Informacje ogólne

Ten dział omawia język używany przez społeczność Tatarów litewsko-polskich (wymarły w XVI/XVII w.), zwanych też Tatarami Wielskiego Księstwa Litewskiego, Lipkami lub Tatarami polsko-litewsko-białoruskimi.

Kwestie terminologiczne

Niniejsze opracowanie dotyczy języka tatarskiego rozumianego jako zespół dialektów, którymi posługiwali się przodkowie Tatarów historycznie zamieszkujących tereny trzech obecnych państw: Białorusi, Polski i Litwy. Współcześni Tatarzy polscy, litewscy i białoruscy [1przyp01 / komentarz/comment /
Kwestie związane z nazewnictwem dotyczącym Tatarów są omawiane szerzej w sekcji Nazewnictwo.
] to potomkowie osadników kipczackich, którzy przybywali na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego począwszy od XIV w. z terenów Złotej Ordy. Precyzyjne określenie języka tatarskiego jako języka osadników tatarskich na ziemiach Rzeczypospolitej jest praktycznie niemożliwe, gdyż w żadnym momencie historii nie istniał jeden język wspólny przodkom dzisiejszych Tatarów. Pierwsi tatarscy osadnicy na Rusi i Litwie mówili kilkudziesięcioma dialektami baszkirskimi i kipczackimi (Tyszkiewicz 1989: 202Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
) i nie były to różne dialekty jednego języka, jakkolwiek stopień ich wzajemnej zrozumiałości jest dziś trudny do ustalenia. Co więcej, wspólną z Tatarami tradycję językową mają na przykład Karaimowie, których język jest żywy do dziś. Jak pisze Tyszkiewicz (1989Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
), „…(W) początku XV w. językiem «tatarskim», czyli kipczackim posługiwały się ułusy nadwołżańskie, a także Ormianie i Karaimi” (Tyszkiewicz 1989: 159-160Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Oczywiście w miejsce terminu język tatarski można by zaproponować używanie określenia dialekty tatarskie. Do dialektów tatarskich trzeba byłoby jednak zaliczyć również dialekty, których kontynuatorem jest język karaimski – język spełniający w dzisiejszych czasach funkcję identyfikacyjną dla społeczności Karaimów. Kwestia niejednoznaczności terminologicznej pozostałaby w dalszym ciągu nierozwiązana. Na korzyść terminu język tatarski przemawia kontekst socjolingwistyczny związany z tym pojęciem wśród Tatarów polskich (patrz: sekcja Obecny status języka tatarskiego). W odniesieniu do obecnych skojarzeń, które z hasłem język tatarski mają członkowie społeczności tatarskiej w Polsce, używanie terminu dialekty tatarskie byłoby nieuzasadnione. Nie zmienia to faktu, że określenie język tatarski należy traktować jako swoisty termin roboczy, pewien kompromis, pozwalający odnieść się do dziedzictwa językowego tatarskich osadników na ziemiach Rzeczypospolitej. Określenie to jednocześnie obejmuje współczesny tatarski  kontekst językowo-kulturowy.
Mimo powyższego rozróżnienia między tatarskim wymarłym w XVI w. a tym używanym do dziś, w dalszym ciągu trudno uniknąć niejasności co do znaczenia terminu język tatarski w kontekście obecnych uwarunkowań socjolingwistycznych dotyczących tego języka w Polsce. Wśród społeczności polskich Tatarów panuje obecnie wzrost zainteresowania tym językiem, o czym świadczy np. organizowany od 2012 r. kurs języka tatarskiego odbywający się w jednej z białostockich szkół podstawowych. Ogłoszenie promujące kurs na stronie internetowej www.tataria.eu zachęca do nauki w następujący sposób: „Po ponad 400 latach «milczenia» mamy szansę rozmawiać w języku naszych przodków!”. Jakkolwiek z rozmowy z przedstawicielem społeczności tatarskiej [2przyp02 / komentarz/comment /
W trakcie tworzenia niniejszego profilu autor odbył jedną rozmowę telefoniczną z p. Janem Adamowiczem, Prezesem Związku Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, a także wymieniał korespondencję elektroniczną z p. Michałem Adamowiczem.
] wynika, że sami Tatarzy zdają sobie sprawę, że języka przodków jako takiego nie było. Nauka tatarskiego siłą rzeczy – z przyczyn wspomnianych wyżej i szerzej opisanych w sekcji Zarys sytuacji socjolingwistycznej – odbywa się przy użyciu materiałów do nauki tatarskiego współcześnie używanego w Tatarstanie, przetłumaczonych z języka rosyjskiego.
Należy również wspomnieć o istnieniu języka krymskotatarskiego, dla którego określenie język tatarski nie jest synonimiczne. Język krymskotatarski, tak jak i tatarski – i to zarówno ten o kodzie TAT, jak i zespół dialektów używany na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego do XVI w. – wywodzi się od języka kipczackiego (Jankowski 1997: 67Jankowski 1997 / komentarz/comment/r /
Jankowski, Henryk 1997. "Nazwy osobowe Tatarów litewsko-polskich", Rocznik Tatarów Polskich. Tom IV. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, s. 59-90.
). Język kipczacki to wymarły już język turkijski z grupy kipczackiej, który był jednym z języków powszechnie używanych na terenach Złotej Ordy. W opracowaniach dotyczących języka kipczackiego mówi się często o dialektach kipczackich (por. Berta 2006: 158Berta 2006 / komentarz/comment/r /
Berta, Árpád 2006. "Middle Kipchak", w: Lars Johnson & Éva Á. Csató (eds.) The Turkic Languages. London – New York: Routledge, s. 158-165.
) – jeśli rozumieć język jako do pewnego stopnia jednolity system, to termin taki właściwie lepiej oddaje sytuację kipczackiego w okresie XIII-XVI w. Warto tu podkreślić różnicę pomiędzy terminem język kipczacki a określeniem języki kipczackie, które oznacza grupę języków turkijskich obejmującą języki używane także obecnie – np. karaimski, kazachski czy właśnie krymskotatarski.  Liczba użytkowników tego ostatniego wynosi 483 990 (Lewis 2009: 578Lewis 2009 / komentarz/comment/r /
Lewis, Paul M. (ed.) 2009. Ethnologue: languages of the world. 16th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.
), z czego ok. 260 tysięcy mieszka na Krymie. Językowi krymskotatarskiemu (również: krymsko-tatarskiemu lub krymskiemu) przypisany jest międzynarodowy kod językowy CRH.
Co godne podkreślenia, w historii osadnictwa tatarskiego w Rzeczypospolitej odnotowuje się również Tatarów krymskich, których osadnictwo na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego zaczęło się po śmierci księcia Witolda. Jakkolwiek wcześniejsi osadnicy tatarscy posługiwali się dialektami, które należą do wspólnego dziedzictwa językowego obecnej kipczacko-połowieckiej grupy języków kipczackich – zatem również języka krymskotatarskiego – tak przybysze z Krymu posługiwali się odmianą, którą można już było określić mianem odrębnego języka krymskotatarskiego (por. Łapicz 1986: 35Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
).

Lingwonimy

Nazwy funkcjonujące dla języka tatarskiego to: język tatarski (pol.), татар теле (tat.);
Nazwy dla języka tatarskiego tat są następujące: The Tatar language (ang.), język tatarski (pol.), татар теле, татарча – zapisywane również alfabetem łacińskim jako, odpowiednio: tatar tele i tatarça oraz pismem arabskim jako „تاتارچا” (tat.), tата́рский язы́к (ros.).

Społeczność użytkowników

Historia osadnictwa tatarskiego na ziemiach Rzeczypospolitej

Tatarzy zamieszkujący tereny Rzeczypospolitej to potomkowie mieszkańców Złotej Ordy – średniowiecznego państwa nadwołżańskiego, którego nazwa prawdopodobnie wywodzi się od koloru tkaniny powlekającej namiot chana (Tyszkiewicz 1989: 110Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Od XIV w. Tatarzy zaczęli stopniowo zasiedlać ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, głównie w wyniku zagrywek politycznych księcia Witolda. Książę w kontekście wojen z zakonem krzyżackim dążył do możliwie jak największej stabilizacji politycznej na wschodnich rubieżach Księstwa i dawał schronienie tak pretendentom do tronu chana Ordy, jak również i tronu sułtańskiego w Turcji.
Początki właściwego osadnictwa tatarskiego na ziemiach Rzeczypospolitej, związanego z celowymi działaniami książąt litewskich, Jan Długosz datuje na 1397 r. Niemniej jednak warto podkreślić, że pojedynczy osadnicy tatarscy, głównie kupcy, pojawiali się na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego już w XIII w. (Łapicz 1986: 59Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
).
Osadnictwo tatarskie na ziemiach polskich i litewskich miało przede wszystkim charakter dobrowolny, choć wśród Tatarów osiadłych na ziemiach późniejszej Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli także jeńcy wojenni (Tyszkiewicz 1989: 146Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Osadnicy sprzed głównej fali zapoczątkowanej przez księcia Witolda szukali na Litwie schronienia również z motywów religijnych – panujący w latach 1312-1342 chan Złotej Ordy Ozbeg chciał siłą narzucić w całym państwie islam. Litwa gwarantowała tolerancję kulturową i religijną, co pozwoliło pierwszym osadnikom tatarskim zachować szamanizm.


Tatarzy i ich sąsiedzi w XIII-XV w. (za: Tyszkiewicz 1989: 128Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
).

Głównymi skupiskami Tatarów były okolice Trok, Wilna, Krewa, Grodna, Nowogródka i Mińska (Tyszkiewicz 1989: 161Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Od połowy XIV w. rozwijano osadnictwo tatarskie szczególnie pod Trokami i Wilnem – strategicznymi ośrodkami wojskowymi (Tyszkiewicz 1989: 209Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Tatarom przybyłym na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego nadawana była ziemia na wieczyste użytkowanie, a w zamian mieli odbywać służbę w wojsku litewskim, finansowaną jednak z własnej kieszeni. Były to dla Tatarów warunki na tyle korzystne, że pierwsi przybysze tatarscy pociągnęli za sobą falę osadnictwa, której apogeum przypadło na XVI w. Szacunkowe dane dotyczące liczebności społeczności tatarskiej na ziemiach Rzeczypospolitej w tym czasie wahają się od 40 do 200 tys. (Łapicz 1986: 29Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
).
Tatarzy polsko-litewscy nie stanowili nigdy homogenicznej grupy społecznej, zarówno ze względu na różnice klasowe, jak i względnie duże rozproszenie terytorialne. Oprócz tzw. Tatarów gospodarskich, czyli tatarskiej szlachty-ziemian, której członkowie pełnili służbę wojskową w wojsku litewskim i polskim, duży odsetek tatarskich osadników należał do warstw uboższych, mieszczańskich (Tyszkiewicz 1989: 201Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Mało jest w źródłach historycznych wzmianek o tej drugiej grupie; szczególnie po połowie XVII w., gdy nastąpił regres gospodarczy i przestano na dużą skalę zakładać miasta, uwaga historyków skupiona była przede wszystkim na tatarskim ziemiaństwie (Tyszkiewicz 1989: 213Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Inaczej niż inne mniejszości narodowe, tatarscy mieszczanie nie zakładali gmin – w niektórych miastach istniały jedynie ulice tatarskie (Tyszkiewicz 1989: 214Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Odsetek ludności tatarskiej na danym terenie zawsze był niewielki, a sami Tatarzy bardzo łatwo się asymilowali. Tym łatwiej, że w okresie kształtowania się tatarsko-litewskiej ludności miejskiej (XVII w. – I poł. XVIII w.) ludność ta była już polsko- i ruskojęzyczna.
Przepływ ludzi między warstwą ziemiańską a mieszczańską był u XVII- i XVIII-wiecznych Tatarów polsko-litewskich znacznie większy, niż u innych mniejszości. Na początek XVII w. przypada początek stopniowego deklasowania się Tatarów ziemian, rozdrabnianie ojcowizny i jej zatrata. Bardzo duże straty w majątku i ludziach Tatarzy ponieśli w wojnach 1648-1672 r. Dobra tatarskie przechodziły w ręce szlachty litewskiej, a Tatarzy zaczęli sukcesywnie przenosić się do miast. Potomkowie tej grupy stanowili później, aż do pierwszego ćwierćwiecza XX w., podstawę proletariatu miejskiego i inteligencji tatarskiej (Tyszkiewicz 1989: 217-218Tyszkiewicz 1989 / komentarz/comment/r /
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
). Wraz z końcem I wojny światowej Tatarzy stali się obywatelami trzech państw: Litwy, Polski i ZSRR, a po zakończeniu II wojny światowej część z repatriantów tatarskich w Polsce osiedliła się w okolicach nigdy wcześniej nie zamieszkiwanych przez Tatarów: Gdańsku, Wrocławiu, Gorzowie Wielkopolskim (Łapicz 1986: 21Łapicz 1986 / komentarz/comment/r /
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
).