Nazwa

Endonim

Endolingwonim oznaczający język rosyjski to: русский язык. Brak szczególnego określenia dialektów używanych w Polsce. Określa się je opisowo, np. русский говор старообрядцев, проживающих в Польше 'rosyjska gwara Staroobrzędowców zamieszkujących w Polsce' (http://www.borovskold.ru/content.php?page=lonuemcd_rus&id=166). Samą społeczność określa się jako староверы, старообрядцы. Spotyka się też pejoratywne określenie раскольники, dosł. 'schizmatycy'. Odłam wyznania staroobrzędowego obecny w Polsce określany jest jako поморцы 'pomorcy', а szerzej – безпоповцы 'bezpopowcy'. To ostatnie określenie, będące konfesjonimem, obejmuje wszystkie nurty, w których nie ma hierarchii duchownej.

Egzonimy

Język, którym posługują się Staroobrzędowcy, jest nazywany rosyjskim. Podobnie jak w przypadku określeń endonimicznych, używane są określenia opisowe, np. gwara Staroobrzędowców. Jedna z informatorek Anny Zielińskiej – wywodząca się z Mazur starowierka z Hamburga – dla odróżnienia od standardowego języka rosyjskiego używała określenia rosyjski z klasztoru, odnosząc się do klasztoru w Wojnowie (Zielińska 1999Zielińska 1999 / komentarz/comment/r /
Zielińska, Anna 1999. „Staroobrzędowcy w Hamburgu. Studium złożonej tożsamości”, Etnografia Polska 1/2: 101-120.
). Społeczność określana jest jako Staroobrzędowcy, Starowiercy. Pisownia wielką literą podyktowana jest potraktowaniem Staroobrzędowców jako społeczności etnokonfesjonalnej (por. Wicherkiewicz 2000: 190Wicherkiewicz 2000 / komentarz/comment/r /
Wicherkiewicz, Tomasz 2000. „Tożsamość mniejszości językowych w Rzeczypospolitej Polskiej”, w: Teresa Kostyrko & Tadeusz Zgółka (red.) Kultura wobec kręgów tożsamości. Poznań–Wrocław: Wielkopolskie Towarzysto Kulturalne & DTSK Silesia, s. 181-190.
). Nurt, w którym nie ma hierarchii duchownej, określa się jako bezpopowcy.
W języku angielskim brak szczególnej ustalonej nazwy omawianych tu odmian. Używa się określeń opisowych np. (Russian) Old Believers' dialect. Samo wyznanie najczęściej określa się mianem (Russian) Old Believers, czasem Old Ritualists. W angielskojęzycznej literaturze rozpowszechnione jest też określenie Raskolniki (Crummey 1998: 61Crummey 1998 / komentarz/comment/r /
Crummey, Robert O. 1998. “The Cultural Worlds of Andrei Borisov”, Forschungen zur osteuropäischen Geschichte 54: 57-81.
).

Na określenie Staroobrzędowców z Mazur w literaturze niemieckojęzycznej pojawia się termin Philipponnen 'Filiponi'.


Była molenna Staroobrzędowców - dziś kościół katolicki w Gibach, fot. T. Wicherkiewicz.

Historia i geopolityka

Do dziedzictwa języka rosyjskiego odnoszone są często zabytki staroruskie (np. Правда рѹсьскаѩ – Ruska prawda) oraz cerkiewnosłowiańskie, w których pojawiały się lokalne elementy (Witkowski 2011: 111Witkowski 2011 / komentarz/comment/r /
Witkowski, Wiesław 2011. „Język rosyjski”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 111-126.
). Najważniejszymi bezpośrednimi źródłami dialektu staropskowskiego,


Gramota na korze brzozowej Psk 7 (List Stiepana do Waciuty) (za: http://gramoty.ru/index.php?act=full&id=991).

z którego wywodzą się opisane tu odmiany językowe, są pskowskie gramoty na korze brzozowej, a także notatki w księgach cerkiewnych (Zalizniak 2004: 14Zalizniak 2004 / komentarz/comment/r /
Зализняк, А. А. [Zalizniak] 2004. Древненовгородский диалект. Москва: Языки славянской культуры.
). Istnieje ponadto wiele pośrednich źródeł, w których znajdują się pskowskie cechy dialektalne, np. w tekście cerkiewnosłowiańskim (Zalizniak 2004: 14Zalizniak 2004 / komentarz/comment/r /
Зализняк, А. А. [Zalizniak] 2004. Древненовгородский диалект. Москва: Языки славянской культуры.
; Witkowski 2011: 112Witkowski 2011 / komentarz/comment/r /
Witkowski, Wiesław 2011. „Język rosyjski”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 111-126.
).

Geneza w Rzeczypospolitej

Genezy wytworzenia się odrębnej społeczności staroobrzędowej należy upatrywać w siedemnastowiecznych reformach, jakie przeprowadził w Rosyjskim Kościele Prawosławnym patriarcha Nikon. Wierni, którzy nie pogodzili się z wprowadzonymi przezeń zmianami, a miały one na celu zbliżenie cerkwi rosyjskiej do greckiej, poddani zostali prześladowaniom. Schronienia szukali w związku z tym w oddalonych obszarach Rosji oraz (najczęściej tuż) za jej granicami.
Pierwsze wzmianki o osadach Staroobrzędowców na terenie Polski pochodzą z końca XVIII w. Dzisiejsze osady w południowej części powiatu augustowskiego pochodzą z drugiej polowy XIX w., natomiast osadnictwo na Mazurach datuje się od 1831 r. Staroobrzędowcy osiedlali się też na innych terenach, wchodzących dawniej w skład Rzeczypospolitej, np. na Wileńszczyźnie, Grodzieńszczyźnie i na Wołyniu (Grek-Pabisowa 1997: 148Grek-Pabisowa 1997 / komentarz/comment/r /
Grek-Pabisowa Iryda & Irena Maryniakowa 1972. „Teksty gwarowe rosyjskie”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 113-131.
).
Obecnie Staroobrzędowcy żyją w Polsce w rejonie suwalsko-sejneńskim, augustowskim oraz na Mazurach.


Osady staroobrzędowców w Polsce - red.mapy Jacek Cieślewicz.


Panorama Wodziłek – wioski Staroobrzędowców na Suwalszczyźnie; na środku wioski widoczna kopuła molenny, fot. T. Wicherkiewicz.

Doktryna obecnych w Polsce Staroobrzędowców zakłada, że po wprowadzeniu reform brak na świecie prawowiernych kapłanów. Nabożeństwu przewodzą nastawnicy – świeccy mężczyźni o dobrej znajomości religii, wybierani na te stanowiska przez gminę. Nastawnicy mogą otrzymać wykształcenie przygotowujące ich do tej posługi w Griebienszczykowskiej Uczelni Duchownej w Rydze na Łotwie (ros. Гребенщиковское  духовное  училище, łot. Grebenščikova garīga skola).


Wsie Staroobrzędowców na Mazurach na początku XX w. (za: Tetzner 1902: 216Tetzner 1902 / komentarz/comment/r /
Tetzner, Franz 1902. Die Slawen in Deutschland. Braunschweig: Vieweg. [http://archive.org/details/dieslawenindeut00tetzgoog]
) – zob. więcej http://philipponia.w.interia.pl/tetzner.htm. Odmianie językowej mazurskich Staroobrzędowców poświęcono odrębny profil.

Inne lokalizacje

Język rosyjski w odmianie mazurskich Staroobrzędowców używany jest także wśród społeczności żyjącej  w Niemczech, w Hamburgu (Zielińska 1999Zielińska 1999 / komentarz/comment/r /
Zielińska, Anna 1999. „Staroobrzędowcy w Hamburgu. Studium złożonej tożsamości”, Etnografia Polska 1/2: 101-120.
).
Staroobrzędowcy żyjący nad jeziorem Pejpus (Estonia) również posługują się gwarą wywodzącą się z gwar typu pskowskiego (Palikowa i Rostowa 2008: 11Palikowa i Rostowa 2008 / komentarz/comment/r /
Паликова, Оксана Н. & Ровнова Ольга Г. [Palikowa & Rownowa] 2008. Словарь говора староверов Эстонии. Тарту: Общество культуры и развития староверов Эстонии.
). Staroobrzędowcy nurtu pomorskiego żyją także w innych krajach bałtyckich.


Starowierki (z Łotwy) w tradycyjnych strojach, fot. T. Wicherkiewicz.

Mitologia pochodzenia

W rejonie augustowskim przekazywana jest legenda „o Białomorach”; poza tym brak tradycji przekazu na temat imigracji, łączących Staroobrzędowców z ewentualnym pochodzeniem z Rosji (Zielińska 1996: 46Zielińska 1996 / komentarz/comment/r /
Zielińska, Anna  1996. Wielojęzyczność staroobrzędowców mieszkających w Polsce. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

).