ze parku ‘z parku’, czes. z parku (Siatkowski 1974Siatkowski 1974 / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1974. „Bezpředložková spojení v nářečí kladských Čechů”, Naše řeč 4. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?lang=en&art=5787 [dostęp: 07.01.2013 r.].
; Bachmannová 2003Bachmannová 2003 / komentarz/comment/r /
Bachmannová, Jarmila 2003. „První česká «isofona» (K 90. výročí Frintovy jazykovězeměpisné korespondenční ankety)”, Naše řeč 5. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=7745 [dostęp: 09.01.2012 r.].
).

W gwarach tych często skraca się początek wyrazu, jeśli zaczyna się od kilku spółgłosek; czasem można pominąć też przyimek poprzedzający ten wyraz, np.:

vz- → z-, np.:

zit ‘wziąć’, czes. vzít;
zbudit ‘wzbudzić (także: zbudzić)’, czes. vzbudit (także: zbudit);
zámku ‘w zamku’, czes. v zámku;

vst- → st-, np.:

stávat ‘wstawać’, czes. vstávat;
stodole ‘w stodole’, czes. ve stodole.

Skracanie wyrazów dotyczy spółgłosek: vš- → š-, vč- → č-, vn- (vň-) → n- (ň-), vj- → j-, vst- → st-, kb- → b-, kd- (→ gd- → hd-) → d- oraz stř → tř (Siatkowski 1974

Siatkowski 1974 / komentarz/comment/r /
Siatkowski, Janusz 1974. „Bezpředložková spojení v nářečí kladských Čechů”, Naše řeč 4. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?lang=en&art=5787 [dostęp: 07.01.2013 r.].

).
W perspektywie historycznej język czeski miał silny wpływ (głównie w zakresie leksyki) na polszczyznę przede wszystkim między X a XVI w., kiedy pełnił on funkcję języka kontaktowego z Europą Zachodnią. Wiele łacińskiego słownictwa weszło do języka polskiego za pośrednictwem czeszczyzny, m.in. terminologia chrześcijańska, np.: ‘kościół’, czes. kostel, łac. castellum; ‘opat’, czes. opat, łac. abbate; ‘poganin’, czes. pohan, łac. paganus; ‘krzyż’, czes. kříž, łac. crux. Wśród bohemizmów (wyrazów pochodzenia czeskiego) były też terminy administracyjne, botaniczne, militarne oraz pochodzące z wielu innych dziedzin. W XV i XVI w. odmiana literacka języka czeskiego wywarła również szczególnie silny wpływ na tworzenie się polskiego języka literackiego. Jednocześnie brak dowodów na bezpośrednie przenikanie elementów gwar języka czeskiego do odmiany standardowej języka polskiego – wynika to przede wszystkim z braku warunków do wytworzenia się tzw. dialektu przejściowego (Balowska 2012: 81ff

Balowska 2012 / komentarz/comment/r /
Balowska, Grażyna 2012. „Wpływ języka czeskiego na język polski”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

; Rospond 1959: 1ff

Rospond 1959 / komentarz/comment/r /
Rospond, Stanisław 1959. Dzieje polszczyzny śląskiej. URL: http://www.staff.amu.edu.pl/~hjp/teksty/Rosp1.pdf [dostęp: 15.12.2012 r.].

; Siatkowski 1996: 121–128, 151–184, 190; 217ff

Siatkowski 1996 / komentarz/comment/r /
Siatkowski Janusz 1996. Czesko-polskie kontakty językowe. Warszawa: Wydawnictwo Energeia.

Język czy dialekt?

Sami mieszkańcy miejscowości Zelów twierdzą, że mówią „po zelowsku”. W rzeczy samej znaczne są wymienione różnice fonetyczne, gramatyczne i leksykalne między dialektami czeskimi w Polsce a czeskim językiem literackim, odmiany te pozostają jednak wzajemnie zrozumiałe (w przeciwieństwie do języka polskiego). W opracowaniach naukowych mówi się o dialektach czeskich Kudowy, Zelowa czy Kucowa, a nie o odrębnym języku (Wróblewski 2012: 50

). Samym zelowskim Czechom trudno jest określić, na ile ich język jest gwarą, a na ile czeskim językiem ogólnym.
Ponad dwustuletnia izolacja od żywej czeszczyzny sprawiła, że język zelowian stał się w dużym stopniu archaiczny i gwarowy, brakuje w nim także wielu współczesnych określeń czeskojęzycznych, które pojawiały się naturalnie w trakcie rozwoju cywilizacyjnego. Po II wojnie światowej, gdy z Polski reemigrowało wielu Czechów na tereny ówczesnej Czechosłowacji, rodziny i znajomi po obu stronach granicy kontaktowali się ze sobą i to przyczyniało się do poprawienia znajomości języka ogólnoczeskiego przez czeską mniejszość na terenie Polski. Wraz z upływem czasu kontakty te stawały się coraz bardziej sporadyczne. Braki leksykalne są więc zastępowane przede wszystkim przez spolszczenia lub zapożyczenia z języków zachodnich [20

przyp20 / komentarz/comment /
Wypowiedź p. Wiery Pospiszył, przewodniczącej Stowarzyszenia Czechów w Polsce z dnia 20.02.2013 r.

Okładka monografii Janusza Siatkowskiego pt. Dialekt czeski okolic Kudowy.

Okładka słownika Karola Dejny pt. Słownik gwary czeskiej mieszkańców Kucowa.

Tożsamość narodowa

Czesi w Polsce wykazują silne przywiązanie do kultury, tradycji i języka czeskiego, a także do swojego wyznania. W Zelowie to właśnie język oraz wyznanie ewangelicko-reformowane są głównymi czynnikami stanowiącymi o odrębności tamtejszej mniejszości. Jednocześnie zachowanie większości tradycji religijnych (w tym tzw. czeskobraterską strukturę nabożeństw [21

przyp21 / komentarz/comment /
http://www.brrp.org/proceedings/brrp4/white.pdf [dostęp: 13.04.2013 r.]

]) mocno kontrastuje z zanikiem niemal wszystkich tradycji świeckich. Wpływ na to może mieć specyficzne podejście zelowskich Czechów do własnej historii, naznaczonej licznymi prześladowaniami na tle religijnym. Wśród przedstawicieli tamtejszej mniejszości dominują dwie postawy: „Czecha-zelowskiego patrioty” oraz coraz częstsza wśród młodzieży postawa „Polaka pochodzenia czeskiego” (Wróblewski 1996: 81ff

Wróblewski 1996 / komentarz/comment/r /
Wróblewski, Piotr 1996. Społeczność czeska w Zelowie. Problemowa monografia socjologiczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.

; Wróblewski 2012: 50ff

).
Na Śląsku zarówno w przeszłości, jak i obecnie wielu mieszkańców przygranicza wykazuje międzykulturową postawę. Odpowiedzią, jakiej udzieliła pani Maria Hausche na pytanie o narodowość, była: „Srdce mám český, hlavu německou a papíry polský” (‘Serce mam czeskie, głowę niemiecką a papiery polskie’) [22

przyp22 / komentarz/comment /
http://kladsko.unas.cz/Text/ar01s06.html#ftn.d0e2326 [dostęp: 06.12.2012 r.]

]. W przypadku Kotliny Kłodzkiej tożsamość narodowa często w ogóle nie idzie też w parze z językiem ojczystym mieszkańców – w plebiscycie z 20 marca 1921 r., dwa lata po przyłączeniu regionu do Rzeszy Niemieckiej, nikt nie głosował za przyłączeniem tego regionu do Czech [23

przyp23 / komentarz/comment /
Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się na mocy artykułu 88 traktatu wersalskiego i objął rejencję opolską (z wyłączeniem powiatów: grodkowskiego, nyskiego, niemodlińskiego i zachodniej części prudnickiego oraz części raciborskiego). W plebiscycie wzięło udział 1 190 637 (97,5%) uprawnionych:

za Polską głosowało: 479 365 uprawnionych (40,3%),
za Niemcami głosowało: 707 393 uprawnionych (59,4%).

Źródło: http://dolny-slask.org.pl/503377,Plebiscyt_20_marzec_1921.html [dostęp: 05.04.2013 r.]

] (Gawliczek 2012: 23

Gawliczek 2012 / komentarz/comment/r /
Gawliczek, Krzysztof 2012. „Historia mniejszości czeskiej na ziemiach polskich oraz różnice w interpretacji wzajemnej historii między Polakami a Czechami”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

; Wróblewski 2012: 50ff

; Siatkowski 1962a: 11

).

W Polsce działalność społeczno-kulturalna Czechów skupia się przede wszystkim [24

przyp24 / komentarz/comment /
http://www2.mswia.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=61&id=37#czesi [dostęp: 28.11.2012 r.]

przy Parafii Ewangelicko-Reformowanej w Zelowie,
w Centrum Informacji Mniejszości Czeskiej w Polsce [25przyp25 / komentarz/comment /
Centrum Informacji Mniejszości Czeskiej w Polsce jest już nieaktualizowaną stroną internetową, a jej adres to: http://www.czesi.pl/.
],
w Klubie Czeskim w Gęsińcu przy Towarzystwie Słowaków w Polsce.

Działalność kulturalna skupiona jest wokół parafii w Zelowie. Ośrodek ten we współpracy z Instytutem Historii PAN, Uniwersytetem Warszawskim, Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwem Spraw Zagranicznych Republiki Czeskiej i Stowarzyszenia EXULANT [26

przyp26 / komentarz/comment /
Stowarzyszenie EXULANT ‘wygnaniec’ grupuje potomków braci czeskich na świecie. Strona stowarzyszenia: http://exulant.evangnet.cz/ (czes.).

] jest w trakcie tworzenia Muzeum w Zelowie – Ośrodka Dokumentacji Dziejów Braci Czeskich, które „ma zamiar zbierać, konserwować, przechowywać oraz eksponować wszelkie ślady kultury duchowej i materialnej, zaś Ośrodek ma na celu zbieranie dokumentacji do historii dziejów braci czeskich” [27

przyp27 / komentarz/comment /
http://www.zelandia.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=766&Itemid=532&lang=pl [dostęp: 15.12.2012 r.]

].
Za największą imprezę kulturalną mniejszości czeskiej uchodzi coroczny konkurs przedszkolnych zespołów teatralnych w Zelowie [28

przyp28 / komentarz/comment /
Tamże.

]. Ponadto w mieście tym działa zespół Zelowskie Dzwonki – jedyny w kraju, który gra na ręcznych dzwonkach [29

przyp29 / komentarz/comment /
Trzeci raport dotyczący sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Warszawa 2011).

].
W 1958 r. powstało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce funkcjonujące później pod zmienioną nazwą: Towarzystwo Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce. W latach 1960-tych Towarzystwo to miało trzy oddziały:

na Spiszu – z siedzibą w Nowej Białej,
na Orawie – z siedzibą w Jabłonce,
w Zelowie – funkcjonujący przy Parafii Ewangelicko-Reformowanej do 1990 r., któremu podlegały koła w Kucowie i Gęsińcu.

Oddział w Zelowie i podlegające mu koła zrzeszały około 150 członków, którzy identyfikowali się z mniejszością czeską w Polsce. Oddział prowadził świetlicę, w której znajdowała się biblioteka z książkami w języku czeskim oraz czasopisma wydawane w Czechosłowacji. Towarzystwo popularyzowało przede wszystkim naukę języka słowackiego, ale także i czeskiego, m.in. poprzez organizowanie kursów i wyjazdów młodych ludzi do Pragi czy poprzez wyświetlanie czeskojęzycznych filmów. Po rozpadzie Czecho-Słowacji Słowacy powołali Stowarzyszenie Słowaków w Polsce z siedzibą w Krakowie. Oddział w Zelowie z jego Kołem w Kucowie został rozwiązany, natomiast Koło Czeskie w Gęsińcu pozostało w strukturach Stowarzyszenia Słowaków. W 2010 r., po wieloletniej przerwie, reaktywowano działalność mniejszości czeskiej w Polsce – powstało Stowarzyszenie Czechów w Polsce z siedzibą w Zelowie [30

przyp30 / komentarz/comment /
Główne cele działalności Stowarzyszenia: http://www.zelow.pl/pl/strona/stowarzyszenie-czech%C3%B3w-w-polsce [dostęp: 15.12.2012 r.]

]. Z inicjatywy tego stowarzyszenia w 2012 r. otwarto Klub Czeski, w którym zarówno dzieci, jak i dorośli mają kontakt z językiem przodków w literaturze i filmie. Jak pisze Wiera Pospiszył: „Jednym z ważniejszych celów Stowarzyszenia jest kultywowanie obyczajów, tradycji, języka i kultury przodków. Nie mniej ważna jest jednak działalność na rzecz budowania coraz lepszych relacji pomiędzy mieszkającymi na tym terenie (a będącymi w zdecydowanej mniejszości) osobami pochodzenia czeskiego z ludnością polską. Dbanie o znajomość wspólnej historii miasta i regionu pozwala optymistycznie patrzeć w przyszłość i wspólnie budować Swoją Małą Ojczyznę” [31

przyp31 / komentarz/comment /
Wypowiedź p. Wiery Pospiszył, przewodniczącej Stowarzyszenia Czechów w Polsce z dnia 20.02.2013 r.

]. W Zelowie można obserwować postępujący proces asymilacji mniejszości czeskiej w postaci upodabniania się jej własnych tradycji do tradycji polskich oraz malejącej liczby użytkowników języka czeskiego (Wróblewski 2012: 53

Kod ISO

ISO 639-1	cs
ISO 639-2	cze/ces
ISO 639-3	ces
SIL	CES

Przypisy, załączniki i bibliografia

czeskie gwary

Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

Podobieństwo językowe

Język czy dialekt?

Tożsamość narodowa