Stan wiedzy

Słowniki

W 1979 roku ukazał się słownik dialektów szwabskich i palatynackich Galicji Unser Sprachschatz autorstwa Juliusa Krämera (1979Krämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
). Oprócz leksykonu w publikacji znalazły się zdania Wenkera, zarys fonologii oraz szereg map.
Słownictwo galicyjskie znalazło się też w Pfälzisches Wörterbuch – 6-tomowym słowniku języka palatynackiego, który ukazał się w latach 1968-1998.
W 2005 roku na Uniwersytecie w Kilonii (Kiel) zostały ukończone rozpoczęte jeszcze przed II wojną światową prace nad 6-tomowym Preußisches Wörterbuch. Słownik zawiera 100 tys. haseł na 3600 stronach. Materiał obejmuje słownictwo gwarowe z różnych dialektów obszaru Prus, zarówno dolno-, jak i wysokoniemieckich.


Ilustracja. W wysokoniemieckich gwarach galicyjskich nie brakowało zapożyczeń polskich i ukraińskich (za: Krämer 1979: 166Krämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
).


Ilustracja. W słowniku Krämera znajdują się też liczne ilustracje związane z życiem powszednim galicyjskich Niemców (tu: schemat budowy maselnicy) (za: Krämer 1979: 166Krämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
).

W 2010 roku ukazała się publikacja Edmunda Effenbergera Das Lodzerdeutsch. Die Umgangssprache der Deutschen im Lodzer Raum bin 1945 – jest to słownik leksyki gwarowej miasta Łodzi wraz z licznymi o łódzkiej mowie oraz tożsamości niemieckojęzycznych łodzian.


Ilustracja. Wśród zapożyczeń w gwarze łódzkiej dominowały polonizmy (za: Effenberger 2010: 37Effenberger 2010 / komentarz/comment/r /
Effenberger, Edmund 2010. Das Lodzerdeutsch. Mönchengladbach: Archiv der Deutschen aus Mittelpolen und Wolhynien.
)

Literatura

Jak podkreśla J. Kollauer (1931: 158Kollauer 1931 / komentarz/comment/r /
Kollauer J. 1931. „Die Literatur der Josefinischen Ansiedler in Kleinpolen (Galizien)”, w: Gedenkbuch zur Erinnerung an die Einwanderung der Deutschen in Galizien vor 150 Jahren. Herausgegeben vom Ausschuß der Gedenkfeier. Posen: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. 158-174.
) własnej literatury Niemcy galicyjscy pochodzenia szwabsko-palatynackiego dorobili się dzięki publikacji swoich czasopism, takich jak galicyjskie Deutsche Volksblätter (od 1907), Evangelische Gemeindeblätter (od 1903), Zeitweiser des Bundes der christlichen Deutschen in Galizien (1909-1920) oraz Ostdeutsches Volksblatt (od 1922).
Pierwszy tom niemieckiej poezji galicyjskiej wydała Johanna Vellhorn – zatytułowany Heimatpoesie ukazał się 1924 jako zeszyt w serii Die Volkshochschulgemeinde. Vellhorn dzieliła się w swojej twórczości  obserwacjami z życia ludu.
Kolejnym galicyjskim twórcą był Theodor Zöckler – poeta, który urodził się w Gryfii (Greifswald), ale w młodym wieku przeniósł się do Małopolski; opisywał nie tylko życie niemieckich wysp językowych, ale wyjrzał też dalej: opiewał Galicję, Karpaty i rusińskie wioski. W późniejszym okresie zainteresowała go też tematyka religijna. Jego syn Paul Zöckler wydawał od 1924 roku w Poznaniu czasopisma dla polskich Niemców (Deutsche Blätter in Polen, Drukarnia Concordia), w którym pojawiały się również tekstów twórców z Małopolski (Kollauer 1931: 160Kollauer 1931 / komentarz/comment/r /
Kollauer J. 1931. „Die Literatur der Josefinischen Ansiedler in Kleinpolen (Galizien)”, w: Gedenkbuch zur Erinnerung an die Einwanderung der Deutschen in Galizien vor 150 Jahren. Herausgegeben vom Ausschuß der Gedenkfeier. Posen: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. 158-174.
). Później czasopismo przejął Uniwersytet Ludowy w Tarnopolu (Dornfeld), który przemianował je na Dornfelder Blätter.
Jednak Galicja pojawiała się też w utworach wydawanych w Wiedniu: urodzony we Lwowie Johann Pokorny (ps. Hans Weber-Lutkow) dał się poznać jako autor „małoruskich” nowel, takich jak Schlummernde Seelen (1900), czy Die schwarze Madonna (Kollauer 1931: 161Kollauer 1931 / komentarz/comment/r /
Kollauer J. 1931. „Die Literatur der Josefinischen Ansiedler in Kleinpolen (Galizien)”, w: Gedenkbuch zur Erinnerung an die Einwanderung der Deutschen in Galizien vor 150 Jahren. Herausgegeben vom Ausschuß der Gedenkfeier. Posen: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. 158-174.
). W galicyjskim Lwowie urodził się też słynny Leopold von Sacher-Masoch młodszy (choć korzenie miał hiszpańsko-ukraińskie). Jakkolwiek napisał wiele powieści o ojczystej Galicji, prawdziwą sławę przyniosła mu skandalizująca Wenus w futrze oparta na elementach autobiografii. Opisany w książce eksperyment natury erotycznej stał się przyczyną określenia masochizmu nazwiskiem pisarza.
Mówiąc o galicyjskiej twórczości w standardowym języku niemieckim, nie wolno też pominąć żydowskich twórców wywodzących się z maskilimi – tj. przedstawicieli oświecenia żydowskiego. Maria Kłańska (1991Kłańska 1991 / komentarz/comment/r /
Kłańska, Maria 1991. Problemfeld Galizien. Wien: Böhlau.
Koerth, A. 1904. „Sprachliche Eigenarten des Posener Plattdeutsch”, Historische Monatsblätter für die Provinz Posen V: 65-73.
) wyróżnia trzy najważniejsze nazwiska: Moritz Rappaport, Leo Herzberg-Fränkel i Nathan Samuely. Szczególnie ciekawym pisarzem jest cytowany już Moritz Rappaport, który przetłumaczył na niemiecki ballady Mickiewicza, a także stworzył utwór Bajazzo, w którym ujawnił swoją polsko-żydowską tożsamość i opisał tragedię upadku Rzeczypospolitej. O swojej ojczyźnie pisał w następujący sposób:

Das Land, wo Kraft und Hochsinn thronen, 
Die Weichsel ziert, ein Silberbrand
Das edle Reich der Jagiellonen. 
Es ist mein theures Vaterland.

(‘Kraj, gdzie królują moc i wielkoduszność,
który zdobi srebrną wstęgą Wisła
szlachetne Królestwo Jagiellonów.
To moja najdroższa ojczyzna’)

(za: Kłańska 1991: 159Kłańska 1991 / komentarz/comment/r /
Kłańska, Maria 1991. Problemfeld Galizien. Wien: Böhlau.
Koerth, A. 1904. „Sprachliche Eigenarten des Posener Plattdeutsch”, Historische Monatsblätter für die Provinz Posen V: 65-73.
)

Folklor

Dostępnych jest wiele niemieckich tekstów folklorystycznych z terenu Polski, zarówno zapisanych w oryginalnych gwarach, jak i w przekładzie na standardowy język wysokoniemiecki. Przed II wojną światową ukazywały się liczne zbiory pieśni ludowych Niemców.

Podania

Niemieckie podania ludowe z terenu Polski znalazły się w licznych opracowaniach, takich jak np. Sagen der Deutschen in Galizien (Karasek-Langer i Strzygowski 1932), czy też Sagen der Deutschen in Wolhynien und Polesien (Karasek-Langer i Strzygowski 1938Karasek-Langer Alfred i Elfriede Strzygowski 1938 / komentarz/comment/r /
Karasek-Langer Alfred i Elfriede Strzygowski 1938. Sagen der Deutschen in Wolhynien und Polesien. Posen: Historische Gesellschaft für Posen.
).

Schlecht geht es auch denen, die die Geister herausfordern: In Letnia haben einmal einige Männer im Wirtshaus zusammengesessen. Und wie sie so sitzten und erzählen, da fangen sie an, mit einem zu wetten. Er soll um zwölf Uhr an die Brücke gehn und vom Brückenpfosten einen Span abhacken und ins Wirtshaus bringen. Der Mann ist auch gegangen und hat eine Axt mitgenommen. Wie er da an die Brücke kommt, am Weg hinter der Kirche, wo man auf die Felder geht, da steht am Pfosten ein großer Mann und will nicht weggehn. Da hat er ihm eins mit det Axt gegeben und der Mann ist verschwunden. Er hat einen Span abgehackt und hat ihn richtig ins Wirtshaus gebracht. Nach drei Tagen war er tot.

(‘Źle dzieję się z tymi, którzy drażnią duchy: w Letni zasiadło kiedyś razem kilku mężczyzn w knajpie. I kiedy tak siedzieli i opowiadali, jęli się z jednym z towarzystwa zakładać. Miał on o godzinie dwunastej wybrać się na most, ze wspornika wyrwać drzazgę i przynieść ją do gospody. Poszedł zatem mężczyzna i zabrał ze sobą siekierę. Kiedy podszedł do mostu, na drodze za kościołem, gdzie idzie się pola, stał na wsporniku ogromny człowiek i nie chciał się usunąć. Mężczyzna więc dał mu z siekiery, a ten zniknął. Mężczyzna zabrał ze sobą drzazgę i zaniósł ją zaraz do gospody. Po trzech dniach już nie żył’.)

Próbki gwar

Zdania Wenkera

Dialekt szwabski z Prus Zachodnich – Brosowo bei Kulm (obecnie Brzozowo, pow. chełmiński)

1. įm wįndər fliəjəd d druknə bledər įn dər lufd rųm.  – Zimą suche liście wirują w powietrzu.
2. s hērd glai uf is šnēəd, nǭ węrd s wędər wīdər bes. – Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi.
3. duə khōlə įn ōfə, das d miləχ bal isə khoxə āfaŋgd.  – Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować.
4. dər guəd ald man iš mid m̥ pfērd durχ s ais broxə ųn įn s khald wasər kfalə.  – Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody.
5. ēr is fōr fīr ōdər seks woxə kšdorwə.  – On zmarł cztery albo sześć tygodni temu.
6. s faiər wār ts hāis, d khəxə sin jǭ ųnə gants šwarts brend. - Ogień był za mocny – ciastka są od dołu zupełnie spalone.
7. ēr ęsd d āiər įmər ōnə salts ųn pfęfər. - On zawsze je jaja bez soli i pieprzu.
8. d fiəs dēn mər ark wē, ī glāub, ī han sə durχglofə. - Moje stopy tak bardzo bolą, chyba je nadwyrężyłem.
9. ī bįn bai dem waib kwę̄ ųn han s ir ksāid, ųn sī had ksāid, sī wils ā īrer doxdər sāgə. - Byłem u tej kobiety i powiedziałem jej to, a ona powiedziała, że chce to powiedzieć swojej córce.
10. ī wil s ā nįmə wīdər doə. - Nie chcę tego robić ponownie.

Ilustracja. Julius Krämer analizuje brzmienie każdego zdania Wenkera w gwarach galicyjskich w zależności od miejscowości (przedruk za: Krämer 1979: 264Krämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
).

Różne próbki

Wiersz w gwarze łódzkiej

Ein Sonntag an der 'Linda' (A Lodzer Gidicht)
Richard Lawin

Bei scheenem Wette weeßta Kinda
ging ma sonntags an die Linda.
Mit Rysorke, Britschke, Rowa
iba Zgierz und Lucmierz oda
mit'm Pociong nach Grotniki,
dann zu Fuß – wars nur'n Stickl.
(…)
Da muss der Onkel Mundek lachn,
von Wyborowa ciut benommen.
„Was wer'n se denn schon machen?
No, was dann, was? Nachkommen!“

Rymowanka w dialekcie szwabskim z Prus Zachodnich – Brosowo bei Kulm - obecnie Brzozowo k/Chełmna (za: Goetze 1922: 32Goetze 1922 / komentarz/comment/r /
Götze, Alfred 1922. Proben hoch- und niederdeutscher Mundarten. Bonn: Marcus & Weber.
)

drai oksə, drai khelbər,
ā buklijə khuə,
dēs gibd mər mai fādər,
wen ī hairadə duə.
gibd ərš mir nįd,
nǭ hairad ī nįd,
nǭ gē ī tsuə maim šetslə
ųn sāg əs ēm nįd.

Trzy woły, cztery cielęta, garbatą krowę
podaruje mi ojciec gdy wyjdę za mąż.
Jeśli mi ich nie da, to za mąż nie pójdę;
pójdę do mojego Skarba i nic mu nie powiem.

Rymowanka spod Łodzi

Wi lušdiχ iš mai Johan,
wen i sāg, i khox-ɒm,
on wi drauriχ er rom gēt,
wen i sāg, i khox-ɒm net.

Jak szczęśliwy jest mój Johan,
kiedy powiem, że mu ugotuję,
i jak smutny się zaraz staje,
kiedy powiem, że mu nie ugotuję.

Pieśń z Woli-Oblasznicy, cyrkuł stryjski, Galicja (obecnie Ukraina)

Gäi i wohl assi iwer döi Rott, 'dåu siarea schäi(n)s Moi(d)l nåu Grås. Gråst se wohl afran schmoln Roi(n) und håut a weiß's Töichal und woi(n)t. "Fei(n)s Moi(d)l, woin niad suada säia, setta Böiwala gits jå nu mä iha.

Wenn ich glich vo dia öitzt fuat gäih, sette Böiwala git's no mäiha hea. Fei(n)s Moi(d)l, schtäih af nur fei(n) gschwin(d), deine Kaiwala lassn in Stol im!" "Siah, schau, wöist lockast oa mia und häist mi gean drassn vo dia!"

(za: Beck-Vellhorn i Scharlach 1936a: 125-126Beck-Vellhorn i Scharlach 1936a / komentarz/comment/r /
Beck-Vellhorn, Frida i Fritz Scharlach 1936a. Aus deutschen Gauen. Lieder der Deutschen in Galizien. Plauen in Vogtland: Günther Wolff.
)

Huasnpolka – szwabski taniec z Machlińca (Galicja)

(za: Beck-Vellhorn i Scharlach 1936b: 41Beck-Vellhorn i Scharlach 1936b / komentarz/comment/r /
Beck-Vellhorn, Frida i Fritz Scharlach 1936b. Schwäbische Dorfmusik. Plauen in Vogtland: Günther Wolff.
)

Strofka z Galicji

Auf dem Berge siedzi zając
Mit den Füßen przebierając.
Ja bym także przebierała
Gdybym takie Füße miała.

[bardzo podobną piosenkę zanotowano w Wilamowicach:

Uf/An dyr wiyrzba zyct yn zajonc
myta fysła pomerdajonc
żebym tak jo fisła miała
to bym se tyż pomerdała.

za: Wicherkiewicz, Tomasz 1998. „«Uf dyr Wiyrzba zyct yn Zajonc», czyli polskie formy dialektalne w germańskim etnolekcie Wilamowic w dawnym Księstwie Oświęcimskim”, w: S. Gala (red.), Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii. Łódź: ŁTN. 205–214.]

Szwabskie zagadki z Galicji

E eiserner Gaul
Un e flächsnich Schwänzche (Nähnadel)
Es is e hölznich Gäulche
Un hot e flächsne Schwanz (Spinnrad, aber wohl mehr: Spinnrocken)

Górnoniemiecka rymowanka z elementami słowiańskimi z Galicji:

Hör emol, du chlopec, Bu,
Hoscht du net mei Krowe, Ruh,
In Nachbars Garte, horod gesieh?

Nagrania

Nagrania odmian wysokoniemieckich znalazły się w stworzonym w latach 1936-37 jako prezent dla Adolfa Hitlera zbiorze płyt Lautdenkmal reichsdeutscher Mundarten (tj. „Dźwiękowy pomnik gwar Rzeszy Niemieckiej”). Wśród zachowanych do dziś płyt znajduje się nagranie z Lidzbarka Warmińskiego (Heilsberg), a także nagrania dialektów śląskich (omówionych osobno) oraz dialektów dolnoniemieckich (również osobno). Zarówno nagrania z kolekcji Lautdenkmal, jak i inne zapisy po wysokoniemiecku dostępne w cyfrowej postaci na stronie Wolfganga Näsera (http://staff-www.uni-marburg.de/~naeser/ld00.htm).

Archiwa

Projekt Deutscher Sprachatlas (na Uniwersytecie w Marburgu) posiada archiwum materiałów dotyczących wszystkich dialektów niemieckich. Od 1887 roku projekt gromadzi gwarowe tłumaczenia 40 zdań, sformułowanych przez Georga Wenkera, który początkowo zwracał się był do nauczycieli szkół wiejskich z prośbą o przetłumaczenie zdań na miejscową gwarę. Na podstawie zdań tworzono mapy występowania poszczególnych właściwości języka. W przykładach powyżej przytoczono zdania wenkerowskie w kilku odmianach.
Cały atlas w wersji cyfrowej dostępny jest pod adresem http://www.diwa.info.


Ilustracja. Granica dialektów dolnoniemieckich i środkowoniemieckich na dzisiejszym obszarze północnej Polski w średniowieczu i w czasach nowożytnych. (red.mapy: Jacek Cieślewicz, za: Mitzka 1959: 30, 31Mitzka 1959 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1959. Grundzüge nordostdeutscher Sprachgeschichte. Marburg: Elwert.
)

20 map z historii języka niemieckiego na obszarze północno-wschodnim, dokumentujących liczne izoglosy umieścił Walther Mitzka w swojej Grundzüge nordostdeutscher Sprachgeschichte (Mitzka 1959Mitzka 1959 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1959. Grundzüge nordostdeutscher Sprachgeschichte. Marburg: Elwert.
). Kolejne mapy omawianych tu odmian pojawiły się w jego Deutsche Mundarten (Mitzka 1943Mitzka 1943 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Carl Winter.
).
Mapę wszystkich języków monarchii Habsburgów, uwzględniającą niemieckie wyspy językowe znaleźć można w pracy Josepha Haeuflera (1846Haeufler 1846 / komentarz/comment/r /
Haeufler, Joseph V. 1846. Sprachenkarte der Österreichischen Monarchie. Pest: Emich.
) Sprachenkarte der Österreichischen Monarchie.

Zasoby i organizacje

W 1962 roku ukazała się bibliografia Seppa Müllera (1962Müller 1962 / komentarz/comment/r /
Müller, Sepp 1962. Schrifttum über Galizien und sein Deutschtum. Marburg/Lahn: Johann Gottfried Herder-Inst.
) obejmująca piśmiennictwo dotyczące galicyjskich Niemców z różnych dziedzin - Schrifttum über Galizien und sein Deutschtum. Wśród autorów, którzy badali tematykę gwar niemieckich w Galicji bibliografia (Müller 1962: 153-154Müller 1962 / komentarz/comment/r /
Müller, Sepp 1962. Schrifttum über Galizien und sein Deutschtum. Marburg/Lahn: Johann Gottfried Herder-Inst.
) wymienia Juliusa Krämera (16 publikacji), Ludwiga Schneidera (2 publikacje), Alfreda Karaska (1 publikacja) oraz J.v. Rollauera (1 publikacja).

Największą niemiecką organizację w Polsce, o charakterze ogólnokrajowym stanowi Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce (http://www.vdg.pl). W województwie warmińsko-mazurskim działa Związek Stowarzyszeń Niemieckich Warmii i Mazur (http://www.zsnwim.eu).
W Bibliotece Martina Opitza w mieście Herne znajduje się Archiwum Niemców Polski centralnej i Wołynia (Archiv der Deutschen aus Mittelpolen und Wolhynien).