Standaryzacja

Trwające od początku lat 1990-tych systematyczne próby standaryzacji języka łemkowskiego przebiegają w kontekście standaryzacji poszczególnych odmian języka rusińskiego, które rozpoczęły się pod koniec lat 1980-tych na terenie Polski, Słowacji oraz Ukrainy. Dość wcześnie z ruchem tym nawiązali współpracę przedstawiciele grup rusińskich z terenów Węgier i Rumunii, a także zamieszkujących Wojwodinę i Srem (ówczesna Jugosławia, dziś Serbia i Chorwacja). Działania te w znacznym stopniu wspierała zamieszkująca na stałe na terenie USA i Kanady ludność karpato-rusińska, pochodząca od emigrantów rusińskich. Jednym z czołowych działaczy karpato-rusińskich jest Paul Magocsi, który w okresie późniejszym pełnił również m.in. funkcję przewodniczącego Światowej Rady Rusinów (http://www.stowarzyszenielemkow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemid=35).
W 1992 r. w miejscowości Bardejovské Kúpele (rusiń. Бардеёвскы Купелї/Bardejów-Zdrój) w Słowacji odbył się I Kongres Języka Rusińskiego. Zgodnie z systemem przyjętym na Kongresie w celu stworzenia wspólnego języka literackiego Rusinów na Ukrainie, Słowacji oraz w Polsce opracowana miała zostać lokalna norma literacka. Następnie na podstawie nowo powstałych standardów, wraz z opracowaną w 1923 r. normą dla języka ruskiego używanego na terenie Serbii i Chorwacji, stworzony miał zostać wspólny dla wszystkich Rusinów język literacki (Magocsi 2004: 9-11Magocsi 2004 / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul (red.) 2004. Русыньскый язык. Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Opole: Uniwersytet Opolski.
). Zasada ta, nazwana zasadą retoromańską, wykorzystana została uprzednio w Szwajcarii i posłużyła do stworzenia języka romansz.
Pierwszymi efektami było stworzenie standardu w wersji słowackiej w 1995 r. oraz w wersji polskiej w 2000 r. Do dnia dzisiejszego nie powstała natomiast ogólnie przyjęta norma dla języka rusińskiego dla Ukrainy, brak jest też ogólnego opracowania dla rusińskiej wyspy językowej na terenie Rumunii.
Próbą podsumowania prac nad standaryzacją języka Łemków oraz pozostałych odmian rusińskich był zbiór prac zatytułowany Русиньскый язык, wydany w 2004 r. w Opolu w ramach serii Najnowsze dzieje języków słowiańskich (Magocsi 2004Magocsi 2004 / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul (red.) 2004. Русыньскый язык. Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Opole: Uniwersytet Opolski.
, Wańko 2004Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
). W zbiorze opublikowane zostały także wyniki prac standaryzacyjnych na terenie Węgier (Benedek 2004Benedek 2004 / komentarz/comment/r /
Benedek, Gergely 2004. „Мадярьско”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 263-276.
).
W 2007 r. w Krakowie odbył się III Kongres Języka Rusińskiego. Wśród jego postanowień znalazła się deklaracja przyspieszenia prac nad tworzeniem wspólnego standardu dla wszystkich odmian rusińskich (Plišková 2008: 233-5Plišková 2008 / komentarz/comment/r /
Плїшкова, Анна [Plišková] (red.) 2008. Русиньскый язык меджі двома конґресами: Зборник рефератів з III Меджінародного конґресу русиньского языка. Пряшів: Світовый конґрес Русинів.
).

Standaryzacja na terenie Polski

Pierwsze podręczniki szkolne do nauki języka łemkowskiego zostały wprowadzone w I połowie lat 1930-tych (Magocsi 2004: 98Magocsi 2004 / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul (red.) 2004. Русыньскый язык. Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Opole: Uniwersytet Opolski.
), wydawano także kilka tytułów czasopism w języku Łemków. Pierwszy opis gramatyki współczesnego języka łemkowskiego opublikowany został jednak dopiero w 1992 r., jego autorką była Mirosława Chomiak. Kolejną znaczącą publikacją był Pierwszy słownik łemkowsko-polski Jarosława Horszczaka (1993Horszczak 1993 / komentarz/comment/r /
Horszczak, Jarosław 1993. Перший лемківско-польскій словник. Warszawa: Rutenika.
). Autor powyższej publikacji nie był z wykształcenia językoznawcą, a słownik zawiera pewne nieścisłości (np. podaje definicje niektórych wyrazów łemkowskich zamiast ich tłumaczeń), ale do dziś pozostaje jedynym tego typu wydawnictwem o tak dużym zakresie słownictwa.


Okładka Słownika łemkowsko-polskiego J. Horoszczaka.

W 2000 r. wydana została pierwsza pełna gramatyka języka łemkowskego autorstwa Henryka Fontańskiego i Mirosławy Chomiak, w 2004 r. ukazało się kolejne wydanie z nieco zmienioną ortografią. We wstępie do swojego opracowania gramatyki Fontański i Chomiak (2000: 12-13Fontański i Chomiak 2000 / komentarz/comment/r /
Fontański, Henryk & Mirosława Chomiak 2000. Gramatyka języka łemkowskiego. Katowice: Śląsk.

) nie wspominają o szerszym kontekście kodyfikacji języka rusińskiego, piszą natomiast o kodyfikacji dokonanej przez Łemków południowych (czyli Rusinów preszowskich) w 1995 r.


Okładka wydania Gramatyki języka łemkowskiego.

Standaryzacja na terenie Słowacji

Prace nad standardem preszowskim, używanym przez Rusinów na terenie Słowacji, zwieńczone zostały w 1994 r. publikacją wydaną przez stowarzyszenie Rusínska Obroda (Jabur 1994Jabur 1994 / komentarz/comment/r /
Ябур, Василь  & Ю. Панько [Jabur & Panko] 1994. Правила русиньского правопису. Пряшів: Русиньска оброда.
). W okresie późniejszym ukazała się także nowsza wersja standardu zawierająca m.in. zmienione zasady ortograficzne (Jabur 2005Jabur 2005 / komentarz/comment/r /
Ябур, Василь  & Анна Плїшкова [Jabur & Plišková] 2005. Русиньскый язык у зеркалї новых прави про основны і середнї школы з навчанём русиньского языка. Пряшів: Русин і Народны Новинкы.
).
W dniu 27 stycznia 1995 r. w Bratysławie ogłoszona została treść oficjalnego aktu kodyfikacji języka rusińskiego na terenie Słowacji. Od tego czasu skodyfikowany język rusiński zyskał już szeroki wachlarz zastosowań, m.in. w sferze społecznej, teatralnej, medialnej, literackiej, religijnej i szkolnej (Plišková 2008aPlišková 2008a / komentarz/comment/r /
Plišková, Anna 2008a. “Practical Spheres of the Rusyn Language in Slovakia”, Studia Slavica LIII/ 1: 95-117.
). Za przykład wzrostu prestiżu skodyfikowanego języka rusińskiego na terenie Słowacji może posłużyć zmiana nazwy Ukraińskiego Teatru Narodowego w Preszowie (rusiń. Пряшів/słow. Prešov)  na Teatr imienia Aleksandra Duchnowicza (rusiń. Tеатр Александра Духновича), na cześć pochodzącego z okolic Preszowa rusińskiego działacza, poety i literata. Jednocześnie rozpoczęto wystawianie sztuk w lokalnym języku rusińskim (Plišková 2008a: 97Plišková 2008a / komentarz/comment/r /
Plišková, Anna 2008a. “Practical Spheres of the Rusyn Language in Slovakia”, Studia Slavica LIII/ 1: 95-117.
).

Standaryzacja na terenie Ukrainy

Jak wspomniano, postanowienia Kongresu z 2007 r.wśród aktualnych problemów w zakresie kodyfikacji poszczególnych wariantów rusińskich zawierają postanowienie dotyczące zakończenia prac związanych z językiem Rusinów zamieszkujących ukraiński obwód zakarpacki (ukr. Закарпатська область, łem. Закарпатьска область) (Plišková 2008a: 233Plišková 2008a / komentarz/comment/r /
Plišková, Anna 2008a. “Practical Spheres of the Rusyn Language in Slovakia”, Studia Slavica LIII/ 1: 95-117.
). Jedną z propozycji jest opracowanie Igora Kerčy, opublikowane m.in. w 2004 r. w zbiorze Русиньскый язык (Kerča 2004: 117Kerča 2004 / komentarz/comment/r /
Керча, Иґорь [Kerča] 2004. „Пудкарпатьска Русь”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 115-146.
)

Standaryzacja na terenie Serbii i Chorwacji

Język ruski używany przez Rusinów zamieszkujących obszar dawnej Jugosławii skodyfikowany został przez Gabriela Kostelnika (1923Kostelnik 1923 / komentarz/comment/r /
Костельник, Ґабор [Kostelnik] 1923. Граматика бачваньско-рускей бешеди. Срем: Руске Народне Просвитне Дружтво Руски Керестур.
), następnie zaś standard został dopracowany przez Mikołę Kočiša (1971Kočiš 1971 / komentarz/comment/r /
Кочиш, Микола [Kočiš] 1971. Правопис руского язика.
) i Julijana Ramača (2002Ramač 2002 / komentarz/comment/r /
Рамач, Юлиян [Ramač] 2002. Ґраматика руского язика. Беоґрад: Завод за учебнїки и наставни средства.
). Język używany przez Rusinów zamieszkujących Wojwodinę dość mocno różni się od pozostałych dialektów rusińskich z uwagi na fakt, że zawiera liczne elementy z języków zachodniosłowiańskich oraz południowosłowiańskich.