Zaprezentowanie wyczerpującej charakterystyki języka tatarskiego w istotny sposób utrudnia fakt, że nie istnieją żadne materiały piśmiennicze w etnicznym języku Tatarów litewskich (Łapicz 1986: 39Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Nakreślenie pokrótce takiej charakterystyki jest możliwe poprzez porównania z obecnie używanymi językami turkijskimi oraz z uwagi na znajomości ich historii, a także dzięki obecności nazw rodowych i terminologii religijnej pochodzenia turko-tatarskiego.

Klasyfikacja genetyczna

Język tatarski był językiem z rodziny języków turkijskich (czasem uważanych za podrodzinę rodziny języków ałtajskich), grupy kipczackiej, podgrupy kipczacko-kumańskiej. Współcześnie używane języki, których nazwy zawierają określenie tatarski, czyli język tatarski TAT i krymskotatarski, należą do dwóch różnych podgrup języków kipczackich, odpowiednio: kipczacko-bułgarskiej oraz kipczacko-połowieckiej. Powyższa różnica pozwala po raz kolejny uzmysłowić sobie fakt, że język tatarskich osadników na ziemiach polskich wywodzi się z czasów sprzed powstania tego podziału.

Klasyfikacja typologiczna

Wszelkie próby typologicznej charakterystyki języka tatarskiego trzeba poprzedzić uwagą, że dialekty kipczackie i baszkirskie, od których się wywodzi, same w sobie nie tworzyły systemu językowego, który byłby wspólny wszystkim grupom plemiennym. Język tatarski miał prawdopodobnie szyk zdania podstawowego SOV. Jak i inne języki turkijskie, był językiem aglutynacyjnym.
Najwięcej o tatarskim można powiedzieć w odniesieniu do jego warstwy fonetycznej. Z porównań typologicznych oraz z zachowanych dokumentów można z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że posiadał 9 samogłosek. Nie istnieją dane, które pozwoliłyby stwierdzić, czy w języku tatarskim istniało rozróżnienia na długie i krótkie samogłoski. W tatarskim nastąpił zanik turkijskiego nagłosowego dźwięcznego [ɣ] oraz zaszło przejście [ǰ] w [j] (np. ǰafair : jawair, 'nazwa rodowa').

Wpływ innych języków na język tatarski

Tatarzy pełnili często w wojsku polskim rolę tłumaczy w kontaktach z Portą Otomańską. W fakcie tym upatruje się jednej z przyczyn wielości zapożyczeń z języka osmańsko-tureckiego, który stworzył drugą po staroujgurskiej warstwę turkijską w języku tatarskim. Zapożyczenia te dotknęły przede wszystkim sferę religijną słownictwa tatarskiego. Wyrazy te weszły do języka osmańsko-tureckiego jako pożyczki z języka arabskiego oraz perskiego. Arabski nie stanowił dla tatarskiego bezpośredniego źródła zapożyczeń, gdyż wyrazy, o których mowa mają formę silnie zbliżoną do języka osmańsko-tureckiego.
Przykładowym zapożyczeniem osmańsko-tureckim jest tatarski wyraz namaztyk ‘dywanik modlitewny’, w którym można rozpoznać perski wyraz namaz ‘modlitwa’ oraz turecki sufiks –tyk. Z kolei biesz wacht namaz ‘pory pięciokrotnych modłów’ stanowi przykład ilustrujący występowanie w obrębie jednego wyrażenia słów pochodzących z trzech różnych języków: tureckiego, arabskiego i perskiego (w kolejności).
Wyrazy o etymologii turkijskiej czasem przechodziły do tatarskiego przez polszczyznę. Używane przez Tatarów imię Tamerlan ma źródłosłów turecko-perski, ale u Tatarów zostało ono zapożyczone z języka polskiego, w którym z kolei znalazło się ono jako zapożyczenie z języków zachodnioeuropejskich. Tatarzy polscy używają do dziś podwójnych imion – jednego o rodowodzie turkijskim, a drugiego słowiańskiego. Często są to imiona podobne do siebie fonetycznie np. Mustafa – Stefan (Jankowski 1997: 67Jankowski 1997 / komentarz/comment/r /
Jankowski, Henryk 1997. "Nazwy osobowe Tatarów litewsko-polskich", Rocznik Tatarów Polskich. Tom IV. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, s. 59-90.
).
Z racji kontaktów z językami słowiańskimi w języku tatarskim zaszło wiele zjawisk wywołanych na poziomie językowym. Wpływ języka białoruskiego i polskiego da się zauważyć zarówno w warstwie fonetycznej, jak również w morfologii i leksyce.
Oddziaływanie języka białoruskiego na język tatarski widoczne jest m.in. w palatalizacji spółgłoski w otoczeniu samogłosek przednich w wyrazach pochodzenia orientalnego, np.w wyrazie ewwiel ‘przed’ (tur. evvel , arab. awwal) czy w wyrazie mieczeć ‘meczet’.
Wyrazy zakończone na –i nabrały końcówki –ej, np. mufti > muftej ‘najwyższy duchowny’. Występują również słowiańskie końcówki przymiotnikowe, takie jak: –ny(j) (np. chalalnyj ‘dozwolony’), -ski (np. mekkański ‘związany z Mekką’) czy –owy(j) (np. ramazanowy ‘związany z Ramadanem’). Ponadto w użyciu były słowiańskie sufiksy słowotwórcze, takie jak –czyk (np. alejczyk ‘szyita, stronnik Alego’).
W warstwie leksykalnej obecne są np. czasowniki utworzone od tatarskich słów przez dodanie słowiańskiego sufiksu czasownikowego (np. azanić ‘nawoływać do modlitwy’). Charakterystyczną i ciekawą cechą języka tatarskiego jest występowanie czasowników złożonych, których człon czasownikowy jest pochodzenia słowiańskiego, a imienny przykładowo tureckiego, np. terbie czynić ‘okazywać skruchę’ (tur. tóvbe metek) czy abdes uziać ‘dokonać ablucji’ (tur. aptes almak).
Szczególnie w kitabach tatarskich widać wpływ chrześcijańskiego słownictwa religijnego, np. przez obecność polskich lucyper czy chóry anielskie. W tekstach kitabowych objaśniających Koran pojawia się polski socjolekt szlachecki (np. Prorok Jego Miłość), a w przypowieściach islamskich pojawiają się polonizowane elementy świata przedstawionego: dwór, pułk, wojewoda.
Pojedyncze wyrazy tatarskie ilustrują wpływ obecności w językach słowiańskich rodzaju gramatycznego – kategorii obcej językom turkijskim, np. zehid ‘asceta’ > zehidka ‘ascetka’. W niektórych tatarskich wyrazach występują też słowiańskie końcówki liczby mnogiej, np. huruf : hurufy ‘litery’, szehid: szehidowie ‘męczennicy za wiarę’. W przypadku liczby mnogiej niekiedy następowało dublowanie tożsamych znaczeniem wykładników kategorii gramatycznych, np. tur. du’ālar > pol-tat. dualary ‘modlitwy’.

Wpływ języka tatarskiego na inne języki

Zapożyczenia z języka tatarskiego występują przede wszystkim w językach wschodniosłowiańskich (Stachowski 2007: VIIStachowski 2007 / komentarz/comment/r /
Stachowski, Stanisław 2007. Słownik historyczny turcyzmów w języku polskim. Kraków: Księgarnia Akademicka.
). Z języka tatarskiego pochodzi na przykład turkijski sufiks odsłowny –(V)š. W językach wschodniosłowiańskich występuje on jako sufiks odmienny, brak go natomiast w innych językach słowiańskich . Widać go chociażby w dawnych słowiańskich imionach, np. Jarosz ( >Jarosław) (Jankowski 1997: 84Jankowski 1997 / komentarz/comment/r /
Jankowski, Henryk 1997. "Nazwy osobowe Tatarów litewsko-polskich", Rocznik Tatarów Polskich. Tom IV. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, s. 59-90.
).
Wpływy tatarskie w polszczyźnie widać przede wszystkim w warstwie leksykalnej, choć zapożyczenia bezpośrednio z tatarskiego są nieliczne. Z tatarskiego pochodzi na przykład wyraz ułan, który po tatarsku znaczył ‘chłopiec, junak’. W odmianie języka polskiego używanej przez współczesnych Tatarów polskich funkcjonuje nazwa bielusz oznaczająca ‘pierożek z mięsem’. Pochodzi ona od kipczackiego czasownika biele ‘owijać w pieluszki’. Także wyraz oznaczający duchownego islamskiego mołna stanowi przykład dysymilacji spółgłosek, która jest typową cechą kipczacką. Dysymilacja dokonała się, gdy wyraz mułła brzmiał w języku polskim mołła.