Nazwa

Endonimy

Endolingwonim –  romani ćhib, w różnych wersjach dialektalnych: romani czib, romani tschib, romani tschiw, romani tsiw, romani sib, rromani chib (Bartosz 2004: 115Bartosz 2004 / komentarz/comment/r /
Bartosz A., Nie bój się Cygana, Sejny 2004.
)

Endoetnonimy:

• Roma
• Sinti
• Manuśa
• Cale

Egzonimy

Egzolingwonimy:

• język romski
• język cygański
• język romani

Egzoetnonimy:
- wiążące Egipt jako miejsce pochodzenia Cyganów (np. ang. Gypsies, hiszp. Gitanos, franc. Gitan, niderl. Gyptenares, greckie Jifitos, albańskie Qifto, bułg. Agupti itd.).

• pochodzące od nazwy Athiganoi, jaką określano w Bizancjum członków niektórych wędrownych sekt religijnych, zajmujących się wróżbiarstwem, kuglarstwem i czarami. Skojarzono z nimi Cyganów, którzy również prowadzili wędrowny tryb życia i zarobkowali między innymi wróżąc. Stąd cała grupa nazw takich jak pol. Cygan, bułg. i serbska Ciganin, ukr. Циган, niem. Zigeuner, włoska Zingan, szwedzka Zigenare, franc. Tsigane itd.
• pochodzące od nazw odległych ludów, z którymi kojarzono kierunek przybycia Cyganów do danego państwa (np. franc. Bohemiens - Czesi)
• pochodzące od kojarzonych z Cyganami cech (np. fińskie Mustalainen – Czarni, niderl. Heydens - Poganie)

Od lat 1980-tych (w Polsce od początku lat 1990-tych) forsuje się w życiu publicznym jeden z endoetnonimów – nazwę Roma (w Polsce Romowie) – politycznie poprawną i pozbawioną negatywnych konotacji, jakimi nacechowana ma być nazwa Cyganie i inne egzoetnonimy używane w różnych językach. Domagają się tego m.in. przedstawiciele niektórych romskich organizacji. Nie drążąc problemu, zaznaczyć należy, że endoetnonimu Roma używa tylko część (choć większość) osób, którzy przyznają się do tego, że są Cyganami.

Historia i geopolityka

Cyganie wywodzą się z Indii. Nie wiadomo, kiedy ani dlaczego wyemigrowali z pierwotnej ojczyzny, którą prawdopodobnie był Pendźab. Nie wiadomo również, kim byli, zanim zaczęła się ich migracja. Powstało na ten temat wiele hipotez, jednak żadna z nich nie jest do tej pory uznana za jednoznacznie prawdziwą.
Pewny jest ich indyjski rodowód, czego dowiedli lingwiści analizując język romani. Okazało się, że wiele słów cygańskich jest zbieżnych ze słowami dialektów hindustani. Badając dialekty cygańskie i zapożyczenia leksykalne, absorbowane przez nie w czasie wielowiekowej wędrówki na Zachód, odtworzono drogę, którą przodkowie Cyganów dotarli do Europy.
Wędrówka ta zaczęła się prawdopodobnie w IX/X wieku i wiodła przez Persję i Armenię, gdzie dostali się Cyganie pod wpływ Imperium Bizantyjskiego, o czym świadczą wzmianki w listach i kronikach z XI w.
Od połowy XIV wieku pojawia się coraz więcej informacji o Cyganach. Uczeni twierdzą – znów opierając się na badaniach języka romani – że przebywali oni dłużej w Grecji, przedostali się na Bałkany, skąd w początkach XIV w., poprzez Węgry i Wołoszczyznę, ruszyli do Europy środkowej i zachodniej, gdzie zjawili się w początkach XV w. Można to stwierdzić na podstawie licznych zapisków w kronikach, aktach miast i dokumentach kościelnych.
Dokumenty podają, że w roku 1416 Cyganie pojawili się w Niemczech i Czechach, w latach 1418-1419 w Zurychu, Bernie i Bazylei, w 1419 we Francji, w 1422 w Italii i Niderlandach, w latach 1420-tych w Hiszpanii, a w latach 1430-1440 na Wyspach Brytyjskich. Po 1450 roku przybyli do Skandynawii. Wkrótce po odkryciu Nowego Świata, dotarli również pierwsi Cyganie do obu Ameryk.
Początkowo społeczeństwa europejskie przyjmowały ich życzliwie, tym bardziej, że często podawali się za pątników, wędrujących po świecie w ramach pokuty wyznaczonej im przez papieża jako kara za grzech zaparcia się wiary w Jezusa Chrystusa. Uwiarygodniać miały to listy przewodnie, między innymi papieża Marcina V. Wątpliwa jest autentyczność tych dokumentów, jednak funkcjonowały one przez jakiś czas z korzyścią dla Cyganów, którzy innymi razy podawali się za Egipcjan wygnanych z ojczyzny przez pogan, czy też za pielgrzymów zmierzających do Rzymu po chrzest.
Życzliwość wobec nich zaczęła słabnąć, a potem zmieniać się w niechęć i wrogość wraz z przemianami zachodzącymi w Europie u schyłku średniowiecza: utrwalały się granice państw, wzrastało znaczenie języków narodowych, społeczeństwa różnicowały się religijnie w wyniku reformacji, kształtowały się stany. Bardziej niż dotychczas ceniono pracę na roli i osiadły tryb życia, a „ludzi gościńca” zaczęto traktować jako element co najmniej podejrzany. Rosła więc niechęć do Cyganów, tym bardziej, że ich sposoby zarobkowania nie zawsze były uczciwe, choć początkowo środki na utrzymanie zdobywali głównie handlując i wykonując rozmaite usługi, przeważnie kowalskie. Później natomiast, gdy zaczęto ich zewsząd przeganiać, częściej zdobywali środki do życia kradnąc.
Wkrótce antycygańskie edykty pojawiły się w większości europejskich krajów: 1417 – w Szwajcarii, 1526 – w Anglii, w latach 1430-tych we Francji, 1541 – w Szkocji, 1559 – w Finlandii itd. Jedynymi regionami w zachodniej Europie, gdzie prawo traktowało Cyganów łagodniej, były Gaskonia, Langwedocja i część Prowansji.
Większość ustaw skierowanych przeciwko Cyganom zakazywało „bycia Cyganem”, co wiązało się przede wszystkim z koniecznością zaprzestania koczowniczego trybu życia, ale też z zakazem używania języka romani. Niedostosowanie się do prawa groziło bardzo dotkliwymi represjami, takimi jak chłosta, obcinanie bród, włosów, uszu, rozdzieranie nozdrzy i warg, publiczne piętnowanie, wreszcie śmierć. Szczególnie okrutnie traktowało Cyganów prawo w krajach niemieckojęzycznych (w latach 1500-1800 ukazało się tam 148 antycygańskich edyktów), gdzie można było polować na nich jak na zwierzęta, natomiast w Siedmiogrodzie i na Wołoszczyźnie aż do połowy XIX wieku Cyganie byli niewolnikami. W Austro-Węgrzech, oprócz stosowania surowych represji, podejmowano działania mające Cyganów „ucywilizować”, między innymi tworzono rolnicze osiedla cygańskie, zaś w Prusach i Rosji wędrujących Cyganów tropiono, a złapanych osadzano w więzieniach, bądź dzielono na mniejsze grupy i osiedlano w odległych wsiach.
Represyjna polityka wobec Cyganów zaczęła się zmieniać pod koniec XIX wieku, gdy zaczęto organizować dla nich domy pracy oraz podejmować akcje oświatowe i chrystianizacyjne. Działania te uległy przyspieszeniu od lat 1920-tych.
Cyganie, traktowani jako element podejrzany i potencjalnie niebezpieczny dla porządku społecznego, byli obiektem szczególnego zainteresowania władz państwowych w Niemczech, gdzie w 1905 r. opracowano nawet Księgę cygańską, która miała służyć policji jako pomoc w inwigilowaniu, ewidencjonowaniu i dozorowi tej społeczności. Po dojściu A. Hitlera do władzy Cyganów uznano za element asocjalny i kryminalny, a podczas II wojny światowej skazano ich, obok Żydów, na całkowitą eksterminację. Historycy szacują, że Niemcy wymordowali w obozach koncentracyjnych i w masowych egzekucjach ok. 500 tysięcy Cyganów, co stanowiło połowę ich ówczesnej populacji w Europie.
Ci, którym udało się przeżyć wojnę, próbowali wrócić do dotychczasowego trybu życia, lecz już po kilku latach państwa komunistyczne zaczęły podejmować przymusowe akcje osiedleńcze, zmuszając w ich efekcie zdecydowaną większość Cyganów do porzucenia koczownictwa. W państwach Europy zachodniej próbowano ich przekonać do zaprzestania wędrówek tworząc systemy zachęt ekonomicznych do osiedlenia się, zapewniając opiekę medyczną oraz prowadząc szeroką działalność edukacyjną.
Procesy osiedleńcze wszędzie jednak przebiegały powoli i mało skutecznie. I choć wędrujących taborami Cyganów można spotkać rzadko i w niewielu państwach (np. w Rumunii i we Francji), to cygańskiej mobilności dowodzą fale kolejnych migracji, które zaczęły się po 1989 roku i w różnym stopniu nasilenia trwają w całej Europie do dziś.
Obecnie szacuje się, że w Europie żyje od 8 do 15 milionów Cyganów, co powoduje, że są najliczniejszą mniejszością etniczną na naszym kontynencie.

Geneza w Rzeczypospolitej

Do Polski Cyganie dotarli prawdopodobnie pod koniec XIV wieku z Węgier i Mołdawii, a najstarsza do tej pory odnaleziona wzmianka o nich znajduje się w księgach Kazimierza – dzisiejszej dzielnicy Krakowa. Byli to przodkowie Cyganów z grupy nazywanej Bergitka Roma (górscy Cyganie, od berga - 'góra'), zwani też Cyganami karpackimi, bądź też (za Jerzym Ficowskim) Cyganami wyżynnymi.
Prześladowania w Niemczech w XVI wieku spowodowały ucieczkę Cyganów na tereny Rzeczypospolitej. Wtedy do Polski przybyli ci Cyganie, którzy dziś określają się jako Polska Roma (polscy Cyganie).
W drugiej połowie XVI wieku również w Rzeczypospolitej, w ślad za innymi państwami europejskimi, zaczęły pojawiać się ustawy antycygańskie, były jednak one mało skuteczne, bowiem nie akceptowała ich szlachta, szczególnie na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie wielu Cyganów pracowało jako cenieni rzemieślnicy, a nawet służyło w oddziałach wojskowych.
W połowie XVII wieku król Jan Kazimierz ustanowił instytucję „starszego nad Cyganami”, który miał władzę sądzenia swoich „poddanych” i obowiązek pobierania od nich podatku pogłównego. Urząd ten, choć znany też w innych państwach, tylko w Polsce przetrwał tak długo, bowiem aż do upadku państwa w 1795 r. Do odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. polscy Cyganie podlegali prawom stosowanym wobec ich pobratymców w państwach zaborczych.
W latach 1860-tych do Polski zaczęli przybywać przedstawiciele Kelderaszy (Kalderari) i Lowarów (Lowari) – dwóch niezwykle ekspansywnych grup cygańskich, które po zniesieniu niewolnictwa na terenach dzisiejszej Rumunii w 1855 r. szybko rozprzestrzeniły się w całej Europie, a wkrótce potem dotarli również do obu Ameryk. Niektórzy traktowali Polskę jako kraj znajdujący się jedynie na szlaku wędrówki, inni zagościli tu na dłużej.
W II Rzeczypospolitej nie podejmowano systemowych działań ingerujących w życie Cyganów, natomiast już po kilku latach istnienia PRL, w 1952 r. podjęto pierwsze próby osiedlenia i „produktywizacji” wszystkich wędrujących Cyganów. Początkowo były one nieskuteczne, ale powtarzane co jakiś czas, a od 1964 r. prowadzone szczególnie konsekwentnie i restrykcyjnie, spowodowały w efekcie zanik taborów, jeżdżących do tej pory po polskich drogach.

Szacuje się, że obecnie w Polsce mieszka od 16 do 25 tysięcy Cyganów/Romów należących do czterech grup:
• Polska Roma
• Bergitka Roma
• Kalderari (spolszczone – Kałdereasze lub Kałderasze)
• Lowari (spolszczone – Lowarzy).

Inne lokalizacje

Czterema głównymi dialektami używanymi w Polsce, posługują się również ci Cyganie (i ich potomkowie), którzy emigrowali z Polski od lat 1960-tych (masowo od połowy lat 1990-tych do dziś) do Wielkiej Brytanii, Niemiec, Szwecji, USA i Kanady.
Dialektem polska roma posługują się też Cyganie z tej grupy, mieszkający w państwach bałtyckich i w północnej Rosji.

Mitologia pochodzenia

Cyganie mają bardzo krótką pamięć historyczną, sięgającą najwyżej dwa, trzy pokolenia wstecz. Trudno jest spotkać wśród nich mity czy legendy dotyczące ich pochodzenia.