Tożsamość wyobrażona

Kształtowanie się świadomości etniczno-kulturowej Łemków przebiegało różnorako w zależności od obszaru oraz kultur dominujących, w opozycji do których Łemkowie określali swoje pochodzenie. Łemkowie wykształcili bardzo silną świadomość etniczną, która pozwoliła im zachować pewną ciągłość kulturową. Żyli oni w otoczeniu narodów zachodniosłowiańskich, co mogło wiązać się z szybką asymilacją, jednak Łemkowszczyzna jako trudnodostępny obszar górski sprzyjała rozwojowi izolacjonizmu grupowego (Duć-Fajfer 2001: 18Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
) oraz wykształceniu silnego poczucia własnej odrębności, szczególnie wobec sąsiadów (Duć-Fajfer 2001: 19Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
). Jak potwierdza analiza twórczości literackiej Łemków z XIX w. (Duć-Fajfer 1998: 137-157Duć-Fajfer 1998 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 1998. “Mniejszościowa wizja miejsca swej grupy w społeczeństwie polskim na podstawie twórczości literackiej Łemków”, Przegląd Polonijny III: 137-157.
), w świadomości Rusinów była zarysowana bardzo wyraźna opozycja własnych cech kulturowo-etnicznych w stosunku do kultury polskiej i Polaków. Pojęcie odrębności kulturowej Łemkowie budowali przede wszystkim na „wierze ruskiej”, języku ruskim, nazwie Rusnak oraz przywiązaniu do ojczystej ziemi (Duć-Fajfer 2001: 19Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
). Elementy kultury rusińskiej były powodem do dumy, a dziedzictwo i tradycję traktowano bardzo poważnie, co przyczyniło się do powstania przysłowiowego łemkowskiego konserwatyzmu, uwielbienia dla rodzinnych stron, ogromnego poczucia solidarności i przynależności grupowej oraz idealizowania historii narodu.
Osobną kwestią było powstanie świadomości Łemków w opozycji do narodów ruskich (patrz przypis 1przyp01 / komentarz/comment /
Termin Rusin używany był początkowo jako określenie Słowian wschodnich zamieszkujących teren prowincji austriackich (Austro-Węgier), Galicji i Bukowiny. Na początku XX w., po wykształceniu się świadomości narodowej Ukraińców, termin ten wraz z jego wariantem Rusnak stosowany był do ludności wschodniosłowiańskiej, która nie postrzegała się jako część narodu ukraińskiego. Obecnie za ludność rusińską uważa się Łemków w Polsce oraz Karapatorusinów zamieszkujących tereny w Słowacji (kraj preszowski - słow. Prešovský kraj / rusiń. Пряшівскый край), Ukrainy (obwód zakarpacki), Rumunii (okręg Marmarosz – rum. Maramureș / ukr. Мармарош), Węgier (enklawy na północy kraju) oraz byłej Jugosławii (Srem - serb. ukr. i rusiń. Срем i Wojwodina  - serb. Војводина / ukr. i rusiń. Войводина) (#Magocsi 2004: 15-17).
). Łemkowie wprawdzie posługiwali się pewnym szerokim i niesprecyzowanym pojęciem „ruskości”, jednakże termin ów służył raczej podkreśleniu odrębności w stosunku do „polskości” i przynależności do pewnego kręgu kulturowego, utożsamianego z zasięgiem wschodniego chrześcijaństwa niż związku z jakąś konkretną strukturą państwową, frakcją polityczną czy narodem (Duć-Fajfer 2001: 19Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
). Ogólne poczucie „ruskości” było wystarczającym wyznacznikiem własnej tożsamości etnicznej i religijnej do momentu wysunięcia żądań politycznych przez grupy narodowe żyjące na terenie monarchii Habsburgów w okresie Wiosny Ludów. Kiedy na fali przemian w Galicji wschodniej pojęcie „ruskości” zostało zdefiniowane, również Łemkowie musieli podjąć zadanie narodowego samookreślenia się.
Druga połowa XIX w. w Galicji Wschodniej była czasem ścierania się i walki o wpływy trzech orientacji narodowych ogniskujących Rusinów: staroruskiej, rusofilskiej i ukrainofilskiej. Najstarsza orientacja staroruska zaznaczała swoją odrębność na tle innych narodów Rusi, nie precyzowano jednak kogo termin Rusin obejmuje: „Jesteśmy na bożym świecie Rusinami – i jako Rusini mamy swój odrębny ród, obyczaje, język i wiarę” (Duć-Fajfer 2001: 20Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
). Termin Rusin wysuwany przez obóz staroruski zmieniał swoje znaczenie i w późniejszym etapie kojarzony był przede wszystkim z wyznaniem greckokatolickim, przynależnością do monarchii Habsburgów oraz własnym językiem literackim, różniącym się od rosyjskiego i ukraińskiego. Druga orientacja narodowa Łemków – rusofilska, podkreślała wagę istnienia jednej, spójnej, ogólnoruskiej narodowości, która dzieliła się na trzy grupy – Wielkorus(in)ów, Białorus(in)ów i Małorus(in)ów (Ukraińców). Mimo uznania różnic pomiędzy poszczególnymi grupami, rusofile postulowali posługiwanie się językiem rosyjskim jako wspólnym językiem literackim oraz upowszechnienie rosyjskiego poczucia narodowego (Kedryn 1937: 155-156). Sympatyzowanie z narodem ukraińskim pojmowali jako zdradę i polską lub austriacką intrygę. Orientacja ukrainofilska stała w opozycji do obydwu pozostałych i uznawała Rosjan, Białorusinów oraz Małorusinów za trzy całkowicie odrębne narody. Ukrainofile propagowali używanie języka ludowego i popularyzowali koncepcję ukraińskości jako zespołu cech charakteryzujących mieszkańców Bukowiny, Zakarpacia, Galicji Wschodniej oraz ludności zamieszkującej południowo-zachodnią część Imperium Rosyjskiego. Ostatecznie zamieszkująca obszar Galicji Wschodniej ludność ruska w większości znalazła się pod wpływem ruchu ukrainofilskiego (Duć-Fajfer 2001: 21Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
).
Inny przebieg miały procesy kształtowania się świadomości etnicznej na Łemkowszczyźnie. Aż do I wojny światowej zdecydowaną przewagę nad innymi koncepcjami miała tu orientacja staroruska. Dopiero w związku z działaniami narodowców ukraińskich (m.in. zakładanie czytelni przez proukraińskie towarzystwo Proswita), Kościoła grekokatolickiego i ukrainizującego się stopniowo kleru, również orientacja proukraińska zyskiwała tu zwolenników. Proces ten jednakże wielokrotnie spotykał się z brakiem przychylności, a nawet czynnym oporem ze strony prorosyjskiej ludności rusińskiej. W czasie I wojny światowej w związku z masowymi prześladowaniami, torturami i mordami dokonywanymi przez Austriaków na rusofilach w obozie koncentracyjnym w Talerhof orientacja prorosyjska zyskała w oczach znacznej części ludności aspekt męczeński (Duć-Fajfer 2001: 23). Wydarzenia te jeszcze bardziej zaogniły konflikt z działaczami ukraińskimi oskarżanymi o współpracę z Austriakami, a nawet o działalność denuncjacyjną (Duć-Fajfer 2001: 24Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
).
Lata okresu międzywojennego przyniosły kolejne ścieranie się i ostrą rywalizację pomiędzy ruskim i ukraińskim kierunkiem narodowym. W latach 1930-tych zostały utworzone zarówno proukraińskie, jak i prorosyjskie struktury, mające na celu sprawniejsze i skuteczniejsze propagowanie wśród Łemków ukraińskiej lub rosyjskiej orientacji narodowej. W 1932 r. proukraińskie towarzystwo Proswita powołało we Lwowie Komisję Łemkowską (Moklak 1997a: 4Moklak 1997a / komentarz/comment/r /
Moklak, Jarosław 1997a. „Ukraiński ruch narodowy na Łemkowszczyźnie w II Rzeczypospolitej: Organizacje kulturalno-oświatowe i gospodarcze”, Ватра 3: 4-6.

), w 1933 r. rusofilska Ruska Organizacja Włościańska powołała Komitet Łemkowski (Duć-Fajfer 2001: 24Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
).
W tym samym czasie na tle walki o wpływy prowadzonej przez dwa silne kierunki narodowe powstał lokalny ruch rusińsko-łemkowski, bazujący na tradycyjnych ruskich wartościach i opozycji do koncepcji ukrainofilskiej. W 1933 r.  powstało stowarzyszenie Łemko-Sojuz. W 1934 r. w wyniku starań Łemko-Sojuza oraz prorosyjskiego Komitetu Łemkowskiego w szkołach zaczęto nauczać języka łemkowskiego. Reaktywowano także wydawany przed wojną tygodnik Łemko, wydawany w języku łemkowskim, oraz stworzono niezależną od przemyskiej łemkowską diecezję grekokatolicką.
Podczas okupacji niemieckiej edukacja wraz z innymi kluczowymi aspektami życia społecznego zostały w całości oddane pod ukraińską kontrolę, co przyczyniło się do dalszego wzmocnienia postaw antyukraińskich.
Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczął się proces wysiedleń, do dziś uważany za największy wstrząs w historii Łemków, związany z rozproszeniem grupy, oderwaniem od ziemi rodzinnej i zniszczeniem struktur społecznych. Pierwszy etap wysiedleń objął zdecydowaną większość ludności – ok. 65 %, zesłaną w latach 1944 – 1946 na Ukrainę, pozostałych Łemków wywieziono rok później w ramach Akcji „Wisła” na zachodnie oraz północne terytoria Polski (Duć-Fajfer 2001: 26Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
).
W nowo zaistniałej sytuacji  powstały nowe kryteria świadomości etnicznej Łemków, a ich ewolucja przebiegała oddzielnie w przypadku wysiedleńców na Ukrainę oraz w przypadku Łemków zesłanych na ziemie poniemieckie.
Łemkowie wysiedleni pod przymusem na zachodnie i północne tereny Polski (Mazurowska 2009: 248Mazurowska 2009 / komentarz/comment/r /
Mazurowska, Agnieszka 2009. "Ślady przeszłości zachowane w imionach na epitafiach nagrobkowych cmentarza w Baniach Mazurskich", Linguistica Copernicana 2: 247-259. [http://www.linguistica.umk.pl/teksty/02_mazurowska.pdf]
) nie zaakceptowali nowych realiów, żyjąc w poczuciu krzywdy, z nadzieją na szybki powrót do rodzinnych stron. Dokonywali prób integracji grupy, starano się formować struktury reprezentujące interesy polityczne Łemków, co władze PRL w znaczny sposób utrudniały, m.in. klasyfikując Łemków jako część mniejszości ukraińskiej. W związku z oficjalnie przyjętą przynależnością Łemków do grupy ukraińskiej, aktywność Łemków została w zasadzie ograniczona do działania w ramach Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (Duć-Fajfer 2001: 27Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
). Po 1956 r. władze zezwoliły na powrót Łemków w rodzinne strony, co było obwarowane bardzo skomplikowanymi procedurami i tylko niewielka część ludności (ok. 10% wysiedlonych) zdecydowała się na powrót. Poprzez umożliwienie wysiedleńcom powrotu wytworzyły się jednak dwa ośrodki Łemków w Polsce, na zachodzie i na etnicznym obszarze Łemkowszczyzny.
Odwilż polityczna oraz procesy demokratyzacji w latach 1980-tych stworzyły dla Łemków możliwość tworzenia wolnych i niezależnych stowarzyszeń oraz związków, jak np. powstałe w 1989 r. Stowarzyszenie Łemków czy założone w 1990 r. Zjednoczenie Łemków. Swobodne wyrażanie poglądów i wolność słowa ukazały również zasadnicze zróżnicowanie środowiska łemkowskiego pod względem poczucia tożsamości etnicznej oraz dążeń kulturowych (Duć-Fajfer 2001: 28Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
). Zasadniczo dostrzegamy tu podział na dwa główne nurty, reprezentowane przez dwie największe organizacje zrzeszające Łemków. Nurt prezentowany przez Zjednoczenie Łemków postrzega kulturę łemkowską jako integralną część kultury ukraińskiej, a za jedyną możliwość przetrwania rodzimej tradycji postuluje dążenie do osiągnięcia ukraińskiej świadomości narodowej (Duć-Fajfer 2001: 29Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
). Druga opcja reprezentowana przez Stowarzyszenie Łemków oznacza postrzeganie Łemków i ich kultury jako odrębnego oraz samodzielnego bytu, niezwiązanego z żadną inną kulturą narodową. Podział na te dwie orientacje stanowi wyraz aktualnego stanu świadomości narodowej Łemków. Łatwo dostrzegalne są tu pozostałości po istniejących jeszcze przed I wojną światową podziałów na Łemków-Rusinów, różnicujących się jeszcze w tej grupie na Starorusinów, Rusinów-rusofili i Rusinów-Łemków oraz na Łemków-Ukraińców. Jednakże od czasów II wojny światowej sympatie prorosyjskie i tradycyjna koncepcja staroruska zostały w znacznym stopniu zarzucone na rzecz krystalizującego się nurtu lokalnego, autonomicznego, bazującego na określeniu Łemko, które wyparło dawniej używane określenie Rusin.


Tablica na górze Jawor w Beskidzie Niskim, fot. T. Wicherkiewicz.   

Nie wszyscy Łemkowie, którzy trafili na Ukrainę w latach 1944-46, zostali przesiedleni przymusowo. Część ludności łemkowskiej, która zgodziła się na wyjazd na teren Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, kierowała się wiarą w sprawiedliwą Rosję (utożsamianą ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich), motywami ekonomicznymi (wyniszczenia wojenne na terenie Łemkowszczyzny) czy brakiem poczucia bezpieczeństwa (działania band i oddziałów powstańczych). Większość Łemków (ponad 80%) została jednak wysiedlona przymusowo na dalekie tereny Ukrainy stepowej (Duć-Fajfer 2001: 29-30Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
), natrafiając na miejscu na bardzo trudne warunki bytowe. W związku z wywołaną przez suszę klęską głodu w 1946 r. (Chomiak 1995: 30-31Chomiak 1995 / komentarz/comment/r /
Chomiak, Roman 1995. Nasz łemkowski los. Nowy Sącz: Sądecka Oficyna Wydawnicza Wojewódzkiego Ośrodka Kultury.
), Łemkowie uciekali z obszarów, na których zostali osiedleni, do przygranicznych miejscowości zachodnich, zajmując nierzadko domy opuszczone przez polskich repatriantów. Wielu Łemków osiedliło się w okolicach Lwowa (ukr. Львів), Iwano-Frankowska (ukr. Івано-Франківск, Stanisławów) oraz w okręgu tarnopolskim, gdzie do tej pory odnaleźć można duże ich skupiska.
Polityka prowadzona przez Związek Radziecki w stosunku do mniejszości narodowych nie sprzyjała kultywowaniu rodzimych tradycji na terenie dzisiejszej Ukrainy: utrudniano podtrzymywanie własnej tożsamości, podejmowano próby unifikacji kulturowej. Łemkowie na Ukrainie zachowali jednak pewne formy tradycyjnej kultury i tożsamości, jak np. folklor muzyczny reprezentowany np. przez zespół Łemkowyna. W 1988 r. we Lwowie rozpoczęło działalność Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Лемківщина (Duć-Fajfer 2001: 30Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
).
Wartościami nadal łączącymi Łemków zamieszkujących teren dzisiejszej Ukrainy i Polski jest umiłowanie ojczystego terytorium, tradycji i wewnętrzne poczucie odpowiedzialności za przetrwanie kultury. W związku z powyższymi cechami Łemkowie zachowują swoją tożsamość oraz pozostają grupą aktywną na polu kultury, publicystyki i sztuki.


Lemko Tower w Strzelcach Krajeńskich (województwo lubuskie) – siedziba m.in. zespołu muzycznego o tej samej nazwie, fot. T. Wicherkiewicz.