red.mapy: Jacek Cieślewicz

Pokrewieństwo i tożsamość

Język romani wywodzi się z indoaryjskiej grupy języków nowoindyjskich. Wyrósł z sanskrytu, ale nie rozwinął się jako język literacki i religijny, uformował się drogą ewolucji społecznej, ludowej. Był językiem mowy, a nie pisma; dotychczas nie wyjaśniono dokładnie poszczególnych faz jego rozwoju i dlatego nie jest możliwe opracowanie jego gramatyki historycznej. Ponadto podczas wielowiekowych wędrówek różnych grup cygańskich rozpadł się na wiele dialektów, które ewoluowały, tracąc pierwotne słownictwo zastępowane słownictwem absorbowanym z języków napotykanych przez Cyganów ludów i współcześnie nie posiada formy ponaddialektalnej. Nie jest więc łatwo Cyganom z różnych grup porozumieć się ze sobą, tym jest to trudniejsze, z im bardziej odległych geograficznie grup pochodzą.
Współcześnie klasyfikacji dialektów cygańskich dokonał Marcel Courthiade – francuski Cygan pochodzenia greckiego, pracownik naukowy INALCO, szef Komisji Językowej przy International Romani Union. Według tego podziału dialekty języka romani składają się z czterech warstw:

1. bałkańsko-karpacko-bałtycka, która dzieli się na:
• dialekty bałkańskie
• dialekty karpackie (w tym używany przez zamieszkującą Polskę grupę Bergitka Roma)
• dialekty bałtyckie (w tym używany przez zamieszkującą Polskę grupę Polska Roma)
2. gurbecko-czergarska. Należą do niej dialekty, takie jak m.in. gurbeti, dźambasi, czergari, używane przez niektóre grupy Cyganów z Serbii, Macedonii, Grecji.
3. kalderasko-lowarska. Należą do niej m.in. dialekty zamieszkujących Polskę Lowarów i Kełderaszy.

Ponadto wyróżnia się jeszcze skreolizowane  formy dialektów, używające gramatyki języka, którym posługuje się społeczność większościowa w państwach zamieszkałych przez dane grypy Cyganów:

• ibero-romani (na bazie gramatyki języków: hiszpańskiego, katalońskiego, portugalskiego)
• anglo-romani (na bazie gramatyki języka angielskiego)

W dialektach tych pozostało jedynie kilkaset słów cygańskich.

Należy też wspomnieć o dialektach sinto-manuś, które oddaliły się od innych dialektów tak dlatego, że porozumienie się między ich użytkownikami jest prawie niemożliwe. Posługują się nimi głównie Cyganie zamieszkujący Niemcy – Sinti i Francję – Manuśa. Nieliczna grupa Sinti żyje również w Polsce

Tożsamość

Cyganie/Romowie bardzo różnie definiują swoją tożsamość, ale zawsze w opozycji do gadźów (gadźo – 'nie-Cygan, obcy'). Uważają, że bariera kulturowa, jaką oddzielają się od świata zewnętrznego, broni ich przed utratą tożsamości. Podstawą romanipen (cygańskości/romskości), jakkolwiek byłaby ona przez daną grupę definiowana, jest zawsze odwołanie się do tradycji. Podstawowe zasady, na których opierają się cygańskie wspólnoty to:

• manifestowanie swojej przynależności etnicznej (a przede wszystkim przynależności do swojej grupy i związana z tym lojalność wobec jej członków)
• okazywanie we własnym środowisku niechęci do nie-Cyganów
• używanie zawsze, gdy jest to możliwe języka romani i manifestowanie jego wyższości nad innymi językami (również nad innymi niż własny dialektami cygańskimi, które uznaje się za „zanieczyszczone”, „mniej prawdziwe”)
• patyw, czyli zasada wzajemnego szacunku, honoru, ale i gościnności
• phuripen, czyli zasada poszanowania starszych
• ćaćipen, czyli nakaz prawdomównośći

Cyganie tzw. tradycyjni, czyli ci, którzy do lat 1960-tych jeszcze wędrowali, mają również niepisany kodeks moralno-prawny, nazywany mageripena ('skalania'). Jest to zbiór zasad, których musi przestrzegać każdy członek społeczności, jeżeli chce uchodzić za osobę godną szacunku i czystą moralnie. Jeżeli je łamie, naraża się na sankcje w postaci wyłączenia ze społeczności (czasowego lub dożywotniego, w zależności od wagi przewinienia). Staje się wtedy magerdo 'skalany, nieczysty' i jest to niezwykle dotkliwa kara, ponieważ od magerdo zobowiązana jest odseparować się nawet najbliższa rodzina. Skalania mają prawo nakładać i zdejmować tradycyjni sędziowie, w grupie Polska Roma taki sędzia i strażnik tradycji to jedna osoba, zwana Śero Rom ('Głowa Cygan'), natomiast u Kełderaszy i Lowarów kris 'sąd' - ciało kolegialne, które tworzy kilku cieszących się powszechnym szacunkiem w danej grupie starszych mężczyzn. Cyganie z grupy Bergitka Roma, jako od wieków osiadli i najbardziej zasymilowani, zatracili w swojej tradycji kodeks mageripena.