Zarys sytuacji socjolingwistycznej

Przyczyny wymarcia języka etnicznego Tatarów polsko-litewskich

Dokładna data wymarcia języka tatarskiego nie jest znana, jednak uważa się, że nastąpiło to w połowie XVI w. Najstarsze źródło o zatraceniu przez Tatarów języka etnicznego  - Traktat o Tatarach polskich, prawdopodobnie autorstwa anonimowego Tatara litewskiego [5przyp05 / komentarz/comment /
Obszerniejsza charakterystyka tekstu znajduje się w sekcji Historia piśmiennictwa tatarskiego.
] – pochodzi z 1558 r. Osadnicy tatarscy osiedli w Polsce za czasów króla Władysława Jagiełły, byli polonizowani i chrystianizowani, co bardzo szybko doprowadziło nie tylko do utraty języka, lecz także do zatracenia tatarskiej kultury. Polityka księcia Witolda na Litwie była zgoła inna: Tatarom pozwalano zachować kulturę i tradycję, a korzystne warunki osadnictwa (patrz: sekcja Historia osadnictwa tatarskiego na ziemiach Rzeczypospolitej) zapoczątkowały masowy napływ Tatarów na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kolejni osadnicy tatarscy przybywali na ziemie litewskie za każdym razem „odrywając się” od konglomeratu różnych plemion zamieszkujących całą Złotą Ordę (Łapicz 1986: 36-37Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
), którą spajała osoba władcy, a nie wspólnota etniczno-językowa. Stosunkowo jednolita społeczność tatarska – należy wszak pamiętać, że Tatarzy byli porozsiewani na dość dużym obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego i na żadnym terenie nie stanowili większości mieszkańców – pojawiła się dopiero w XVI-XVII w. Paradoksalnie zatracenie języka poniekąd przyczyniło się do utworzenia ściślejszej wspólnoty: Tatarzy byli świadomi własnej odrębności kulturowej, a najsilniejszym elementem spajającym społeczność była religia muzułmańska. Tatarski nigdy jednak nie miał statusu języka sakralnego – dla tej domeny zarezerwowany był arabski, w późniejszych wiekach także turecki. Budowanie ducha wspólnoty odbywało się u Tatarów polsko-litewskich zawsze w nietatarskim kontekście językowym (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 17Drozd – Dziekan – Majda 2000 / komentarz/comment/r /
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
).
Asymilacja językowa Tatarów odbywała się w różnych warstwach społecznych, w różnych domenach, w innym czasie i nie polegała na przejściu na wyłącznie jeden język. Szlachta tatarska na co dzień mówiła po polsku, a Tatarzy nieszlacheccy szybko przeszli na białoruski, który na obszarach przez nich zamieszkiwanych w XVI w. był już dominującym językiem państwowym (Łapicz 1986: 19Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Niemniej na przykład Koran tłumaczono w XVI w. na ruski – język w tamtym okresie dominujący w kulturze. Większość pozostałych tekstów religijnych przekładano na białoruski (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 18Drozd – Dziekan – Majda 2000 / komentarz/comment/r /
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
).
Przyczyn zatracenia języka tatarskiego jest wiele. Wymienia się wśród nich wcześniej już wspominany naturalny proces asymilacji ludności tatarskiej na poziomie życia codziennego: Tatarzy szybko wrastali w społeczności, z którymi koegzystowali w ramach wspólnoty mieszkańców danego miasta czy wsi. Jest to jednak czynnik, który bardziej wzmocnił i przyspieszył proces bezpośrednio spowodowany zgoła czym innym; Karaimów było w analogicznym czasie jeszcze mniej niż Tatarów i także byli oni porozsiewani po stosunkowo dużym terenie, a jednak ich język przetrwał (Łapicz 1986: 50Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Praktycznie jedynym niekwestionowanym przez badaczy powodem wymarcia tatarskiego jest dążenie szlachty tatarskiej do wejścia w wyższe sfery, które mówiły północnokresową polszczyzną, a od XIX w. także językiem rosyjskim, który z przyczyn politycznych zaczął wówczas wypierać polski jako język państwowy (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 21Drozd – Dziekan – Majda 2000 / komentarz/comment/r /
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
).
Inne pojawiające się w literaturze badawczej powody wymarcia języka tatarskiego należy traktować z dużą rezerwą. Szybki zanik tatarskiego tłumaczy się m.in. odbywaniem przez Tatarów służby wojskowej i związany z tym częsty długotrwały brak kontaktu ze społecznością, czy też mieszanymi małżeństwami tatarsko-litewskimi. Wymienianie tych czynników jako przyczyn wymarcia języka tatarskiego doprowadza jednak do pewnego paradoksu: te same powody, dla których tatarski miał zostać utracony, traktuje się w literaturze badawczej mówiącej o Karaimach jako te, dla których przetrwał język karaimski (Łapicz 1986: 48-49Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Tatarzy, podobnie jak Karaimi, byli plemieniem kipczackim ściągniętym do obrony granic Wielkiego Księstwa Litewskiego i tak samo jak oni pełnili służbę wojskową w oddziałach złożonych z członków własnej wspólnoty (Łapicz 1986: 49Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Mieszane małżeństwa także nie mogły być przyczyną asymilacji językowej Tatarów. Implikowałoby to, że osadnicy tatarscy byli w przeważającej większości mężczyznami, którzy, znalazłszy się w nowych realiach, zaczęli się żenić z Litwinkami (Łapicz 1986: 42Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Nie ma to pokrycia w faktach historycznych, gdyż wiadomym jest, że Tatarzy przybywali na ziemie Rzeczypospolitej całymi rodzinami, a w wielu miejscach w literaturze na temat Tatarów można znaleźć wzmianki o żonach, dzieciach, a nawet całych rodach tatarskich ściąganych do nowej ojczyzny (Kryczyński 1938: 14Kryczyński 1938 / komentarz/comment/r /
Kryczyński, Stanisław 1938. Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej. Warszawa: Wydanie Rady Centralnej Związku Kulturalno-Oświatowego Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej.
).
Ponadto należy pamiętać, że praktyka Tatarów litewsko-polskich, szczególnie warstw biedniejszych, nakazywała dążyć do zawierania małżeństw między członkami społeczności muzułmańskiej. Przestrzegali oni pod tym względem zasad dużo bardziej restrykcyjnie, niż wynikałoby to z nakazów islamu. Koran zezwala na małżeństwa z nie-muzułmankami, jednak z wykładów wiary mahometańskiej, które można znaleźć w tatarskich kitabach wynika, że przepis ten w praktyce Tatarów nie obowiązywał (por. Łapicz 1986: 45Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Nawet dziś wśród społeczności tatarskiej w Polsce panuje powszechne przekonanie, że powinno się dążyć do „czystości krwi tatarskiej”, choć nie jest do końca jednoznaczne, czy endogamia jest dla Tatarów polskich istotna bardziej w wymiarze etnicznym czy religijnym (por. Warmińska 1999: 152-156Warmińska 1999 / komentarz/comment/r /
Warmińska, Katarzyna 1999. Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna. Kraków: Universitas.
).
Wreszcie, z oczywistych względów nie istnieją badania socjolingwistyczne sprzed kilkuset lat. Niejasna jest kwestia, jak mieszane małżeństwa w tamtym czasie miały wpływać na wymarcie bądź przetrwanie języka. Należy zakładać, że jeśli nawet mieszane małżeństwa  pojawiały się, to zjawisko dotyczyło tak Tatarów, jak i Karaimów, których język żyje do dziś.
Przyczyn zatracenia języka etnicznego u Tatarów polsko-litewskich w kontekście równolegle przekazywanego z pokolenia na pokolenie i używanego także obecnie języka Karaimów należy upatrywać w różnicach między tymi dwoma grupami, a te mają swoje źródła w dalszej przeszłości (Łapicz 1986: 51Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Karaimi pochodzili od Chazarów – ludu tureckiego wyznania karaimskiego. Karaimi mieli wspólną etnogenezę oraz wspólny język, który, w odróżnieniu od języka tatarskiego, spełniał funkcję identyfikacyjną. Tak jak język tatarski nigdy nie był używany w liturgii muzułmańskiej, tak karaimski niemal na równi z językiem hebrajskim łączył się z życiem religijnym. Obie społeczności były wielojęzyczne, a wynikało to również z faktu zamieszkiwania terenów pogranicza, które są naturalnym środowiskiem występowania zjawisk związanych z kontaktami językowymi (Łapicz 1986: 58Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
). Niemniej jednak dla Karaimów polski, litewski ani białoruski nie stały się językami domowymi z wyboru. Karaimski był zarezerwowany dla konkretnych domen: użytku domowego oraz sfery religijnej, a inne języki służyły Karaimom do kontaktów z otoczeniem. W przypadku tatarskiego tego rodzaju wyraźnego podziału nie było. Przypuszczalnie Tatarzy  po części celowo zaniechali używania tatarskiego, wojownicy-ziemianie ze względu na chęć dorównania szlachcie polskiej, a niższe sfery z troski o to, by dzieci znały język państwowy (Łapicz 1986: 56Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
).
Brak unifikującej roli języka etnicznego w czasach początku osadnictwa tatarskiego na ziemiach polskich i litewskich, stratyfikacja społeczna oraz niezwiązanie języka tatarskiego z ważnymi aspektami kultury i tradycji pozostają zatem głównymi przyczynami wymarcia tego języka w ciągu życia zaledwie kilku pokoleń Tatarów polsko-litewskich.

Obecny status języka tatarskiego

Działania mające na celu wzmożenie zainteresowania językiem tatarskim podejmowane przez społeczność tatarską odbywają się w kontekście języka tatarskiego TAT – tego, który żyje obecnie, jest on używany we wszystkich domenach przez kilka milionów użytkowników, oraz który ma zapewnić łączność z Tatarami z całego świata. Przez język tatarski w niniejszej sekcji rozumieć należy tatarski TAT, który stanowi swoistą drogę języka przodków rozumianego do pewnego stopnia umownie. Mamy w przypadku języka tatarskiego w Polsce obecnie do czynienia z sytuacją, w której dąży się do symbolicznego przywrócenia czegoś, czego już nie ma (język przodków) za pomocą czegoś, co jest (język tatarski TAT), mimo że ten drugi nie jest kontynuatorem pierwszego. Dla społeczności Tatarów jest to jednak niuans dużo mniej istotny niż dla językoznawcy.

Użycie języka

Od czerwca 2012 r. w Szkole Podstawowej nr 28 w Białymstoku prowadzony jest kurs języka tatarskiego współfinansowany ze środków Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji. Zajęcia odbywają się w niedziele i trwają 2x45 minut. Część kursantów dojeżdża na lekcje z Sokółki. Jest to ok. 15 osób, dlatego obecnie trwają starania o sfinansowanie drugiego kursu języka tatarskiego w Sokółce.
Według stanu z września 2012 r. w kursie uczestniczą 23 osoby w wieku od 12 do 65 lat. Są to głównie ludzie młodzi pochodzenia tatarskiego. Udział w zajęciach ma charakter w dużej mierze dobrowolny i nie jest wymagane czynne uczestnictwo. Na kurs uczęszcza jedna osoba spoza społeczności Tatarów polskich.
W niektórych domach tatarskich w Polsce coraz częściej używa się zwrotów tatarskich w kontaktach domowych. Są to póki co głównie pojedyncze frazy, np. powitania i pożegnania. Należy pamiętać, że wzrost zainteresowania językiem tatarskim wśród Tatarów polskich to kwestia ostatnich kilku lat, a wspomniany kurs języka tatarskiego jest pierwszym tego rodzaju w Polsce.
Materiały do nauki zostały przetłumaczone z języka rosyjskiego. Na stronie www.tataria.eu znajduje się również krótki elementarz tatarskiego dla dzieci (patrz ilustracja: Fragment tatarskiego elementarza). W Internecie powszechnie dostępne są filmy i nagrania w języku tatarskim TAT, jednak nie istnieją nagrania użycia języka tatarskiego wykonane przez Tatarów polskich.

Stosunek społeczności do języka tatarskiego

Brak języka etnicznego jest dostrzegany wśród społeczności tatarskiej, a niektórzy jej członkowie upatrują w zaniku języka przyczyny utracenia tożsamości etnicznej Tatarów (Warmińska 1999: 178-179Warmińska 1999 / komentarz/comment/r /
Warmińska, Katarzyna 1999. Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna. Kraków: Universitas.
). Na stronie www.tataria.eu znajduje się następujący fragment:

Wielowiekowe przebywanie wśród ludności słowiańskiej wywarło przemożny wpływ na zanik elementów arabsko-turecko-perskich i zastąpieniu ich słownictwem i konstrukcjami słowiańskimi, co doprowadziło do całkowitego regresu języka ojczystego.
(www.tataria.eu)

Fragment ten może sugerować czytelnikowi, że kontakt z językami słowiańskimi miał destrukcyjny wpływ na język tatarski i przyczynił się do jego zagłady. Tatarzy polscy raczej ubolewają nad faktem zatracenia języka, jednak z drugiej strony dla większości z nich język jest obecnie implicytnym wyznacznikiem narodowości, a w kontekście silnego poczucia więzi z Polską i podkreślania własnej polskości nie dążą oni do podkreślania różnic między własną grupą a resztą polskiego społeczeństwa. Według p. Michała Adamowicza język tatarski „jest potrzebny jako spoiwo społeczne, ale nie jest potrzebny jako narzędzie izolacyjne” [01.10.2012].
Tatarzy upatrują w języku tatarskim przede wszystkim roli unifikującej, spajającej Tatarów porozsiewanych po całym świecie. Język ma szansę być jednym z wyznaczników tatarskości, ale w wymiarze globalnym. Jest postrzegany m.in. jako szansa dla tatarskiej młodzieży na podkreślenie wartości, którymi tatarskość może ubogacić kulturę europejską. Tatarski jest „potrzebny obecnie, w czasach, gdy ulatnia się ciężar moralny wartości religijnych w Europie” [Michał Adamowicz 01.10.2012].
Trudno określić stosunek do języka tatarskiego wśród Tatarów polskich używając parametrów proponowanych przez Lewisa (2006Lewis 2006 / komentarz/comment/r /
Lewis, Paul M. 2006. "Evaluating Endangerment: Proposed Metadata and Implementation", w: Kendall A King et al. (eds.) Sustaining Linguistic Diversity: Endangered and Minority Languages and Language Varieties. Washington DC: Georgetown University Press, s. 35-49.
). Osoby uczące się tatarskiego na kursie językowym mają niewątpliwie do niego pozytywny stosunek, choć motywacja do nauki „bierze się przede wszystkim z ciekawości, jak to brzmi” [Jan Adamowicz 02.10.2012]. Członkowie społeczności tatarskiej, którzy nie uczęszczają na kurs „przyjmują do wiadomości jego istnienie i czekają, żeby zobaczyć, co z tego będzie” [Jan Adamowicz 02.10.2012].

Perspektywy rewitalizacji

W świetle obecnie obowiązujących definicji rewitalizacji (ang. language revitalization) rozumianej przede wszystkim jako wysiłki promujące język i zmierzające do zatrzymania procesu jego wymierania (Grenoble – Whaley 2006: 2Grenoble – Whaley 2006 / komentarz/comment/r /
Grenoble, Lenore A. & Lindsay J. Whaley 2006. Saving languages: An introduction to Language Revitalization. New York: Cambridge University Press.
), należałoby w przypadku języka tatarskiego mówić raczej o ewentualnych działaniach zmierzających do jego przywrócenia, restytucji (ang. language revival) jako języka już wymarłego. Od razu pojawia się pytanie o to, czym jest język tatarski, który miałby zostać przywrócony. Ze względu na to, że dostępne są jedynie szczątkowe informacje o języku tatarskim, niezwykle trudne byłoby jego odrestaurowanie. Kwestią do rozpatrzenia w przypadku ewentualnych prób przeprowadzenia takiego zabiegu byłaby też jego celowość – czy język wymarły w XVI w. udałoby się efektywnie przywrócić do funkcjonowania we współczesnych realiach. Jeśli tatarski miałby zostać odrestaurowany, to sądząc po dotychczasowych działaniach społeczności, np. przy tworzeniu materiałów do nauki, byłby to język bazujący na tatarskim TAT. Sami Tatarzy polscy są świadomi, że określenie język przodków jest raczej hasłowe, a dla członków społeczności aktywnie działających na rzecz promocji języka tatarskiego używanie takiego sformułowania zdaje się być jedną z dróg wzbudzenia zainteresowania tatarskim.
Język tatarski nigdy nie był zarezerwowany dla konkretnej domeny życia Tatarów, a członkowie społeczności nie widzą sensu przywracania języka do sfer, w których nigdy nie istniał. W organizowanym od 2012 r. kursie języka tatarskiego społeczność upatruje przede wszystkim szansę na nawiązanie ściślejszej współpracy z innymi Tatarami, jest to symboliczne dołączenie do świata tatarskiego. Jak podkreśla p. Jan Adamowicz, jeśli wśród społeczności Tatarów polskich znajdzie się kilka osób dobrze znających tatarski, będzie można tłumaczyć z tego języka książki na język polski, wydawać gazetę po tatarsku, a zespół Buńczuk będzie wiedział, o czym śpiewa [02.10.2012].
Nie istnieje zatem wśród Tatarów polskich chęć stworzenia z języka tatarskiego języka pierwszego dla przyszłych pokoleń Tatarów. Choć brak wystarczających danych, które pozwoliłyby stwierdzić, czy Tatarzy polscy chcą uczynić z tatarskiego język kontaktów domowych lub język kontaktów wewnątrz społeczności, domeny te pozostawałaby jednymi z nielicznych możliwych sfer, do których tatarski mógłby zostać przywrócony.
Tatarzy polscy czują również potrzebę obecności języka tatarskiego w mediach – np. gazety w języku tatarskim. Według wiedzy autora, na chwilę obecną nie istnieją badania, które miałyby przynieść odpowiedź na pytanie o to, czym ta chęć jest umotywowana: względami wspólnototwórczymi czy dążeniem do podniesienia prestiżu społeczności lub prestiżu języka.