Piśmiennictwo tatarskie

Historia piśmiennictwa tatarskiego

Za pierwszy znany wytwór piśmienniczy Tatarów polsko-litewskich przyjęło się uważać Risale-i Tatar-i Lex (Traktat o Tatarach polskich) z 1558 r. Tekstem źródłowym dla polskiego tłumaczenia Antoniego Muchlińskiego z 1858 r. był – według tłumacza – rękopis ze Stambułu, którego los jest jednak nieznany. Dziewiętnastowieczna stylistyka i leksyka przekładu pozwalają mieć wątpliwości co do autentyczności, czy nawet istnienia tekstu oryginalnego (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 16-17). Pierwszym tekstem drukowanym, jaki można przypisać Tatarom, jest Apologia Tatarów z  1630 r. (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 34Drozd – Dziekan – Majda 2000 / komentarz/comment/r /
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
).
Początek piśmiennictwa Tatarów polsko-litewskich przypada na okres, kiedy język tatarski był już wymarły. Nie istnieje żaden zabytek piśmienniczy, który zawierałby teksty ciągłe pisane w etnicznym języku tatarskim (Łapicz 1986: 39). Aby mieć łączność z własnym dziedzictwem kulturowym, Tatarzy polsko-litewscy zaczęli zapisywać teksty religijne, a że docelowo miały one być dostępne dla jak największej rzeszy odbiorców, ich przekład musiał dokonywać się na ogólnie znane Tatarom języki: polski i białoruski.
Arabski był językiem piśmiennictwa religijnego i praktyki religijnej Tatarów. Początkowo żaden inny język nie był w liturgii dopuszczalny, z czasem zaczęto używać również tureckiego. Co ciekawe, teksty arabskie były tłumaczone przeważnie na białoruski, a tureckie – na polski. Miało to związek z prestiżem przypisywanym tym językom.
Tatarzy tworzyli przede wszystkim teksty o tematyce religijnej: kitaby, tesfiry, chamaiły i in. W 1836 r. powstał słownik zawierający tysiąc tureckich i mołdawskich wyrazów z tłumaczeniem na polski i białoruski – była to jedna z dwu pozostałych do dziś prób leksykograficznych Tatarów polsko-białoruskich. Drugą był słownik w kitabie z 1866 r., o mniej więcej takiej samej objętości (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 15). Historia działalności literacko-kulturalnej Tatarów nie odnotowuje prób wydawnictw w języku tatarskim (por. Chazbijewicz 1994).

Tatarskie teksty religijne <sup>[4przyp04 / komentarz/comment /
Pełną typologię rękopisów tatarskich znaleźć można w: Drozd – Dziekan – Majda 2000: 12-16.

]</sup>

Kitaby były podstawowym nośnikiem dziedzictwa literackiego (i kulturalnego) Tatarów polsko-litewskich. Były to księgi, w których przeplatały się wątki koraniczne, komentarze do sur Koranu, opowieści islamskie, często podparte autorytetami historycznymi, teksty moralizatorskie, rzadko o tematyce niezwiązanej z religią (Miškiniene 2000: 33Miškiniene 2000 / komentarz/comment/r /
Miškiniene, Halina 2000. "O zawartości treściowej najstarszych rękopisów Tatarów litewskich", Rocznik Tatarów Polskich. Tom VI. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, s. 30-35.
). W XIX i XX w. jeden kitab przypadał na kilka-kilkanaście rodzin tatarskich. Najstarszy kitab – Kitab z Suchowoli – pochodził z 1631 r. (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 20).
Kitaby zawsze były wielojęzyczne: teksty pisane były po białorusku, polsku, arabsku i turecku. Najstarsze kitaby powstawały po arabsku i białorusku. Białoruski i polski w tekstach kitabowych przeważnie nie występowały w swych ówczesnych formach literackich, a widoczne były naleciałości dialektalne. Często językiem objaśnień czy przypisów do kitabów była przejściowa gwara polsko-białoruska, o różnym stopniu nasycenia cechami jednego bądź drugiego języka. Język kitabów różnił się jednak od języka mówionego, choćby z uwagi na religijny charakter ksiąg (Łapicz 1986: 217-220Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
).
Oprócz kitabów i rękopisów Koranu, Tatarzy tworzyli tesfiry – księgi zawierające modlitwy i objaśnienia w postaci fragmentów Koranu z zapisanym ukośnie pomiędzy wierszami tłumaczeniem polskim. Poza tesfirami powstawały też chamaiły – modlitewniki, które oprócz rytualnego miały też przeznaczenie magiczne. Zawierały one opis rytuału muzułmańskiego, zestawy modlitw, kalendarz muzułmański, ale też np. formuły magiczno-lecznicze.
Obok nich istniały też teksty pomocnicze – tadżwidy (napisane po turecku wraz z interlinearnym tłumaczeniem polsko-białoruskim, wykłady o zasadach recytacji Koranu) oraz sufry (rękopisy zawierające 1/30 księgi Koranu). Niektóre rękopisy tatarskie miały także funkcję amuletów: różnego rodzaju zwoje modlitewne wkładano wraz ze zmarłym do grobu albo noszono przy sobie jako przedmioty mające zapewnić pomyślność i ochronić przed nieszczęściami. Tatarskie formy z pogranicza piśmiennictwa, malarstwa i rękodzieła to tzw. muhiry – tablice zawieszane na ścianach.

Pozostałe teksty

Tatarzy dążą do tworzenia wydawnictw cementujących tatarską społeczność. Odbywa się to głównie w kontekście religijnym (np. wydawanie Kalendarza Muzułmańskiego w okresie międzywojennym), choć nie tylko. Chazbijewicz (1995Chazbijewicz 1995 / komentarz/comment/r /
Chazbijewicz, Selim 1995. "Prasa tatarsko-muzułmańska w Polsce w latach 1939-1996", Rocznik Tatarów Polskich. Tom III. Gdańsk – Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 87-102.
) bardzo wiele uwagi poświęca wszelkiego rodzaju czasopismom tatarskim: w latach 1934-39 w Wilnie wydawany był miesięcznik Życie Tatarskie, a w latach 1985-91 Życie muzułmańskie. Obecnie w ten sposób jednoczy społeczność tatarską przede wszystkim wydawany od 1993 r. Rocznik Tatarów Polskich.

Próbki tekstów

Poniższe próbki są z przyczyn wielokrotnie już tu wymienianych przykładami tekstów pisanych w językach innych niż tatarski, a używanych przez tatarską społeczność w życiu codziennym (polski i białoruski), lub też zarezerwowanych dla kultu religijnego (turecki i arabski). Jedyny przykład tekstu po tatarsku to fragment zaadaptowany na potrzeby nauki języka: elementarz z objaśnieniami po polsku, który został opracowany na podstawie materiałów do nauki języka tatarskiego o kodzie TAT.


Tesfir z 1725 r. Karta z tekstem 43. Sury Koranu, Ozdoby w języku arabskim (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000Drozd – Dziekan – Majda 2000 / komentarz/comment/r /
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
).

Kitab ze Słonimia z 1837 r. z tekstem modlitwy w języku tureckim z równoległym tłumaczeniem na język polski (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000).


Opowiadanie o dialogu Mojżesza z Allachem w języku białoruskim z nielicznymi wtrętami polskimi, wraz z transliteracją białoruską (źródło: Łapicz 1986: 228-229).


Słownik turecko-białorusko-polski z 1836 r. (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000Drozd – Dziekan – Majda 2000 / komentarz/comment/r /
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
).


Muhir z inskrypcją kaligraficzną z około połowy XX w. (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000Drozd – Dziekan – Majda 2000 / komentarz/comment/r /
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
).


Fragment tatarskiego elementarza (źródło: www.tataria.eu).