Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej

rusińsko-łemkowski

Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

Język łemkowski w The Ethnologue 2009 (http://www.ethnologue.com/ show_language.asp?code=rue) wspomniany jest (jako Lemko) dwukrotnie: w wykazie języków używanych w Słowacji przedstawiony został jako dialekt języka rusińskiego (http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=SK), z kolei w wykazie dotyczącym obszaru Białorusi Lemko oraz Lemkovschina wymienione są jako nazwy alternatywne tegoż języka, co można jednak uznać za błąd. Klasyfikacja języka lub dialektu łemkowskiego według The Ethnologue wygląda w sposób następujący:

języki indoeuropejskie → słowiańskie → wschodniosłowiańskie →  język rusiński - kod RUE → dialekt łemkowski
 
Observatoire linguistique (http://www.linguasphere.info/lcontao/tl_files/pdf/master/ OL-SITE%201999-2000%20MASTER%20ONE%20Sectors%205-Zones%2050-54.pdf) nie wspomina o dialekcie łemkowskim; jako dialekt języka rusińskiego na terenie Polski wymienia jednak rusyn-N (północny rusiński), występujący na terenie byłych województw krośnieńskiego i nowosądeckiego, zatem pojęcia te najprawdopodobniej można ze sobą utożsamiać. W zestawieniu zawarto uwagę, iż w okolicach Sanoka rusyn-N nabiera cech dialektu przechodniego rusińsko-polskiego.

Język czy grupa dialektów

W Polsce język łemkowski został w 2005 r. prawnie uznany za odrębny język mniejszości etnicznej (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141, z późn. zm.). Jednocześnie wśród badaczy trwa debata, czy gwary łemkowskie stanowią:
Z punktu widzenia językoznawstwa narzecze Łemków należy do zespołu dialektów rusińskich, które z kolei większość lingwistów klasyfikuje jako część języka ukraińskiego (Stieber 1982: 6-7Stieber 1982 / komentarz/comment/r /
Stieber, Zdzisław 1982. Dialekt Łemków: Fonetyka i Fonologia. Wrocław: Polska Akademia Nauk.
; Magocsi 1999a: 88Magocsi 1999a / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul 1999a. “The Rusyn Language Question Revisited (1995)”, w: Paul Magocsi (red.) Of the Making of Nationalities I. New York: Columbia University Press/East European Monographs, s. 86-111.
).
Wśród elementów wskazujących na to, że narzecze Łemków stanowi dialekt języka ukraińskiego, wymienić można m.in.:
Jak pisze Rieger (1995: 9Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
): „przynależność dialektu łemkowskiego do obszaru języka ukraińskiego jest faktem od dawna wiadomym w nauce” (1995: 10Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
). Łesiw (1997: 48Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Українскі говірки у Польщі. Warszawa: Archiwum Ukraińskie.
) klasyfikuje narzecze Łemków jako należące do południowo-zachodnich gwar ukraińskich, jednocześnie uznając wszelkie cechy odróżniające narzecze Łemków od standardowego języka ukraińskiego za mało znaczące (Łesiw 2009: 15-29Łesiw 2009 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 2009. „Основні характерні особливості системи лемківських говірок”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 15-29.
).
Przeciwstawne podejście prezentują głównie badacze pochodzenia rusińskiego. Zgodnie z podejściem reprezentowanym przez ruch podkreślający odrębność Łemków od narodu ukraińskiego, zespół dialektów rusińskich, które, choć zbliżone są do języka ukraińskiego, uznać należy za odrębny system językowy. Podstawę do tego twierdzenia stanowi stopniowa kodyfikacja dialektów rusińskich, ich znaczący dorobek literacki i rosnący prestiż (Magocsi 1999a: 110-111Magocsi 1999a / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul 1999a. “The Rusyn Language Question Revisited (1995)”, w: Paul Magocsi (red.) Of the Making of Nationalities I. New York: Columbia University Press/East European Monographs, s. 86-111.
) oraz odrębna świadomość narodowa Rusinów (Magocsi 1999a: 88Magocsi 1999a / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul 1999a. “The Rusyn Language Question Revisited (1995)”, w: Paul Magocsi (red.) Of the Making of Nationalities I. New York: Columbia University Press/East European Monographs, s. 86-111.
). Zgodnie z takim poglądem główne odmiany występującego dziś języka rusińskiego to:
  • język łemkowski w Polsce,
  • język rusiński używany w Słowacji, głównie na terenie kraju preszowskiego (rusiń. Пряшівскый край/słow. Prešovský kraj),
  • język rusiński używany na terenie Zakarpacia (rusiń. Закарпаття, ukr. Підкарпатя) w Ukrainie,
  • język ruski używany na terenie Serbii i Chorwacji.
Za cechy odróżniające język Łemków od języka ukraińskiego uznać należy między innymi (Dulichenko 2006: 112-115Dulichenko 2006 / komentarz/comment/r /
Dulichenko, Aleksandr D. 2006. “The Language of Carpathian Rus’: Genetic Aspects”, w: Bogdan Horbal & Patricia A. Krafcik & Elaine Rusinko (red.) Carpatho-Rusyns and Their Neighbors: Essays in Honor of Paul Robert Magocsi. Fairfax: Eastern Christian Publications, s. 107-121.
) (poniższe cechy bardziej szczegółowo omówione zostały dalej):
  • występowanie głoski [ы], nie ma jej w języku ukraińskim,
  • w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego używana jest końcówka -oм,
  • korzystanie z czasownika мати 'mieć', w przeciwieństwie do ukraińskiej konstrukcji у мене,
  • brak zaimków osobowych w konstrukcjach z czasownikami,
  • zapożyczenia leksykalne z języka polskiego, słowackiego, węgierskiego oraz rumuńskiego, niewystępujące w języku ukraińskim.
Jednocześnie w dyskusji dotyczącej kwestii językowej, jako związanej z poczuciem tożsamości narodowej Łemków oraz Rusinów, często używane są argumenty niemające charakteru czysto językoznawczego. Kwestia określenia miejsca języka łemkowskiego wśród innych języków słowiańskich wydaje się często zależeć w dużym stopniu od przekonań osobistych poszczególnych badaczy.

Co się tyczy wewnętrznego zróżnicowania języka używanego przez Łemków, podkreślano różnice fonetyczne, np. zmianę brzmienia głoski [i] (na zachodzie Łemkowszczyzny) na pośrednią między [i] a [y] oraz na bliską [y] na wschodzie lub zmianę brzmienia [sk] przed [i] na [ść] na zachodzie oraz [sk’] na wschodzie Łemkowszczyzny. Podobnie różniła się zależnie od części Łemkowszczyzny wymowa [ł]: jak [ł] ukraińskie (ciemne, wschodnie lub aktorskie), jak twarde [l] lub jak tzw. [u] niezgłoskotwórcze – jak w polskim wyrazie auto (Rieger 1995: 13-14Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
). Podobnie było z końcówkami fleksyjnymi niektórych czasowników, np. maty, znaty, które w 1 os. l.poj. przyjmowały na zachodzie formę mam, znam, natomiast na wschodzie maw, znaw. Zróżnicowanie występowało także w zakresie leksyki, np. ziemniaki w różnych częściach Łemkowszczyzny nazywano gruli, kompery lub bandurkы (Rieger 1995: 15Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
).


Mapa zasięgu zapożyczeń na terenie Łemkowszczyzny (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: Rieger 1995: 250Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
).

Tożsamość – cechy określające grupę

Łemkowie w sposób znaczący odróżniali się od sąsiadujących z nimi ludów pod względem etnograficznym. Charakterystyczny był chociażby sposób zabudowy wsi i wygląd zagrody, architektura łemkowskich cerkwi, strój Łemków, a także ich wierzenia, w których zachowały się liczne ślady dawnego kultu przyrody (Duć-Fajfer 2001: 11-13Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
).
Znaczącą cechą odróżniającą Łemków od zachodniosłowiańskich sąsiadów, poza różnicami językowymi, było odrębne wyznanie. Po przyjęciu chrześcijaństwa Łemkowie byli wyznania prawosławnego, natomiast do XVIII w. przyjęli narzucone im odgórnie wyznanie unickie. Również w okresie, w którym większość Łemków była wyznania unickiego, spotykali się oni z prześladowaniami ze strony rzymskokatolickiej polskiej większości. Z początkiem XX w. miała miejsce rosnąca liczba konwersji na prawosławie. Związane było to z kilkoma czynnikami, w tym z sympatią Łemków do tego wyznania oraz oporem przeciw prowadzonej przez niektórych duchownych agitacji ukrainofilskiej na terenie greckokatolickiej eparchii przemyskiej. W obliczu prób ukrainizacji Kościoła greckokatolickiego, konwersja na prawosławie oznaczała dla Łemków zachowanie tożsamości dzięki zbliżeniu do Rosji. Pierwsze przypadki przejścia na wyznanie ortodoksyjne miały miejsce jeszcze przed rozpoczęciem I wojny światowej, m. in. w 1911 r. w Grabie (łemk. Граб)  i 1912 r. w Świątkowej (Святкова). Nasilenie procesu miało miejsce podczas tzw. wojny religijnej w latach 1926-1928, po czym zaczął on słabnąć i w końcu ustał po powołaniu Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny, podległej bezpośrednio papieżowi w 1934 r. Łącznie na prawosławie przeszło około 20 000 Łemków. W efekcie doszło do podziału wśród Łemków, z których większość pozostała przy wyznaniu unickim, natomiast spora część zmieniła wyznanie (Duć-Fajfer 2001: 16-17Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
).
Ważnym dla rozwoju tożsamości Łemków był okres bezpośrednio po przesiedleniach na teren Ukrainy oraz po przeprowadzeniu Akcji „Wisła”. Doprowadziły one do przejściowej dezintegracji grupy, której wkrótce udało się jednak zorganizować ponownie. Ostatecznie, mimo częściowej asymilacji Łemków z ludnością polską (rzeczywisty zakres asymilacji jest nieznany, gdyż nie przeprowadzono na ten temat dokładnych badań - por. Michna 1995: 51Michna 1995 / komentarz/comment/r /
Michna, Ewa 1995. Łemkowie: Grupa etniczna czy naród? Kraków: Nomos.
), w wyniku przesiedleń miał miejsce znaczący wzrost świadomości narodowej grupy. Było to spowodowane między innymi niechętnym przyjęciem przez ludność miejscową, to wpłynęło na wykształcenie mocniejszego poczucia odrębności w stosunku do Polaków. Wytworzył się również negatywny stereotyp Ukraińca przedstawiany przez władze, co zachęcało członków grupy do określania się nieobciążoną w ten sposób nazwą Łemko. Ponadto wpływ ukraiński osłabiony został przez działania polskich władz, które dążyły do likwidacji Kościoła grekokatolickiego (Michna 1995: 51-52Michna 1995 / komentarz/comment/r /
Michna, Ewa 1995. Łemkowie: Grupa etniczna czy naród? Kraków: Nomos.
).
Na nowych terenach przesiedleni Łemkowie spotykali się z narodową kategoryzacją świata. W ten sposób zmuszeni do samookreślenia się w nowej rzeczywistości, w której niewystarczające było podejście odpowiednie w tradycyjnych, wiejskich warunkach, Łemkowie – zwłaszcza młoda inteligencja – poszukiwali odpowiedniego etosu, w ramach którego grupa mogłaby wykształcić pełną tożsamość narodową. Część Łemków uważa się zatem za czwarty – oprócz Rosjan, Białorusinów i Ukraińców – naród wschodniosłowiański. Pozostali Łemkowie natomiast uważają się za część narodu ukraińskiego (Michna 1995: 52Michna 1995 / komentarz/comment/r /
Michna, Ewa 1995. Łemkowie: Grupa etniczna czy naród? Kraków: Nomos.
). Ze strony badaczy ukraińskich (Myszanycz 1997Myszanycz 1997 / komentarz/comment/r /
Мишанич, Олекса [Myszanycz] 1997. “Political Ruthenienism – A Ukrainian Problem”, The Ukrainian Quarterly LIII: 234-43.
; Kuzio 2005Kuzio 2005 / komentarz/comment/r /
Kuzio, T. 2005. “The Rusyn question in Ukraine: Sorting out fact from fiction”, Canadian Review of Studies in Nationalism XXXII: 17-29.
) padały twierdzenia, zgodnie z którymi próby tworzenia narodu ruskiego są równoznaczne z narzucaniem tej świadomości etnicznej ludności uważającej się za Ukraińców.
Po dzień dzisiejszy zauważalny jest powstały na tym tle rozłam wewnątrz grupy (Rieger 1995: 7Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
, Michna 1995: 7Michna 1995 / komentarz/comment/r /
Michna, Ewa 1995. Łemkowie: Grupa etniczna czy naród? Kraków: Nomos.
), tym bardziej że nabrał on intensywności w warunkach demokratycznych po upadku komunizmu w Polsce (Michna 1995: 52Michna 1995 / komentarz/comment/r /
Michna, Ewa 1995. Łemkowie: Grupa etniczna czy naród? Kraków: Nomos.
).
Kod ISO
rusiński kompleks językowy:
ISO 639-3rue
SILRUE

    
               

Przypisy, załączniki i bibliografia