Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej

wilamowski

Obecność w życiu publicznym

Zarówno język wilamowski jak i bielskie dialekty nigdy nie były oficjalnie uznane za język przez jakąkolwiek administrację.
Począwszy od lat 1970-tych w polskiej prasie zaczęły sporadycznie pojawiać się artykuły o Wilamowicach. Informowały one o odmienności językowej miasteczka, opisywały historię wymysiöeryś, jednakże nie zawierały jego próbek (poza pojedynczymi słowami).
Język wilamowski można za to usłyszeć w Internecie. W serwisie youtube.com, znajduje się na razie kilka filmów poświęconych tej tematyce. Część z nich emitowana była wcześniej na antenie telewizyjnej:
Obecnie podejmowane są starania, aby w Wilamowicach uczyć miejscowego języka jako przedmiotu fakultatywnego.

Pomimo dotychczasowych starań, język wilamowski nie jest oficjalnie uznawany za język mniejszościowy lub regionalny. Nie obejmuje go ani Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 roku, ani ratyfikowana przez Polskę Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych (w mocy od 2009 roku).

Obecność w sferze religijnej

Lokalne odmiany językowe nie były nigdy stosowane w liturgii katolickiej ani ewangelickiej. Przykłady z Wilamowic i Hałcnowa, dowodzą jednak, że wykorzystywano je do prywatnej modlitwy. Wydarzeniem bez precedensu było odprawienie w 2012 roku w kościele w Wilamowicach nabożeństwa drogi krzyżowej w języku wilamowskim. Należy zaznaczyć, że od kilku lat z okazji największych świąt kościelnych część mieszkańców zakłada uroczyste stroje ludowe i tak ubrana uczestniczy w nabożeństwach. One same są zaś okazją do towarzyskich spotkań. Stało się tradycją, że po niedzielnych mszach ludzie, którzy znają wymysöieryś rozmawiają ze sobą w tym języku.

Prestiż języka w samoocenie użytkowników

W Wilamowicach (a zapewne również w Hałcnowie) używanie lokalnej odmiany językowej było tak rozpowszechnione, że uznawano je za coś najzupełniej normalnego. Wśród emigrantów z Wilamowic tęsknota za małą ojczyzną sprawiała jednak, że waloryzacja własnego języka stawała się coraz wyższa. Florian Biesik w utworze S’wymysojerysze pisał:

Haar zoot d’szynsty szprach yj
bą zy kąn fydyhyj
f’ynzom Gotahjen
s’ałt wymysojerysz [...]
Dąs wáaz a dółłer
Dą God s wymysojrysz
grąd kóst ym paradiz
(Wicherkiewicz 2003: 507-508Wicherkiewicz 2003 / komentarz/comment /
Wicherkiewicz, Tomasz 2003.The Making of a Language. The Case of the Idiom of Wilamowice, Southern Poland. Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
)
On rzekł: „Najpiękniejszą mową jest,
ponieważ pochodzi ona z Wysokości,
od naszego Pana Boga,
stara wilamowszczyzna [...]
To wie nawet głupek
Że Bóg po wilamowsku
mówił już w raju.
(tłum. B. Chromika )
Podejście do języka zmieniło się po wojnie, gdy używanie języka wilamowskiego stało się niebezpieczne. Z tego też względu, zaczął on być postrzegany jako rodzaj balastu. Ostatnie lata przyniosły u wielu wilamowian radykalne zwiększenie się poczucia dumy z faktu używania własnego języka. Organizacją, która zrodziła się z zainteresowania rodzimą kulturą, jest Stowarzyszenie na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Miasta Wilamowice „Wilamowianie”. Podejmuje ona inicjatywy mające na celu zachowanie elementów miejscowej kultury.

Opinie innych

Uwagę nie-wilamowian odwiedzających miasteczko skupiał przede wszystkim język wilamowski. Niemieckojęzyczni badacze, którzy uznawali go za dialekt języka niemieckiego, wnioskowali na tej podstawie o przynależności wilamowian do narodu niemieckiego. Zbiór tego rodzaju wypowiedzi prezentuje w swoim artykule Elżbieta Filip (2005:158-161Filip 2005 / komentarz/comment /
Filip, Elżbieta Teresa 2005. „Flamandowie z Wilamowic? [Stan badań]”, Bielsko-Bialskie Studia Muzealne IV: 146-198.
). Odmienność językowa wilamowian sprawiała również, że stawali się oni przedmiotem dowcipów, zarówno tych opowiadanych przez ich germańskich, jak i słowiańskich sąsiadów (Wicherkiewicz 2001: 526-527Wicherkiewicz 2001 / komentarz/comment /
Wicherkiewicz, Tomasz 2001. „Piśmiennictwo w etnolekcie wilamowskim”, w: Barciak 2001: 520-538.
). Skalę postaw wobec wymysiöeryś dopełnia ta, o której Elżbiecie Filip opowiedział wilamowski rozmówca:
Koło Bielska – w Starym Bielsku, Hałcnowie też tak mówili, ale tam bliżej niemieckiego było. A nas nikt nie rozumiał. Pani, to przez tę mowę, że nas nie rozumieli, mówili o nas „to takie hołdy-bołdy” (Filip 2005: 165Filip 2005 / komentarz/comment /
Filip, Elżbieta Teresa 2005. „Flamandowie z Wilamowic? [Stan badań]”, Bielsko-Bialskie Studia Muzealne IV: 146-198.
). 
Użyte w powyższym cytacie sformułowanie Hołdy-bołdy przez część mieszkańców miejscowości otaczających Wilamowice jest używane do dziś. Ze względu na rzekome podobieństwo tego sformułowania do słów używanych w języku wilamowskim określa się nim Wilamowian.

Przykłady

Próbki literatury

Najważniejszym dziełem literackim powstałym w języku wilamowskim jest bez wątpienia poemat Óf jer wełt (‘Na tamtym świecie’) autorstwa Floriana Biesika. Utwór ten powstał na motywach Boskiej Komedii Dantego. Podmiot liryczny przemierza w nim niebo, piekło i czyściec, gdzie spotyka znane z historii postaci, mieszkańców Wilamowic i swoich krewnych. Poemat Óf jer wełt stanowi manifestację wilamowskiego i polskiego patriotyzmu autora. Utworowi temu poświęcona została monografia Wicherkiewicza The Making of a Language. The case of the Idiom of Wilamowice, Southern Poland (2003Wicherkiewicz 2003 / komentarz/comment /
Wicherkiewicz, Tomasz 2003.The Making of a Language. The Case of the Idiom of Wilamowice, Southern Poland. Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
). Florian Biesik swoje najważniejsze dzieło rozpoczął w ten sposób:

Łaza guty dąs „Óf jer wełt”
wájłs nist szłáchtys hąnn ągystełłt,
fjétta zych goo nist myj fjém tót,
detroon besser s ława yr nót.
Łazas szłáchty, cyttyns wja esp,
idłykjés woot śtychts, wjes a wesp
krigia án szrek fy jém ława,
wada besser, wann gut śtarwa.

Gdy dobrzy czytają Óf jer wełt
Jako że nie popełnili nic złego,
Zupełnie nie boją się już śmierci,
W potrzebie umieją żyć lepiej.
Gdy czytają to źli, trzęsą się jak osika,
Złe słowo kole, jakby to była osa
Boją się swojego życia,
Lepiej, gdyby dobrze umarli.

Cały poemat w wersji oryginalnej i tłumaczeniu znaleźć można w naszej bazie danych.

Innymi ciekawymi przykładami dzieł w języku wilamowskim są utwory Króla (2011Król 2011 / komentarz/comment /
Król, Tymoteusz [2011]. S’ława fum Wilhelm. Wilamowice: Stowarzyszenie na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”.
) i Gary (2004Gara 2004 / komentarz/comment /
Gara, Józef 2004. Zbiór wierszy o wilamowskich obrzędach i obyczajach oraz słownik języka wilamowickiego. Wilamowice: Stowarzyszenie na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”.
) - również w bazie danych.

W ostatnich latach rośnie zainteresowanie wyjaśnieniem pochodzenia oraz klasyfikacji języka wilamowskiego. Pojawiają się też nowe studia mogące na te kwestie rzucić nowe światło. W 2013 powołano Wymysiöeryśy Akademyj – Accademia Wilamowicziana, która skupia naukowców, rodzimych uzytkowników języka wilamowskiego i członków miejscowej społeczności działających na rzecz jego dokumentacji i rewitalizacji.

Kod ISO
ISO 639-3   wym
Teksty źródłowe
Przypisy, załączniki i bibliografia