laskie gwary - Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej

Obecność w życiu publicznym

System edukacji

Jako że język laski nie został zgodnie z ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141 z późn. zm.) uznany za język mniejszości narodowej lub etnicznej ani za język regionalny, polski system edukacji nie prowadzi nauczania ani dodatkowych zajęć w zakresie języka laskiego (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/e_oswiata_i_wychowanie_2010-2011.pdf). Z drugiej strony mają miejsce lokalne inicjatywy związane z gwarami laskimi. W Zespole Szkół w Krzanowicach organizowane są coroczne konkursy gwary laskiej. Informacje dotyczące IV edycji konkursu na stronie szkoły znajdują się pod adresem internetowym http://zskrzanowice.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=81&Itemid=75. Pozostałe informacje o konkursie: http://www.naszraciborz.pl/site/film/177-iii-konkurs-gwary-laskiej.html.html
http://www.naszraciborz.pl/site/art/3-kultura-i-edukacja/0-/8095-sprobuj-swoich-sil-w-gwarze-laskiej.html
http://www.nowiny.pl/wodzislaw/72059-zbliza-sie-kolejny-konkurs-gwary-laskiej-w-krzanowicach.html http://www.naszraciborz.pl/site/art/1-aktualnosci/0-/21822-vi-konkurs-gwary-laskiej.html.
Ponadto w ramach projektu Śląski Spichlerz - tradycje kulturowe ziemi raciborskiej zrealizowana została scenka folklorystyczna i film Zajtry wilija: (http://www.youtube.com/watch?v=PI4ppp5HsmA).

Życie religijne

Do 1945 r. odbywały się nabożeństwa w języku morawskim we wsiach należących do parafii katolickiej diecezji ołomunieckiej, wsie leżą na terenie dzisiejszych gmin: Krzanowice, Krzyżanowice, Pietrowice Wielkie. Steuer (1937: 4

Steuer 1937: 4 / komentarz/comment/r /
Steuer, Feliks 1937. Narzecze baborowskie. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

) pisze, że msze w miejscowości Baborów były odprawiane po morawsku do 1922 r.

Literatura

Początki literatury laskiej miały miejsce z inicjatywy Ervína Goja (1905-1989), piszącego pod pseudonimem Óndra Łysohorsky. Urodzony w wielokulturowym Frydku (czes. Frýdek) w rodzinie posługującej się na co dzień gwarą laską (Balowska 2012: 27

Balowska 2012: 27 / komentarz/comment/r /
Balowska, Grażyna 2012. „Tożsamość jednostkowa na pograniczu językowym. Casus Óndry Łysohorskiego”, w: Marian Wasiczek (red.) Tożsamość morawska na pograniczu polsko–czeskim. Racibórz: WAW, s. 24-30.

), ukończył niemiecką szkołę, uczęszczał do gimnazjum niemieckiego oraz czeskiego, studiował na niemieckim uniwersytecie w Pradze. Pracował jako nauczyciel w Słowacji i pisał artykuły dla lewicowej prasy czeskiej. Twórczość Łysohorskiego obejmuje: tomik 62 wierszy Spiwajuco piaść (1934), Hłos hrudy (1935), Wybrane wérše (1936), Aj lašske řéky płynu do mořa (1958), Lašsko poezyja 1931-1977 (1988); inne dzieła nieopublikowane za życia opublikowała Kuchtová-Goj (1992) oraz Hannan (1995). Pierwsze prace Łysohorskiego wzbudziły znaczne kontrowersje na terenie Czech; spotkały się z pozytywnym przyjęciem ze strony części krytyków, natomiast ze strony niektórych spotkały się z objawami niezrozumienia, potępienia i krytyki. Na terenie Polski nie zyskał on znacznej popularności (Ligota 1936: 242

Ligota 1936: 242 / komentarz/comment/r /
Ligota, Władysław 1936. „Óndra Łysohorsky, pierwszy poeata laski”, w: Ludwik Brożek (red.) Zaranie Śląskie 12/4. Katowice: Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie, s. 241-245.

) W początkowej fazie jego twórczości szczególnie widoczne było podkreślanie przez niego odrębności Lachów oraz internacjonalizm (Ligota 1936: 245

Ligota 1936: 245 / komentarz/comment/r /
Ligota, Władysław 1936. „Óndra Łysohorsky, pierwszy poeata laski”, w: Ludwik Brożek (red.) Zaranie Śląskie 12/4. Katowice: Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie, s. 241-245.

). W 1936 r. założył stowarzyszenie literackie Lašsko perspektywa (Duličenko 2002: 289

Duličenko 2002: 289 / komentarz/comment/r /
Дуличенко, Александр Д. [Duličenko] 2002. „Lachisch“, w: M. Okuka (red.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt: Alpen-Adria-Universität Klagenfurt, s. 287-290.

). Poza Łysohorskim, spośród członków stowarzyszenia, wymienić należy następujących autorów i ich dzieła:

Josef Šénovsky / Josef Šinovsky (Josef Bilan) Černe oranisko (1940) Hałdy na roli (1945) – powieść wydana własnym nakładem. Ponadto przygotowywane przez niego informacje i artykuły emitowane były przez ostrawską stację radiową,
Jan Stónavsky /Jan Stunavsky (Jan Lisník) Melodyje z hur (1945) – zbiór poezji, Téšínské úsměvy (1947) – wraz z Šinovskim, nakład własny oraz publikacje w czasopiśmie U-blok, tłumaczenie wiersza H. Heinego Tkacze z języka niemieckiego na laski,
Jura Hanys (Bohumil Marek) – poezja (kilka tomów),
Karel Kawan (M. Ošanc),
Emilie Gudrichová Slezsko mluví (1946),
Jarmila Samková – rozpoczęte prace nad słownikiem języka laskiego, nieukończone (Duliczenko 1992: 106, 107Duliczenko 1992: 106, 107 / komentarz/comment/r /
Дуличенко, Александр Д. [Duličenko] 1992. „Феномен Ондры Лысогорского: Один человек - один язык”, w: Karel Bogar (red.) Umělecký a lidský odkaz básníka Óndry Łysohorského. Frýdek-Místek: Muzeum Beskyd, s. 104-113.

).

Działania literackie stowarzyszenia przerwane zostały w momencie wybuchu II wojny światowej. Łysohorsky zmuszony został do emigracji do ZSRR. W czasie emigracji kontynuował on twórczość w języku laskim, jego wiersze pojawiały się w periodykach oraz tomach zbiorowych w tłumaczeniu rosyjskim (Duličenko 2002: 289

). Pisząc, poruszał wątki społeczne, wykazywał lewicowe przekonania, choć nie zapisał się nigdy do partii komunistycznej. W latach 1942-46 ukazały się w ZSRR 4 tomy poezji Łysohorskiego w tłumaczeniu rosyjskim. Jego wiersze tłumaczyli m.in.: M. Cwietajewa, B. Pasternak, N. Asiejew, N. Tichonow. Mimo nacisków ze strony niektórych działaczy czeskich nie przestał on tworzyć w języku laskim. W 1944 r. wysłał list do Stalina, w którym skarżył się na złe traktowanie ze strony komunistów czeskich. W związku z jego nieprzejednaniem i faktem zwrócenia się do Stalina możliwości publikacji Łysohorskiego w języku laskim były po wojnie ograniczone (Hannan 1996b: 728

Hannan 1996b: 728 / komentarz/comment/r /
Hannan, Kevin 1996b. „The Lachian Literary Language of Óndra Łysohorsky“, w: Michael M. Naydan (red.) The Slavic and East European Journal 40/4. American Association of Teachers of Slavic and East European Languages of the US, s. 726–743.

), mimo to nadal pojawiały się wydawnictwa.
W 1945 r. J. Šinovsky wydał i opublikował pierwszą i jedyną powieść w języku laskim Hałdy na roli, poświęconą tematyce pracowniczej. J. Stunavsky w 1945 r. wydał tomik poezji Melodyje z hur. Dołączyła do nich Emílie Gudrichová, autorka napisanego w 1946 r. tomiku Slezsko mluvi oraz kilku innych (Duličenko 2002: 289-290

Duličenko 2002: 289-290 / komentarz/comment/r /
Дуличенко, Александр Д. [Duličenko] 2002. „Lachisch“, w: M. Okuka (red.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt: Alpen-Adria-Universität Klagenfurt, s 287-290.

).
Łysohorsky również nadal tworzył poezję w języku laskim, choć jego dzieła mogły ukazywać się teraz jedynie w przekładach. Dopiero w 1958 r. udało mu się wydać w Pradze tom wierszy Aj lašske řéky płynu do mořa, w którym znalazły się także te napisane w okresie emigracji sowieckiej (Duličenko 2002: 289-290

).
Łysohorsky był jednym z bardziej uznanych pisarzy czechosłowackich, porównywanym z Petrem Bezručem, w 1970 r. otrzymał nominację do nagrody Nobla. W Europie jego popularność ciągle rosła, jego dzieła tłumaczone były na wiele języków, głównie niemiecki (Urbanec 1994: 81

Urbanec 1994: 81 / komentarz/comment/r /
Urbanec, Jiří 1994. „Óndra Łysohorsky”, w: Milan Myška (red.) Biografický slovník Slezska a severní Moravy II. Opava: Ostravská Univerziteta, s. 80-82.

), tłumaczył je m.in. W. H. Auden. Laska poezja Łysohorskiego publikowana była w różnych miejscach na świecie, łącznie w ponad 165 czasopismach, antologiach i zbiorach. Był natomiast słabo znany na terenie Czechosłowacji. W latach 1988 i 1989 ukazało się dwutomowe wydanie jego prac; tom pierwszy, który zawierał prace w języku laskim, natomiast drugi – ich tłumaczenia na niemiecki oraz jego wiersze napisane po niemiecku. W korespondencji prywatnej z A. D. Duliczenką Łysohorsky pisał, że łączna liczba jego dzieł wynosi 900 (Duliczenko 1992: 107

Duliczenko 1992: 107 / komentarz/comment/r /
Дуличенко, Александр Д. [Duličenko] 1992. „Феномен Ондры Лысогорского: Один человек - один язык”, w: Karel Bogar (red.) Umělecký a lidský odkaz básníka Óndry Łysohorského. Frýdek-Místek: Muzeum Beskyd, s. 104-113.

).
Wraz ze śmiercią Łysohorskiego laska tradycja literacka nie uległa zapomnieniu. W miejscu pochodzenia poety, Frydku (czes. Frýdek), powstaje Centrum Óndry Łysohorskiego, mające na celu poszerzanie znajomości twórczości pisarza, organizację konferencji i seminariów, publikację biuletynów wydawanych w języku laskim. Jak pisze Duliczenko, z językiem laskim związane są ostatnio także nadzieje na rozwój lokalnej tradycji piśmienniczej (2002: 289-290

).
Z drugiej strony, odsetek mniejszości (etnicznych) na terenie Czech wykazuje w perspektywie ostatnich 20 lat ogólną tendencję spadkową, mimo wzrostu liczby deklaracji przynależności do mniejszości morawskiej oraz śląskiej w spisie z 2011 r. (SRČR 2012: 786

SRČR 2012: 786 / komentarz/comment/r /
Statistická Ročenka České Republiky 2012 (SRČR 2012). Český statistický úřad.

). Tożsamość laska natomiast nie pojawiła się w spisach ludności w 1993 r., w 2001 r. (Hannan 2005: 490

Hannan 2005: 490 / komentarz/comment/r /
Hannan 2005. “The historical and linguistic background of lachian regionalism and «separatism»” w: Wojciech J.Burszta & Tomasz Kamusella & Sebastian Wojciechowski (red.) Nationalisms across the Globe. An overview of nationalsims in state-endownedand stateless nations. Europe. Vol. 1. Poznań: School of Humanities and Journalism, s. 471-496.

) ani w 2011 r. (SRČR 2012: 786

SRČR 2012: 786 / komentarz/comment/r /
Statistická Ročenka České Republiky 2012 (SRČR 2012). Český statistický úřad.

). Jak stwierdza Hannan (2005: 490

): „Łysohorsky jest dziś postrzegany przez Czechów jako renegat, który pogwałcił kanon czeskich symboli narodowych, z których najświętszym jest czeski standard literacki”.
Przynajmniej jeden wiersz w języku laskim stworzony został wcześniej niż pierwszy utwór wydany pod nazwiskiem Łysohorskiego. Jego autorem był Čenek Ostravický (pseudonim pisarza Antonína Huttlera, 1869 - 1912), którego utwór Slezská pojawił się w publikacji U. Čtvrtvletnik skupiny Blok (1937) (przedruk w Analecta Slavica 10.2 [1975]: 382-385), w charakterze posłowia Łysohorsky przedstawia następnie porównanie Bezruča i Ostravickiego (Hannan 1996b: 738-9

Hannan 1996b: 738-9 / komentarz/comment/r /
Hannan 1996b. „The Lachian Literary Language of Óndra Łysohorsky“, w: Michael M. Naydan (red.) The Slavic and East European Journal 40/4. American Association of Teachers of Slavic and East European Languages of the US, s. 726–743.

Dotychczasowy stan wiedzy i dokumentacji odmian językowych – teksty

Na dokumentację gwar laskich składają się m.in.:

zapisane próbki z Chałupek Owsiskich i Pietraszyna, zapisane przed 1961 r. przez zespół badawczy prof. Z. Stiebera (Zaręba 1961: 83-86Zaręba 1961: 83-86 / komentarz/comment/r /
Zaręba, Alfred 1961. Śląskie teksty gwarowe. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

) oraz teksty z Branic, nagrane na taśmę magnetofonową i następnie spisane przez Romana Laskowskiego i Józefa Reczka (Zaręba 1961: 86Zaręba 1961: 86 / komentarz/comment/r /
Zaręba, Alfred 1961. Śląskie teksty gwarowe. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

);
dokumentacja gwar laskich z miejscowości Baborów (czes. Bavorov), przeprowadzona przez F. Steuera (1937: 38-39Steuer 1937: 38-39 / komentarz/comment/r /
Steuer, Feliks 1937. Narzecze baborowskie. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

): 2 teksty, z których jeden jest lokalną legendą połączoną z opisem toponimii Baborowa, drugi opowiada o lokalnych zwyczajach kościelnych (za Nitsch 1968: 57Nitsch 1968: 57 / komentarz/comment/r /
Nitsch, Kazimierz 1968. Wybór polskich tekstów gwarowych. Warszawa: PWN.
):

Na Svateho Andžeịa vražuiḙ se hałuzky z v’iśńi do vody. Ty hałuzkky maiṷm rozkvitnuć na hody. Kumu takaṷ hałuzka rozkv’itńe, tyn se barzo ćeši a pokazuiḙ iṷ každymu, co do ńeho pšychodźi.
Syncy berum ołuv, daṷvaiṷm ho na łežku i dyržum ho nad ohńym. Potim vylivaiṷm ho do vody; tam se rob’um rozmańte figury. S tich f’igur haṷdajum, za co gdo budźe.
Ve svatu Barborku był v Babrov’e yny małi svaṷtek: rano były roroty z muzykum. V roku 1900 zrob’yli pun faraṷž s teho dńa velk’i svaṷtek i odnov’yli bratstvo od dobreị smyrći.

Meluz-ina

zapisał Feliks Steuer (1937: 64-65

Steuer 1937: 4 / komentarz/comment/r /
Steuer, Feliks 1937. Narzecze baborowskie. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

Raṷz siekli trze chłopi traṷwu na łuce. Jak ju zejsiekli, siedli se do kupky a rozpraṷwiali. Jedyn zacznuł opowiedać o Meluz-inie. Wraṷz se porwał wielki wicher. Wtim przyszła ku nim szumnaṷ pani a prawiyła: „Jaṷ jest ta, co o ni rzuńdzicie. Eli to zrobicie, co wum powim, to budu wybawyaṷ. Nejprzodzi budzie welnaṷski mraṷz: to wydyrżcie. Potim przidzie welki hic; to tejż wytwejcie. Na ostatku stanie se wicher, a w tim wichrze udrzicie rozmańte wieca; to niy micie strachu”. Ci chłopi obiecali to zrobić, co im ta pani kaṷzała. A una się straciyła. Jak tak jeszcze siedzieli w kupie, zrobiyła se wraṷz strasznaṷ zima. I zaczli myrznuć. Dyrkotali po całym ciele a zubama zgrzitali. Ale wydyrżeli. Po mrojzie przyszedł wielki hic. Było tak horko, co ażby o mało byli zemdleli. Jedyn ś nich już chciał uciejc. Ci drudzy go jednak zadyrżeli. Potim hicu porwoł se wicher, a w tim wichrze widzieli rozańte straszma. To wszyscy trze chcieli uciekać. Ale spumnieło se im, co tej pani obiecali. I tim razym wytwali. Za chwilu było cicho. I przyszła zajś ta pani, dziękowała i dała im moc peniz, bo uni ju wybawiyli.

Literacki mikrojęzyk laski – przykładowe utwory literackie:

Óndra Łysohorsky, Moja odpowědź (1960), Aj lašske řéky płynu do mořa

Odpowědź chledołch na ćiśic pytani.
Odpowědź našełch jednu: dźekowani.
Do kłos mój zérnko pro buduce swěty?
Zřodli mój spěw wysoky cyl planety?
Poł kořéňami w swoim weku znowa
Moc matky-zémě, welkeho kérhowa,
Co kruži s narodami wšeckych časów
Jak s polém wšaj ňedokosénych kłasów?
Je wesném wěčňe śe přebudzajucym
Hwězdnymi přestranstwami do wěčnośći
Hymnus přemjény smérći a lubośći?
(…)

Jan Stunavsky, Spěv Haviřa (1940: 5)

Kaj śe ćeło kyrviu poći
A byłkoce v ćmokach svička.
Jako v ćiňu to paproći
Mojo rosně tu pěsnička.
Kaj schně haviř přy roboće,
Jak hareštant v chładnym bunku.
Sbirum kvitka jo v nahoće
Po překopě, po rabunku.

Śe rozumim se všeckymi.
Jak kładżiwo kašde svirum.
Kvitka, co vyrosnu v zymi,
nikdy, nikdy něvysbirum.

Jozef Šinovsky, Hałdy na roli (1945, fragment)

Tam na druhej straně laškeho kraju, na vychod od řyki Ostravice, v ślunskej zymi, lude už dovno uhli kopali. Věky hev přešły a ty nadpovědały bohatu buducność tymu kraju. Od časuv sedymnasteho storočo horo hev uhli přy kyrvavej zořy rudeho ohňa. Kěj mezy lasami, co široko śe vylňo po kopečkach a dolinami, rozesvićił śe pyrvši płumyček z černeho uhlo a svojim světłym polubił tu něznumu zym. To přešło véla vody řykami a tela razy słunečko vychodżiło nad zeline obzory.

Óndra Łysohorsky, Spiwajuco Piaść (1934)

Dosłów

Bodej śe podstérkowało kaj indźe tak přehlédnym sposobem hledani «objektywne prawdy» polityckym téndéncjom władnuce buržoazyje jak w problemu lašskym. Ňebyla to słowansko myšléka bratérstwio, kěro hnała česku a polsku buržoazyju do boja o ześilňéni swoich hospodarskich pozycji. Do oprat polityky te była zapřohnuto aj wěda historycko a filologicko, a tak došło ku komedyji, w kěre «hledani objektywne prawdy» zrodziło bližňata sobě dyjemetralňe proćiwne. Opirajuc śe o dynastycko-jurystycke argumenty, kěre maju se stanowiska marxystyckeho cénu wic ež relatywnu, wěřy česko historyja, w słužbě «objektywne prawdy» w swój dokaz, že česko koróna jedżiňe mo prawo na lašske kraje. Aj polsko historyja, w słužbě te same «objektywne prawdy», dokozuje prawdu dyjametralňe proćiwnu. – To same na polu filologije. Proći českému «objektywnému» dokazu, že jazyk lašsky ňepředstavuje nic inšiho ež dyjalekt českeho jazyka, stoji opačny dokaz polsky s twérdzénim ni méňe «objektywnym». Na mośće přes Olzu w Ćešiňe stojo obě prawdy proći sobě. – Prawda je, že lašsky jazyk předstawuje własny organizmus, kěry śe rozeznowo podstatnymi znakami jak od jazyka českeho tak od polskeho.