Charakterystyka typologiczna

Opis języka laskiego sporządzony przez Łysohorskiego (1934: 100Łysohorski 1934: 100 / komentarz/comment/r /
Łysohorski 1934. Śpiwajuco piaść. Praga: Družstevni prace.

): "Od używanego na zachodzie języka czeskiego, oraz używanego na południu języka słowackiego odróżnia się przede wszystkim akcentem na przedostatniej sylabie, od używanego na wschodzie języka polskiego głównie brakiem głosek nosowych". (Łysohorsky 1934: 100Łysohorski 1934: 100 / komentarz/comment/r /
Łysohorski 1934. Śpiwajuco piaść. Praga: Družstevni prace.

). Šembera (1859: 10Šembera 1859: 10 / komentarz/comment/r /
Šembera, Alois Voitěch 1859. Dějiny řeči a literatury československé. Wien: nakład własny.

) pisze natomiast:

Hlavní známky podřečí tohoto jsou: Přízvuk na slabice předposlední: od Opavy; samohlásky vesměs se krátí: tráva, žila, mucha, ryc; ý a é vyslovují se pravidelné dle písma, však krátce: dobry otec, urodne pole; y za e v 1. osobé množ. poctu časoslov: mamy, dámy; ni negativní za ne neb nie.

Składnia

Cechą specyficzną występującą w gwarach laskich jest końcówka fleksyjna –ch/–ech, która jest pozostałością aorystu [3]przyp03 / komentarz/comment /
Aoryst - dawny czas przeszły prosty, używany do opisu czynności dokonanej i momentalnej. Aoryst trafił do języka polskiego z języka prasłowiańskiego, jednak formy aorystu szybko przestały być używane. Odmiana słowa posiłkowego być w aoryście: l.poj. 1. os. bych, 2. os. by, 3. os. by; l.mn. 1. os. bychom, 2. os. byście, 3. os. bychą. Niektóre z tych form przetrwały do dziś w języku ogólnym jako elementy trybu przypuszczającego (by, byście), w niektórych gwarach ludowych zachowała się również forma bych.
i tworzy formę czasu przeszłego: Kajch hajoł (czes. kde jsem hladil, 'gdziem chodził'), přyšełch zaś (czes. zase sem přišel, 'przyszedłem znowu'). Wspomniane formy reliktowe używane są również w czasie teraźniejszym: joch je od Ćešina (czes. jsem od Téšina, 'jestem z okolicy Cieszyna'). Specyficzna jest też odmiana czasownika pomocniczego być : joch je, tyś je, ón je, my smy, wy śće su, óni su. Formy przeczące: joch ňéni, tyś ňéni itd. (Duličenko 2002: 288-289Duličenko 2002: 288-289 / komentarz/comment/r /
Дуличенко, Александр Д. [Duličenko] 2002. „Lachisch“, w: M. Okuka (red.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt: Alpen-Adria-Universität Klagenfurt, s 287-290.

).

Fonologia

1.    Brak samogłosek nosowych [ą], [ę]:

laski: ruka, maso
czeski/słowacki: ruka, maso/maso
polski: ręka, mięso

2.    /i/ oraz /y/ jako odrębne fonemy [4]przyp04 / komentarz/comment /
Fonem - (gr. phónema 'głos, dźwięk') najmniejsza jednostka mowy, którą użytkownicy danego języka są w stanie odróżnić od innych oraz której zmiana może spowodować zmianę znaczenia wyrazu. Alofon to konkretna realizacja fonemu.
:

laski: bit’ – 'bić', byt’ – 'być'
czeski/słowacki: różnica w pisowni: zarówno symbol jak traktowane są jak jeden fonem /i/
polski: /i/ w bić, /y/ w być

3.    Przestawienie spółgłosek płynnych [l] i [r], *tort -> trat, *tolt -> tlat:

laski: vrana, hłava
czeski/słowacki: vrána/vrana, hlava
polski: wrona, głowa

4.    Tak jak w języku polskim, a w przeciwieństwie np. do języka czeskiego, w większości przypadków spółgłoski [l] i [r] nie tworzą sylab:

laski: pylny, serce
czeski/słowacki: plný, srdce
polski: pełny, serce

5.    [l] centralne (wymawiane tak samo jak polskie [l]) odróżniane od welaryzowanego, ciemnego [ł], znanego w Polsce jako [ł] aktorskie lub wschodnie; na niektórych obszarach Laszczyzny ciemne [ł] wymawiane jest jednak tak samo jak [ł] w standardowym języku polskim (fonem /u̯/):

laski: słaby, lud
słowacki: [l] centralne – slabý, lud; [l] miękkie – lipa
czeski: [l] centralne – slaby, lid
polski: samogłoska niesylabiczna [u̯] jak w słaby; dziąsłowe [l] jak w lud; spalatalizowane, miękkie [l’] przed [i]

6.    Zmiana [*g] -> [h] (jak w czeskim i słowackim):

laski: hłava
czeski/słowacki: hlava
polski: głowa

7.    Zachowało się [dz] (w czeskim następuje zmiana w [z]):

laski: cudzy
słowacki: cudzí
czeski: cizí
polski: cudzy

8.    Zmiękczenie [s], [z] przed samogłoskami przednimi [i], [e] (w nawiasach kwadratowych poniżej wpisano sposób wymowy):

laski: [z’ima], [žima], [s’eno], [šeno]  – w zależności od lokalnej odmiany:
czeski/słowacki: zima, seno
polski: zima, siano

9.    Upodobnienie [t’] > [c’] lub [č] oraz [d’] > [dz] lub [dž] przed samogłoskami przednimi [i], [e]:

laski: [c’icho] / [čycho], [dz’edz’ina]/ [džedžina] 'wioska'
czeski/słowacki: ticho, dědina/dedina 'wioska'
polski: cicho, dziedzina

10.    Ubezdźwięcznienie [v] po spółgłoskach bezdźwięcznych:

laski: t[f]uj
czeski: t[v]ůj
słowacki: t[v]oj
polski: występuje w większości dialektów – t[f]ój

11.    Udźwięcznienie na granicach słów i klityk [5]przyp05 / komentarz/comment /
Klityka – wyraz nieposiadający własnego akcentu, np. go, że, no, by, się, na, i, po, bo, za, u, nie.
przed samogłoskami i spółgłoskami sonornymi [m, m', n, n', ł, l, r]:

laski: napi[ž]mu 'napisz mu'
słowacki: napi[ž]mu
czeski: napi[š]mu
polski: występuje na południu i zachodzie kraju napi[ž]mu

12.    Akcent na przedostatnią sylabę:

laski: hran’ica
czeski hranice
słowacki hranica
polski: granica

(Bělič 1972: 285Bělič 1972: 285 / komentarz/comment/r /
Bělič, Jaromir 1972. Naštin české dialektologie. Praha: Státní pedagogické nakladatelství.

; Zaręba 1961: 83Zaręba 1961: 83 / komentarz/comment/r /
Zaręba, Alfred 1961. Śląskie teksty gwarowe. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

; Hannan 1996b: 730-732Hannan 1996b: 730-732 / komentarz/comment/r /
Hannan, Kevin 1996b. „The Lachian Literary Language of Óndra Łysohorsky“, w: Michael M. Naydan (red.) The Slavic and East European Journal 40/4. American Association of Teachers of Slavic and East European Languages of the US, s. 726–743.
)

Leksyka

Literacki mikrojęzyk laski korzysta zarówno z leksyki dialektu górnoostrawskiego, jak i z leksyki współczesnego języka polskiego oraz czeskiego (Duličenko 2002: 289Duličenko 2002: 289 / komentarz/comment/r /
Дуличенко, Александр Д. [Duličenko] 2002. „Lachisch“, w: M. Okuka (red.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt: Alpen-Adria-Universität Klagenfurt, s. 287-290.

).
Graficzne, fonetyczne, gramatyczne i leksykalne cechy laskiego wprowadził Łysohorsky w swoich książkach; niektóre tomy zawierają polsko-czesko-laskie listy słownictwa. Spora część wyrażeń laskich stanowi leksykalną paralelę do słów polskich lub czeskich, przy czym główna różnica znajduje się na poziomie fonetycznym; w porównaniu z językiem polskim: hałuź – 'gałąź', hłod – 'głód', jodro – 'jądro', ledowy – 'lodowy', pět – 'pięć', pisek – 'piasek', potym – 'potem', rozpolić – 'rozpalić' itd.; z językiem czeskim: ból – bol, bruśić – brousiti, dřéć śe – dřiti se, hłos – hlas, lude – lid, mjénić śe – měniti se itd. Są także różnice w słowotwórstwie, w porównaniu z językiem polskim: nahota – 'nagość', sebewědomi – 'świadomość', ohniwy – 'ognisty', robotny – 'roboczy', spijać śe – 'upijać się'; w porównaniu z językiem czeskim: rumowisko – rumiště, turónek –  turan, wrotyčka –  vratič, wšaj –  všude, chudobny - chudy, zdala – zdaleka (i zdalí) itd. (Duličenko 2002: 289Duličenko 2002: 289 / komentarz/comment/r /
Дуличенко, Александр Д. [Duličenko] 2002. „Lachisch“, w: M. Okuka (red.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt: Alpen-Adria-Universität Klagenfurt, s. 287-290.

).

Literacki mikrojęzyk laski

Przy omawianiu gwar laskich ważne zagadnienie stanowi – stworzony w znacznej części na ich bazie – laski mikrojęzyk literacki. W zakresie systemu fonologicznego i morfologicznego język ten, stworzony przez Ó. Łysohorskiego, oparty został przede wszystkim na gwarze górnego biegu Ostrawicy, stąd ma w nim miejsce przejście [á] > [o], oraz przejście [o] > [u] oraz [e] > [y] przed spółgłoskami nosowymi. Ponadto podobnie jak w gwarze, którą posługiwał się Łysohorsky, ma miejsce zmiana końcówki -aj > -oj w trybie rozkazującym oraz w przedrostkach przymiotników i przysłówków stopnia najwyższego: zblizka śe dźiwoj 'patrz z bliska' (Hannan 1995: 105Hannan 1995: 108 / komentarz/comment/r /
Hannan, Kevin 1995. „Some unpublished poems of Óndra Łysohorsky“, w: G.S. Smith & G.C. Stone & C.M. MacRobert (red.) Oxford Slavonic Papers XXVIII. Oxford: Clarendon Press, s. 98–123.

), nojměkšu 'najmiększa' (Hannan 1995: 108Hannan 1995: 108 / komentarz/comment/r /
Hannan, Kevin 1995. „Some unpublished poems of Óndra Łysohorsky“, w: G.S. Smith & G.C. Stone & C.M. MacRobert (red.) Oxford Slavonic Papers XXVIII. Oxford: Clarendon Press, s. 98–123.

; Hannan 1996b: 739Hannan 1996b: 739 / komentarz/comment/r /
Hannan, Kevin 1996b. „The Lachian Literary Language of Óndra Łysohorsky“, w: Michael M. Naydan (red.) The Slavic and East European Journal 40/4. American Association of Teachers of Slavic and East European Languages of the US, s. 726–743.

).
W morfologii Łysohorosky korzystał z trzech regionalnych wariantów klityki 1 os. l.poj. czasownika wyrażających tryb oznajmiający czasu teraźniejszego oraz przeszłego. Formy 1 os. l. poj. wykorzystują –(e)ch / joch / jech. Łysohorsky zawarł informacje o nich w notatce (1934: 102Łysohorsky 1934: 102 / komentarz/comment/r /
Łysohorsky, Óndra 1934. Śpiwajuco piaść. Praga: Družstevni prace.

), podając przykłady:

laski: a zboži ech do stodół wez
czeski: vezl jsem obili do stodol
polski: a zbożem wiózł do stodół

laski: za synkach wandrował
czeski: jako hoch jsem chodíval
polski: jako chłopiec wędrowałem

laski: joch je od Češina
czeski: jsem od Těšína
polski: jestem z okolicy Cieszyna

Łysohorski (1934: 102Łysohorsky 1934: 102 / komentarz/comment/r /
Łysohorsky, Óndra 1934. Śpiwajuco piaść. Praga: Družstevni prace.

) pisał na temat –(e)ch/joch/jech jako o pozostałościach starego aorystu, choć dokładniej rzecz ujmując pochodzą od czasu przeszłego złożonego, korzystającego z pozostałości aorystu jako czasownika posiłkowego. Jest to cecha rzadko spotykana na obszarze Laszczyzny, można uznać ją raczej za cechę literackiego języka Łysohorskiego.
Klityk używa literacki język laski według wzoru wykorzystywanego przez czeski, słowacki, oraz sąsiednie gwary polskie. Klityki czasownikowe, wraz z śe, są w laskim enklitykami [6]przyp06 / komentarz/comment /
Enklityka – wyraz nieposiadający własnego akcentu i łączący się w wymowie z wyrazem poprzedzającym go, np. w języku polskim się, np. wyspałem się.
: Tak śe mi mama stała symbołém Ślónska (Łysohorsky 1988: 826Łysohorsky 1988: 826 / komentarz/comment/r /
Łysohorsky, Óndra 1988. Lašsko poezyja 1931-1977. Köln: Böhlau Verlag.

). Jest to wzór inny od tego stosowanego w języku polskim (Hannan 1996b: 737Hannan 1996b: 737 / komentarz/comment/r /
Hannan, Kevin 1996b. „The Lachian Literary Language of Óndra Łysohorsky“, w: Michael M. Naydan (red.) The Slavic and East European Journal 40/4. American Association of Teachers of Slavic and East European Languages of the US, s. 726–743.

), gdzie część klityk występuje przed czasownikiem, a część za nim.