Charakterystyka typologiczna

Fonetyka

W języku Łemków występuje sześć samogłosek: [a, e, i, ы, o] oraz [у], przy czym głoska [i] może być wymawiana jak [i] lub [и], co nie wpływa na znaczenie wyrazu (Fontański 2004: 212Fontański 2004 / komentarz/comment/r /
Fontański, Henryk 2004. „Лемковына”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 211-262.
).

Najważniejsze cechy fonologiczne:

Łesiw (2009Łesiw 2009 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 2009. „Основні характерні особливості системи лемківських говірок”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 15-29.
), charakteryzując gwary łemkowskie, zwraca uwagę, iż niektóre ich cechy odróżniają je od literackiego języka ukraińskiego. Wśród cech tych wymienia m.in. brak pełnogłosu w niektórych wyrazach, w których powinien on występować (Łesiw 2009: 17-18Łesiw 2009 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 2009. „Основні характерні особливості системи лемківських говірок”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 15-29.
). Wspomina także o archaicznej cesze niewystępującej już w języku ukraińskim, polegającej na rozróżnianiu głosek [и] oraz [ы] (Łesiw 2009: 16Łesiw 2009 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 2009. „Основні характерні особливості системи лемківських говірок”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 15-29.
). Zaznacza jednocześnie, iż cechy te nie wpływają na ukraiński charakter narzecza Łemków (Łesiw 2009: 18Łesiw 2009 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 2009. „Основні характерні особливості системи лемківських говірок”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 15-29.
). Pozostałe cechy odróżniające dialekty łemkowskie od języka ukraińskiego:

• stały akcent na przedostatniej sylabie jak w języku polskim (Stieber 1982: 6-7Stieber 1982 / komentarz/comment/r /
  Stieber, Zdzisław 1982. Dialekt Łemków: Fonetyka i Fonologia. Wrocław: Polska Akademia Nauk.
  , Fontański 2004: 222Fontański 2004 / komentarz/comment/r /
  Fontański, Henryk 2004. „Лемковына”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 211-262.
  ),
• wymowa [ł] jak [u] niezgłoskotwórczego (podobnie jak w języku polskim, np. w wyrazie auto), w przeciwieństwie do języka ukraińskiego (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• zachowanie różnicy między dawnym [y] a [i], w odróżnieniu od gwar ukraińskich, np. быти 'być', бити 'bić' (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• wymowa miękkich [s, c, z] jak w języku polskim [ś, ć, ź] (Rieger 1995: 13Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ).

Cechy wspólne z językiem ukraińskim:

• występowanie pełnogłosu, tj. grupy oło, oro, ele, odpowiadające polskiemu ło, ro, le, np. sołoma – słoma, (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• wymowa typu osa, otec na początku wyrazu, zamiast wosa, wotec jak w języku ukraińskim (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• [o-] odpowiadające polskiemu [je-] na początku wyrazu, np. osin 'jesień' (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• samogłoski [a] i [u] odpowiadające polskiemu [ę] i [ą], np. pjat – pięć (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• spółgłoski [dż] i [cz] odpowiadające polskiemu [dz] i [c], np. medża – miedza (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• samogłoska [i] występująca w miejscu polskiego wymiennego [a] i [e], np. biłyj – polskie 'biały' wymienne na biel (Rieger 1995: 12Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ).

Leksyka

Podstawę leksyki łemkowskiej stanowi słownictwo ukraińskie, np. siny 'sień', hornec 'garnek', kołeso 'koło', hrabli 'grabie', wereteno 'wrzeciono', zapaska 'fartuch', czerewikы 'buty', maty 'matka', newista 'zamężna kobieta' lub 'synowa', hołowa 'głowa', żmenia 'garść', pryhorszczy 'dwie garście' i wiele innych. Widać wiele wpływów polskich, słowackich, węgierskich oraz niemieckich, można znaleźć słowa pochodzenia rumuńskiego, które przynieśli ze sobą osadnicy wołoscy (Rieger 1995: 15-22Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
). Jak podkreśla Rieger (1995: 16Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
), liczba pozostałych zapożyczeń jest wielokrotnie mniejsza od ukraińskiej podstawy leksykalnej.
Przykładowe zapożyczenia z języka polskiego (które np. w próbie Łesiwa (1997: 70Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Українскі говірки у Польщі. Warszawa: Archiwum Ukraińskie.
) stanowiły około 18% leksyki łemkowskiej) to np. człowek 'człowiek', ksiondz 'ksiądz' czy figli 'żarty' (Rieger 1995: 17Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
). Polonizmy łatwo spotkać m.in. w leksyce z zakresu ekonomii, administracji czy polityki, np. право ізды 'prawo jazdy', повітовий уряд 'urząd powiatowy', податковий уряд 'urząd podatkowy', безпосередній податок 'podatek bezpośredni', фінансовий потентат 'potentat finansowy', особовий/ товаровий/поспішний потяг 'pociąg osobowy/towarowy/pospieszny' (Wańko 2004: 77Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
). Zapożyczenia polskie obejmują przede wszystkim obszar dawnej północnej Łemkowszczyzny (Rieger 1995: 16Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
).
W przypadku wielu zapożyczeń trudno jest ustalić, czy trafiły do języka Łemków z polskiego czy ze słowackiego ze względu na ich podobną formę w obu językach, np.: pec 'piec', kowadło 'kowadło', łachы 'ubranie', jidło 'jedzenie', bujak 'buhaj', jelen 'jeleń', płaca 'zapłata', mыdło 'mydło' (Rieger 1995: 16Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
). Przykładowe zapożyczenia występujące na obszarze całej dawnej Łemkowszczyzny, które można z pewnością uznać za słowackie, podaje Rieger (1995: 17Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
): kłanyci 'luśnie przy wozie drabiniastym', hacza i haczur 'źrebię', hardыj 'ładny, piękny', płanыj 'lichy, marny', turnij 'tani', hej! 'tak!' oraz łem 'tylko'.
Zapożyczenia z języka rumuńskiego w znacznym stopniu dotyczą terminologii pasterskiej: kołyba 'szałas', koszar 'przenośne ogrodzenie dla owiec', strunga 'przejście w płocie', maczuga 'laska pasterska', kurastra 'siara – pierwsza wydzielina gruczołów mlecznych po rozwiązaniu', klag 'podpuszczka', bryndzia 'kawałek sera'. Liczne są też zapożyczenia rumuńskie, określające teren: grun 'góra, pagórek', grapa 'urwista góra', młaka 'podmokła łąka' (Rieger 1995: 19-20Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
). Za pośrednictwem języka rumuńskiego trafiło do łemkowskiego także pochodzące z języków irańskich słowo watra 'ogień' (Rieger 1995: 18Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
).
Większość zapożyczeń z języka węgierskiego trafiła na Łemkowszczyznę za pośrednictwem języka słowackiego. Słownictwo węgierskie było też bardziej rozpowszechnione na południu Łemkowszczyzny (Rieger 1995: 20Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
), np. sereńcza 'szczęście', eszpan 'ekonom', łangosz 'rodzaj naleśnika', sałasz 'zabudowania pasterskie na hali', jak również słowa: bacza, juhas, gazda (Rieger 1995: 21-22Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
).
Pojedyncze zapożyczenia niemieckie trafiały do języka łemkowskiego z gwar niemieckich Spisza i Siedmiogrodu, większość z nich docierała tam jednak głównie za pośrednictwem języków polskiego i słowackiego. Wyrazy pochodzenia niemieckiego występowały nieraz w różnych częściach Łemkowszczyzny w dwóch różnych wersjach, zależnie od tego, za pośrednictwem którego języka trafiły do łemkowskiego, np. odpowiednik słowa 'szwagier' w północnej części brzmiał szwagier, a w południowej – szwogor.

Morfologia i składnia

W zakresie gramatyki język Łemków posiada dość liczne cechy odróżniające go od języka ukraińskiego. Na fakt ten zwrócili uwagę m.in. Arkuszyn (2009: 71Arkuszyn 2009 / komentarz/comment/r /
Аркушин, Григорій [Arkuszyn] 2009. „Назви осіб із суфіксом -іст-а у лемківських говірках”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodolica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 71-74.
) i Pancio (2009: 76Pancio 2009 / komentarz/comment/r /
Панцьо, Стефанія [Pancio] 2009. „ Префіксальне та префіксально-суфіксальне творення прикметників у лемківському говорі”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 75-82.
). Wśród głównych cech języka łemkowskiego, odróżniających go od ukraińskiego, wymienić należy:

• występują zdania z podmiotem domyślnym: Робил єм там цалый день (Wańko 2004: 78Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
  Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
  ),
• używanie zaimka zwrotnego сi do wyrażania wzajemności, np. помагати сi, w przeciwieństwie do ukraińskiego один одному (Wańko 2004: 78Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
  Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
  ),
• siedem przypadków gramatycznych (Fontański 2004: 227Fontański 2004 / komentarz/comment/r /
  Fontański, Henryk 2004. „Лемковына”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 211-262.
  ),
• istnienie form analitycznych czasu przyszłego w dwóch wariantach:

1. forma przyszła czasownika być + bezokolicznik, np. буду ходити 'będę chodzić',
2. forma przyszła czasownika być + imiesłów przeszły (postać -л) odmienianego czasownika, np. буду ходил 'będę chodził' (Wańko 2004: 74Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
   Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
   ),

• forma mam, znam, trymam w odmianie czasownika, zamiast maju, znaju, trymaju (Rieger 1995: 13Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ),
• w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego używana jest końcówka -oм, np над ріком 'nad rzeką', ukr. над рікою (Rieger 1995: 13Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  );
• w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasowników w czasie teraźniejszym używana jest końcówka -т, np. ходит 'chodzi', робит 'robi', сидит 'siedzi', крутит 'kręci', zamiast ходить, робить, сидить, крутить jak w języku ukraińskim (Wańko 2004: 73Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
  Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
  );
• końcówka –л w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasownika w czasie przeszłym, np. ходил 'chodził', робил 'robił', спал 'spał', zamiast ходив, робив, спав jak w języku ukraińskim (Wańko 2004: 74Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
  Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
  );
• końcówka narzędnika żeńskich rzeczowników, przymiotników i zaimków –oм, np. с том добром сусидом 'z tą dobrą sąsiadką', zamiast с тов добров сусидов (Wańko 2004: 74Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
  Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
  );
• identyczne formy narzędnika, miejscownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego rzeczownika oraz zaimka, podobnie jak w języku polskim, np. о тым добрым (хлопови) – с тым добрым (хлопом) 'o tym dobrym' – 'z tym dobrym' (Wańko 2004: 74Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
  Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
  );
• wykorzystywanie końcówki -isko, zamiast ukraińskiego –iszcze, np. paswysko (Rieger 1995: 13Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
  Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
  ).