Przegląd lingwistyczny

Charakterystyka typologiczna

Podobnie jak standardowy język wysokoniemiecki, przedstawiane odmiany należą do języków fleksyjnych, których cechą gramatyczną jest fleksja, tj. odmiana np. czasownika przez czas, osobę; rzeczownika przez liczbę, przypadek, itd. W dialektach wysokoniemieckich w zdaniach głównych przeważa szyk zdania z orzeczeniem na drugiej pozycji (najczęściej podmiot–orzeczenie–dopełnienie, czasem dopełnienie–orzeczenie–podmiot), podobnie jak w spokrewnionych językach germańskich.
Składnię dialektu wysokopruskiego przeanalizowała dokładniej Ewa Żebrowska (2004Żebrowska 2004 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2004. Die Äußerungsgliedfolge im Hochpreußischen. Olsztyn: UWM.
) w pracy Die Äußerungsgliedfolge im Hochpreußischen.

Charakterystyka gwar w poszczególnych regionach

Gwary galicyjskie

Gwary poszczególnych wsi mogły znacznie różnić się między sobą. Krämer (1979: XIIIKrämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
) dostrzega sporo różnic na niewielkim właściwie obszarze, na jakim występowały palatynackie gwary Galicji. W wyznaniowo mieszanej wsi Obliska, a także osadach protestanckich mówiło się ich hun (standardowe ich habe ‘mam’) oraz ich deet (standardowe ich würde), podczas gdy we wsiach katolickich odpowiednio ich hon oraz ich get.




Ilustracja. Palatynackie i szwabskie osady i gwary w Galicji - red.mapy i tabeli: Jacek Cieślewicz

Odmienność od gwar wyjściowych

W stosunku do wyjściowych gwar palatynackich i szwabskich Krämer (1979: XVII-XXKrämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
) wyróżnił następujące zjawiska, które wpłynęły na odrębność odmian galicyjskich:

• wpływ standardowego języka niemieckiego – Galicja nie była zwartym obszarem gwarowym, co powodowało znacznie częściej konieczność użycia standardowego języka wysokoniemieckiego (choćby w kontakcie z sąsiednią wsią, z mieszkańcami miast, z proboszczem); słowa z języka standardowego przybierały gwarową otoczkę fonetyczną, wykorzystując dźwięki z inwentarza znanego mówcom – w ten sposób ü zastępowano przez i (Rübe>Ribe `rzepa, burak‘), ö przez e (Löcher>Lecher `dziury‘), a äu/eu przez ai (Häuser>Haiser `domy‘),
• w przypadku słownictwa niezbędnego do opisu nowych zjawisk (takich jak np. kolej) posługiwano się terminologią austriacką, stąd np. Billet (‘bilet’), czy też Kupee (‘przedział’, oba pochodzenia francuskiego) – często były to słowo zapożyczone, jak np. Kren (‘chrzan’, z czes. křen),
• zapożyczenia z sąsiadujących języków słowiańskich, tj. polskiego i ukraińskiego, np. Kummet (‘chomąto’) – często zapożyczenie słowa towarzyszyło zapożyczeniu samego elementu kultury, np. Holobtsche (‘gołąbki’, nazwa potrawy z ukraińskiego голубцi), Mamaliga (‘mamałyga’) ,
• wpływy jidysz – zdaniem Krämera galicyjscy Niemcy przejęli ok. 60 żydowskich słów, np. ore (‘przebąkiwać’), bemsche (‘modlić się, szeptać’) – często są to słowa niezbędne do opisu kultury żydowskiej, np. Goi (‘chrześcijanin = nie-żyd’), koscher (‘koszerny = rytualnie czysty’).

Ponadto w swojej pracy Julius Krämer przedstawił propozycję kompletnego schematu inwentarza fonologicznego gwar wysokoniemieckich Galicji (Krämer 1979: 268Krämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
).

Przegląd lingwistyczny szwabskich gwar galicyjskich

Poniżej najbardziej istotne cechy szwabskich gwar galicyjskich wyróżnione przez Juliusa Krämera (1931Krämer 1931 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1931. „Die „schwäbischen“ Mundarten in Galizien”, w: Gedenkbuch zur Erinnerung an die Einwanderung der Deutschen in Galizien vor 150 Jahren. Herausgegeben vom Ausschuß der Gedenkfeier. Posen: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. 178-189.
) – badacz podkreślał, że prezentowane dane mogą nie odzwierciedlać w pełni różnorodności gwar Galicji, ponieważ opierają się jedynie na materiale z 57 osad.

Fonetyka

• średniowysokoniemieckie (śwn.) długie [i] przeszło w szwabsko-galicyjskie (szw.-gal.) [ai], np. ais ‘lód, stand.niem. Eis
• śwn. długie [u] > szw.-gal. [au], np. daube (‘gołąb’, Taube)
• śwn. długie [ü] > szw.-gal. [ai], np. haid (‘dzisiaj’, heute)
• śwn. długie [a] > szw.-gal. [oo], np. joor (‘rok’, Jahr)
• zaokrąglenie samogłosek z przegłosem (umlaut), np. iwǝr (‘ponad’, über).

Wśród spółgłosek Krämer (1931: 179-180Krämer 1931 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1931. „Die „schwäbischen“ Mundarten in Galizien”, w: Gedenkbuch zur Erinnerung an die Einwanderung der Deutschen in Galizien vor 150 Jahren. Herausgegeben vom Ausschuß der Gedenkfeier. Posen: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. 178-189.
) zauważył następujące procesy:

• druga przesuwka spółgłosek zaszła dla [t] w pełni, dla [p] tylko w wygłosie i środku słowa po samogłosce oraz [l],[r], dla [k] tylko po samogłosce,
• staroniemieckie [b] przeszło w [v], np. Aarwǝd/Ärwǝd (‘praca’, Arbeit) – w może tu oznaczać zarówno klasyczną szczelinową głoskę wargową, jak i spółgłoskę zębowo-wargową, zapożyczoną ze standardowego języka niemieckiego lub języków słowiańskich,
• pragermańskie [d] przeszło w [t], np. Daube (‘gołąb', Taube),
• [g] w sufiksie -ig przeszło w [ɕ], np. diśdiś (‘dzielny’, tüchtig),
• średniowysokoniemieckie [st] przeszło w wygłosie i środku wyrazu w [ʃd], np. geszdǝr < geschdǝr> (‘wczoraj’, Gestern), Durschd (`pragnienie’, Durst),
• w wyrazach dwusylabowych zanikło -n w wygłosie (z wyjątkiem słów z [g] w środku słowa, np. Regen ‘deszcz’), np. Oowǝ/Oofǝ (‘piec’, Ofen) – utrzymało się podwojone n w słowach jednosylabowych, np. Man (‘mężczyzna’, Mann).

Morfologia

• dopełniacz zasadniczo zanikł – tworzony jest tylko od antroponimów, np. Maajǝrsch Kaarl (‘Karl, syn Mayera’), a także używany w niektórych skostniałych formach, np. daags (tags ‘w dzień’), Gods Wilǝ (um Gottes Willen ‘na miłość boską’),
• nastąpiło wyrównanie form mianownika, biernika i celownika – widoczna jest jedynie różnica pomiędzy formami liczby pojedynczej i mnogiej, co obrazuje poniższa tabela odmiany słowa Hund (‘pies’):
  

  	l.p. szw.-gal.	l.p. stdn.	l.mn. szw.-gal.	l.mn. stdn.
  M.	där/dǝr Hund	der Hund	di Hunǝ	die Hunde
  C.	dem/dǝm Hund	dem Hund(e)	dǝ Hunǝ	den Hunden
  B.	dǝ Hund	den Hund	di Hunǝ	die Hunde

  
  
• zanikł czas przeszły prosty (Präteritum/Mitvergangenheit).

Gwara łódzka

Porównując gwarę łódzką do standardowego języka niemieckiego, Edmund Effenberger (2010: 34Effenberger 2010 / komentarz/comment/r /
Effenberger, Edmund 2010. Das Lodzerdeutsch. Mönchengladbach: Archiv der Deutschen aus Mittelpolen und Wolhynien.
) wyróżnił szereg zjawisk fonetycznych, nie analizując jednak mechanizmów ich powstawania. Wśród przykładów można wymienić:

• a>e, np. manch>mench (`jakiś‘)
• au>oo, np. verkaufen>vekoofen (`sprzedawać‘)
• au>u, np. auf>uff (`na‘)
• ubezdźwięcznienie [b] na początku wyrazu, np. Bauer>Pauer (‘chłop, gospodarz’)
• b>w, np. Kiebitz>Kiewitz (`czajka’)
• e>ä, np. sehen sie>sähnse (`widzą‘)
• ei>ee, np. ein>een (‘jeden’)
• eu>ei, np. neu>nei (`nowy‘)
• eu>ee, np. scheuchen>scheechen (‘płoszyć’)
• ig>ich, np. barfüssig>barfissich (`boso‘)
• ü>ie, i, np. Füße>Fiesse~Fisse (`stopy‘)
• przeskok akcentu wyrazowego, np. Salát>Sálat, Petroléum>Petróleum (`sałata‘, `nafta‘)