Obecność w życiu publicznym

Jak wspomniano, zgodnie z ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, Łemkowie są w Polsce uznawani za mniejszość etniczną. Na mocy przepisów wykonawczych ustawy w 2008 r. pierwsza Łemkowska wieś – Bielanka – otrzymała drugą nazwę w języku łemkowskim – Білянкa (http://pl2011.eu/en/about_poland/life/ethnic_groups). Obecnie na terenie Polski znajduje się dziewięć miejscowości posiadających nazwę zarówno w języku polskim, jak i łemkowskim.


Dwujęzyczna tablica na wjeździe do wsi Regietów, fot. H. Duć-Fajfer.


Dwujęzyczna tablica na wjeździe do wsi Nowica fot. H. Duć-Fajfer.

Media

Na terenie Polski do 1983 r. łemkowska publicystyka ograniczona była w zasadzie wyłącznie do tzw. Łemkowskiej Stroniczki (Лемкивська Сторiнка) w ukraińskim tygodniku Наше Cлово (Nasze Słowo). Język używany w Łemkowskiej Stroniczce podlegał jednak ukrainizacji ze strony redakcji tygodnika (Michna 1995: 50-51Michna 1995 / komentarz/comment/r /
Michna, Ewa 1995. Łemkowie: Grupa etniczna czy naród? Kraków: Nomos.
).
W 1984 r. wydana została pierwsza jednodniówka Głos Watry (Голос Ватры), która wydawana była do 1991 r.
W 1989 r. Stowarzyszenie Łemków rozpoczęło wydawanie dwumiesięcznika Besida (Бесiда), ukazującego się do dziś. Czasopismo zawiera reportaże i referaty, artykuły historyczne, drukowane są fragmenty poezji i prozy łemkowskiej (głównie najnowszej), opisywane są nowości wydawnicze, gazeta posiada także dział z humorem. Besida korzysta ze standardu języka łemkowskiego, choć część artykułów publikowana jest w języku polskim.


Okładka dwumiesięcznika Besida, nr 4(128) /2012.


Okładka pisma Lemkiwśki Ricznyk, 2009 r.

Od 1992 r. Zjednoczenie Łemków wydaje kwartalnik Watra (Ватра). Wariant języka łemkowskiego w którym pisane są artykuły zamieszczane w Watrze dostosowany jest do zasad ortografii i gramatyki ukraińskiej (Duć-Fajfer 2004: 355-6Duć-Fajfer 2004 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2004. „Лемковина”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 347-362.
).
Od 1993 r. publikowany był Biuletyn RDKL Hospodar (łemk. Бюлетин РДКЛ Господар) oraz Lemkiwśki Kalendar, od 2011 r. pod zmienioną nazwą Lemkiwśki Ricznyk (Лемкивськi Календар/ Лемкивськi Рiчник). Od 1994 r. Muzeum w Zyndranowej wydaje kwartalnik Zahoroda (Загорода) (Duć-Fajfer 2004: 352-353Duć-Fajfer 2004 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2004. „Лемковина”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 347-362.
).
Od czerwca 2011 r. działa łemkowskie radio internetowe лem.fm (www.lem.fm), uruchomione przez Stowarzyszenie Ruska Bursa. Radio nadaje programy informacyjne i edukacyjne, dotyczące między innymi języka i kultury łemkowskiej (http://gorlice.naszemiasto.pl/artykul/914323,powstanie-lemkowskie-radio-internetowe,id,t.html).

Edukacja

Po raz pierwszy język łemkowski wprowadzony został w ramach programu szkolnego jako przedmiot nadobowiązkowy w 1991 r. w Szkole Podstawowej w Uściu Gorlickim (łemk. Устє). W roku szkolnym 1992/1993, zgodnie z uchwałą o nauczaniu języków mniejszościowych jako ojczystych, wydaną przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, naukę języka łemkowskiego rozpoczęto w szkołach w Krynicy (Криниця) i Rozdzielu (Розділє). Język łemkowski wprowadzano następnie do kolejnych szkół (Duć-Fajfer 2006: 63Duć-Fajfer 2006 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2006. „Szkolnictwo i edukacja na Łemkowszczyźnie”, w: Helena Duć-Fajfer (red.) Rocznik Ruskiej Bursy VI. Gorlice: Stowarzyszenie Ruska Bursa w Gorlicach, s. 63-66.
). Obecnie nauczanie języka łemkowskiego odbywa się na podstawie zatwierdzonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej programu nauczania DKW-4014-133/99 (por. np. http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=289&Itemid=1). Autorką lub współautorką większości dostępnych na rynku podręczników jest Mirosława Chomiak (por. Fontański i Chomiak 2000; Fontański i Chomiak 2000 / komentarz/comment/r /
Fontański, Henryk & Mirosława Chomiak 2000. Gramatyka języka łemkowskiego. Katowice: Śląsk.

Chomiak 2003Chomiak 2003 / komentarz/comment/r /
Chomiak, Mirosława 2003. Język łemkowski. Podręcznik dla rozpoczynających naukę w gimnazjum, liceum, technikum i zasadniczej szkole zawodowej. Cz. 1.Warszawa: Rutenika.
, 2004Chomiak 2004 / komentarz/comment/r /
Chomiak, Mirosława 2004. Uczymy się i bawimy. Warszawa: Rutenika.
, 2004aChomiak 2004a / komentarz/comment/r /
Chomiak, Mirosława 2004a. Mówimy po łemkowsku. Cz. 1. Warszawa: Rutenika.
, 2005Chomiak 2005 / komentarz/comment/r /
Chomiak, Mirosława 2005. Mówimy po łemkowsku. Cz. 2. Warszawa: Rutenika.
).
Zajęcia z języka łemkowskiego prowadzą zwykle znający biegle język łemkowski nauczyciele innych przedmiotów lub księża. W 2000 r. dzięki staraniom Stowarzyszenia Łemków Ministerstwo Edukacji Narodowej umożliwiło grupie 36 osób posiadających kwalifikacje nauczycielskie uzyskanie świadectwa edukacyjnego dokumentującego ich kwalifikacje do nauczania języka łemkowskiego.
W roku akademickim 2001/2002 w Instytucie Filologii Rosyjskiej Akademii Pedagogicznej w Krakowie uruchomiona została filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim. Tym samym rozpoczęto nauczanie języka łemkowskiego na poziomie szkolnictwa wyższego (Duć-Fajfer 2006: 65Duć-Fajfer 2006 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2006. „Szkolnictwo i edukacja na Łemkowszczyźnie”, w: Helena Duć-Fajfer (red.) Rocznik Ruskiej Bursy VI. Gorlice: Stowarzyszenie Ruska Bursa w Gorlicach, s. 63-66.
).
Mimo niewątpliwych osiągnięć, z nauczaniem języka łemkowskiego w Polsce wiąże się wiele komplikacji. Jak pisze Duć-Fajfer (2006: 65Duć-Fajfer 2006 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2006. „Szkolnictwo i edukacja na Łemkowszczyźnie”, w: Helena Duć-Fajfer (red.) Rocznik Ruskiej Bursy VI. Gorlice: Stowarzyszenie Ruska Bursa w Gorlicach, s. 63-66.
), „wynikają one z dużego rozproszenia społeczności łemkowskiej, znacznego stopnia asymilacji tej społeczności oraz braku użyteczności języka w osiąganiu awansu społecznego. Wszystko to przyczynia się do małej liczebności grup uczniowskich i konieczności tworzenia zespołów międzyklasowych czy międzyszkolnych”.
Najwyższą w historii liczbę (łącznie 339) uczniów uczęszczających na zajęcia z języka łemkowskiego odnotowano w roku szkolnym 2006/2007 (Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011: 151-152Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011 / komentarz/comment/r /
Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
). Obecnie, zgodnie z informacjami Głównego Urzędu Statystycznego, w roku szkolnym 2010/2011 nauczanie języka łemkowskiego jako języka ojczystego prowadziło 20 szkół podstawowych i zespołów międzyszkolnych oraz 10 gimnazjów i zespołów międzyszkolnych na poziomie gimnazjalnym. Łącznie w zajęciach brało udział 188 uczniów (Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011: 151-152Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011 / komentarz/comment/r /
Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
). Widoczna tendencja spadkowa idzie jednak w parze ze zmniejszeniem ogólnej liczby uczniów szkół podstawowych i gimnazjów w Polsce (por. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012 / komentarz/comment/r /
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
).
Dodać należy, że w kilku szkołach na Łemkowszczyźnie oraz na obszarze województw dolnośląskiego oraz lubuskiego prowadzone jest wśród Łemków nauczanie języka ukraińskiego z elementami gwary łemkowskiej (Duć-Fajfer 2006: 66Duć-Fajfer 2006 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2006. „Szkolnictwo i edukacja na Łemkowszczyźnie”, w: Helena Duć-Fajfer (red.) Rocznik Ruskiej Bursy VI. Gorlice: Stowarzyszenie Ruska Bursa w Gorlicach, s. 63-66.
).
Kolejnym obszarem, w którym funkcjonuje standard łemkowski, jest sfera akademicka, głównie w zakresie badań językoznawczych. Wśród publikacji stworzonych w całości lub w części po łemkowsku wymienić można zbiór Русиньскый язык (Magocsi 2004Magocsi 2004 / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul (red.) 2004. Русыньскый язык. Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Opole: Uniwersytet Opolski.
) czy prace opublikowane po zakończeniu III Kongresu Języka Rusińskiego (Plišková 2008Plišková 2008 / komentarz/comment/r /
Плїшкова, Анна [Plišková] (red.) 2008. Русиньскый язык меджі двома конґресами: Зборник рефератів з III Меджінародного конґресу русиньского языка. Пряшів: Світовый конґрес Русинів.
). Język łemkowski wykorzystany został także w wypowiedzi wygłoszonej podczas Czwartego Światowego Kongresu Studiów Sowieckich i Wschodniosłowiańskich w Harrogate (Wielka Brytania) w 1990 r. (Fourth World Congress for Soviet and Eastern European Studies), w opublikowanej później rozprawie w ramach serii East European Monographs w USA (Duć-Fajfer 1993Duć-Fajfer 1993 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 1993. „The Lemkos in Poland”, w: Paul Magocsi (red.) The Persistence of Regional Cultures: Rusyns and Ukrainians in their Carpathian Homeland and Abroad. New York: East European Monographs.
) oraz innych artykułach i pracach naukowych (Duć-Fajfer 1998Duć-Fajfer 1998 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 1998. “Mniejszościowa wizja miejsca swej grupy w społeczeństwie polskim na podstawie twórczości literackiej Łemków”, Przegląd Polonijny III: 137-157.
, Horbal 1997Horbal 1997 / komentarz/comment/r /
Horbal, Bogdan 1997. Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie 1918-1921. Wrocław: Arboretum.
).

Religia

Wykorzystanie języka łemkowskiego w kontekście kościelnym wiąże się przede wszystkim z wyznaniem prawosławnym, gdzie liturgia prowadzona jest w języku starocerkiewnosłowiańskim, ale dopuszcza także pomocniczo lokalne języki narodowe. Łemkowski stosowany bywa zatem jako język, w którym wygłaszane są kazania, prowadzona jest katecheza, spowiedź oraz inne elementy. Odczytywana bywa w języku Łemków także Ewangelia oraz Dzieje Apostolskie, które przetłumaczone zostały przez duchowieństwo grekokatolickie w Medzilaborcach (rusiń. Меджильабірці, Słowacja). Ponadto w języku łemkowskim publikowane są fragmenty niektórych wydawnictw religijnych, jak np. Антифон (Antifon). Napotkać można też napisy fundacyjne i dedykacyjne na ścianach cerkwi, kapliczkach i krzyżach (Duć-Fajfer 2004: 356-357Duć-Fajfer 2004 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2004. „Лемковина”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 347-362.
) oraz napisy na płytach nagrobnych.


Fotografia płyty nagrobnej z cmentarza łemkowskiego w Radocynie (łemk. Радоцина) (za Dubec 2007: 278Dubec 2007 / komentarz/comment/r /
Dubec, Roman & Adam Janczy 2007. Inwentaryzacja cmentarzy łemkowskich w nieistniejących wsiach na terenie gmin Sękowa i Uście Gorlickie. Gorlice: Diecezjalny Ośrodek Kultury Prawosławnej ELPIS.
).

Prestiż

Do ważniejszych pisarzy i publicystów okresu XIX i początku XX w., związanych z tematyką łemkowską Duć-Fajfer (2001Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
) zalicza między innymi: Kławdiję Ałeksowycz, Matwija Astriaba, Władymira Chylaka, Wasyla Czerneckiego, Hryhoryja Hanulaka, Modesta Humeckiego, Teofila Kaczmarczyka, Mychaiła Krynyckiego, Ioanna Łytyńskiego, Mykołaja Małyniaka, Josyfa Mencyńskiego, Tyta Myszkowskiego, Mychaiła Nesteraka, Juliana Pełesza, Henryka, Olimpija i Petrę Polańskich, Josyfa Sembratowycza, Sylwestra Sembratowycza, Władymira Szczawyńskiego i Aleksija Torońskiego. Z kolei wśród autorów tworzących po II wojnie światowej wymienić można: Iwana Rusenkę, Jakowa Durdę, Mikołaja Burjaka, Nestora Żylicza, Iwana Goroszaka, Melanię Sobyn, Semana Madzeliana, Iwana Żelema, Iwana Gołowczaka, Pawła Stefanowskiego, Wasyla Chomika, Petrę Muriankę, Stefanię Trochanowską, Władysława Grabana, Nestora Repelę, Michajłę Dzindzio, Teodora Kuźniaka, Jarosława Zwolińskiego, Michała Sandowicza, Jana Chowańca, Pawła Korobczaka, Pawła Ksenina oraz Andrija Kopczę.
Przykładem współczesnej poezji łemkowskiej jest twórczość Władysława Grabana, który pisze zarówno w języku łemkowskim,  jak i polskim. Poeta w swych utworach opisuje walory przyrody, stawia uniwersalne pytania egzystencjalne, zajmuje się również zagadnieniem tożsamości kulturowej swojego narodu i ojczyzny, czule nazywanej Łemkowyną.

Poezja

Родовід (Володислав Грабан)

(є. Масьорови)
На старій карті Прегыба
Віками подій дымит
І Чертежы хырбет схылений
Підносит
До Магур сігат долоньом
Угрин
В потічку обмыват ногы
Ближнім
Хоц недалеко перун
Зловорожбно позерат
Спопелений божок
На тварях рисує
Жджар и Чершлю
Переліскы и Поміркы
Гарняків верх
И Лабів сідлиска
Ото родовід мій
В ялицьовім бламі
Пожовклий як карта
Значена верхами
Они горды и вічны
Як вічний володар
В скалы замінений
Я вам жытя повірю
И молитвы найду
На горі Перуна

Тепер на Лемковині (Iван Русенко)

А тепер смутно там в Карпатах,
Нигде не дзвонит в церквах дзвон,
Не видно там нашого брата
-- ані в Высовій,
-- ані в Лабовій,
Вшыткы вон!
Лемківской не чути бесіды,
Затихли пісні серед гір,
Лем духы дідів, пра-прадідів
блукают сами
медже горами
З бору в бір.
Гей, нашы Лемкы в Кошаліні,
В Зеленій Горі плечы гнут,
А в рідній нашій Лемковині
репатриянты
і окупанты
Всяди сут.
Гей, бідны Лемквы выселены ,
Од Одры – Нисы по Дон-Бас,
А села, поля залишены
опустошали,
позарастали
Терньом зас.

Лем небо над намі наше (Стефанія Трохановска)

Лем небо над намі наше
што нам го предкы
в спадку лишыли
забрала нам вода потічкы
лісы нам вышуміли
лем небо над намі наше
а мы ци направду люде
іщы ся кус подільме
і неба над намі не биде

Sentencja Iwana Rusenki

Нам бесіда наша міла,
Хоц і кус неграматична
Родна мати нас навчила –
Отжеж своя, не пожична

Proza

Юж сам не пю і вам не раджу (Іван Желем)

Юж не пю! Жебы сте знали, же юж ні. Верабоже, юж ани не позерам на тоту палюнку. Пийте сой сами, бо я зарюк ся єй і більше не скоштую той гіркоты. Мам єй дост! Хоц бы сте мя до нєй як просили, то мя не скусите більше.
Скорше мі на долони волоса выросне, нич я возму на язык хоц краплю оковіты. Не возму і квіта! Най інчы пропивают свій розум і газдівкы, а я такым бортаком більше не буду. Не буду, бо юж не пю.
А тота надпочата фляшка коло мене, то юж інча справа. То так, якбы моє лікарство. Бо мам в собі таку болячку, же на то неє ниякой рады, лем тота оковітка. То часом ся ньом закроплю, як болячка барз докучыт. Бо як бы-м ся од ньой не заворожыл, то бы-м так гынул, як товды на запусты.
А на тоты запусты то-м выпил, як ся належыт порядному чловекови, зо дві кватеркы, а може дакус і веце той згорілкы, бо, як сами знате, сподівал ся зас скоштувати єй як Бог приказал, аж деси на мясниці.
Но то чекам тых мясниц. Чекам ден і нич. Чекам другій – нич. Юж тыжден проходит і свята неділенька настала, але – нич. Аж, як єм в неділю гвечер люг спати, то-м почул, же штоси ся зо мном зле діє. Чекам далше—йой, та, псякров, зле. „Але то што ішы за фрас?» -- гадам сой. А дальше юж добрі чую, же в жылах начысто густне мі кров. Стинат ся, псяюха, і юж гыну.
На смерт, люде, гыну!
Схопил єм ся з припецка, але чую, же в ногах штоси дає шпрунга і розходят ся чеперакы на бокы, як тота наша багниста дорога за селом. Хочу сперти ся на рукы, але юж і рукы ходят як стары кланиці.
„Ой, Гарасимцю, то юж, видно, тобі криска», -- подумал єм сой і зас єм впал на лежах. Та ба, тепер юж і в горлі штоси шпрунгує –стиснула мя якаси колера як обручом і не дає дыхнути, лем зіпам, як дыхавичний кін. „То напевно мі так злы людиска наврочыли, не інакше», --міркую.–„Треба бы покликати знахорку, жебы мі зняла тоты врокы, бо марно зыйду зо світа».
З того перестраху я іщы більше вывалил очы і виджу, же до мене шкірит своі два дуплявы, як моя стара верба над ріком, зибиска якаси чарівниця.
Я іщы раз зіпнул і не вірю своім очам, бо надо мном стоіт юж не чарівниця, а сама, най ся преч гварит, кострубата смерт – така высока і костиста, акурат як моя стара – і зо заду тримат на мя косу. „Но худаку, тепер юж документні тобі амін», --страхам ся і голосно кричу –„ой». Але нихто нич. Я ищы раз – „ой-йой, бабо, гыну!» Але смерт дальше стоіт надо мном і терпеливо чигат на мою душу.
І ту раптом чую, як споза ньой одзыват ся перепуджений голос мойой дівкы Параскы.
--Мамо, та юж робте дашто, бо видите, же нянью чысто гмерают.
--Е, нич хоробі не буде. То ся му напевно з пиятыкы даякы чортиска приснили і так сой до них больмоче, --озвала ся нараз голосм мойой старой моя смерт, -- Зараз му зготую деякого зіля і дам попити свяченой воды, то му вшытко перейде.
--А я, мамо, знам, яка вода нашому няньови найліпше поможе. То недалеко, я зараз принесу, --повіло дівчатище і тріснуло дверями до сіни.
За якісий час Параска вернула ся од шынкаря Лейбы з фляшком оковиткы і вляла мі єден шкалик ло гамбы. За другым кєлішком смерт юж одступила од мене, а кров в жылах розогріла ся і зас почала приємно по мні ходити. Товди дівка, най єй Панбіг даст доброго хлопа, пішла собі далшье спати, а мі зробило ся так файні, же-м до рана іщы кілька разів заворожувал ся з той фляшкы од передчасной смерти.
Од того часу так єм выпрактыкувал, же як лем дашто всередині почынат мя муляти, то прудко зажывам того ліку і болячка одразу проходит.
А більше палюнкы, верабоже, юж не пю. Зарюк єм ся і квіта. Сам не пю і вам не раджу!
Але, йой, бо юж ся зачынат. Так сте мя забесідували, же зас ся мі штоси слабо робит. Но-ле, налійте мі з той фляшкы іщы єден шкалік. Ага, можете тот більший. І доливайте до самого верху, о так. Но то, жебы сте мі здоровы были…
Мали Лемкы тверды головы (Теодор Кузяк, 342-343)
Было то давно, хыбаль за цисаря Франца Йозефа. В єден осінний вечер в корчмі Абрама сідили собі при столі дває кумове – Гаварил і Данько. Сідили собі, попивали палінку і нарікали на тяжкы часы.
--Знате што,куме? -- гварит Данько – неє на тым світі справедливости. Вшытко што хлоп купує, єст барз дорогое, а што продає – барз тунє.
--Так, так, правду гварите, куме – признал Гаврило.
--Но, лем си подумайте – тяднул дале Данько – мам на продай теля. Быцьок. юж му три тыжні минуло. Но, крас теля, тлусте. Моя стара яйца му до молока била, жебы было красше, а гнес пришол Лейба – но, тот гандляр, і знате кельо мі давал? Три риньскы! Та то пілдармо, та то злодійство в білій ден. І не дал єм! Повіл єм му, же най ту здохне, а не дам за глупство.
--Є, та добрі сте зробили, куме, бо аж гріх так туньо дати- потвердил Гаврило і скричал до корчмаря:
-- Ноле, Абрам – налій іщы по пілкватеркы!
--Юж даю – одрюк гречні корчмар і поставил перед кимами нову фляшку.
Выпили і задумали ся.
--Знате што?-- перервал молчанку Гаврило.– Я вам дам два риньскы, а теля заріжеме на спілку. Што вы на то?
--Добрі сте подумали, куме. Дате мі лем пілтора риньского, бо мі іщы скора остане.
-Гей, Абрам – кельо даш за скору?
-Но, залежит яка скора? -- Я можу юж вам дати кварту горілкы - лем жебы не была порізана при скоруваню – застерюг Абрам.
--Не буде порізана, лем доложыш іщы пачку бакуну- потвердил Данько.
Абрам доложил, а кумове взяли палінку, бакун і вышли з корчмы.
На дворі гет стемніло, а они юж мали добрі в чубах По дорозі урадили, же підут зараз до Данька і теля заріжут, бо неє што так доброго інтересу одкладати. Коли підышли під кучу, Данько рюк:
--Вы, Гаврил, вытягнийте теля з кучы, притримайте за хвіст, а я го дачым насамперед оглушу.
Взял Данько буковий толчок, што ним пацятім компері ся толкло, а Гавріло юж тримал теля за хвіст, але оно - як то теля - скакало, хотіло му втечы.
--Но, бийте куме!-- кричал знетерпливений Гаврило.
Данько замахнул ся на осліп, бо было темно, вдарил раз – теля скаче, вдарил другій, а Гаварило як заверещыт:
--До холеры, куме! -- як іщы раз мя вдарите по голові, то верабоже – пущу теля!

Dotychczasowy stan wiedzy dokumentacji odmian językowych

O języku Łemków pisał m. in. Iwan Werchratski, który, poza obszernym opisem jego cech i charakterystyką samych Łemków, zebrał pokaźny materiał złożony z opowiadań, zagadek, przysłów i piosenek ludowych oraz stworzył mały słownik łemkowsko–niemiecki (Werchratski 1902Werchratski 1902 / komentarz/comment/r /
Верхратський, Іван [Werchratski] 1902. Про говор галицких лемків. Lwów: Наукове товариство імені Шевченка.
). Niemniej był on krytykowany za niedokładność w pisowni, brak systematyczności, nieuwzględnienie wpływu języków sąsiednich (polskiego i słowackiego) oraz inne błędy (Stieber 1982: 7Stieber 1982 / komentarz/comment/r /
Stieber, Zdzisław 1982. Dialekt Łemków: Fonetyka i Fonologia. Wrocław: Polska Akademia Nauk.
).
Iwan Ziłyński (1934Ziłyński 1934 / komentarz/comment/r /
Зілинський, Іван [Ziłyński] 1934. „Лемківська говірка села Явірок”, w: Kazimierz Nitsch & Kazimierz Moszyński (red.) Lud Słowiański. Pismo poświęcone dialektologji i etnografji Słowian III. Kraków: Gebethner i Wolff, s. 178-212.
) opisuje gwarę wsi Jaworki koło Szczawnicy oraz przytacza transkrypcję wypowiedzi dotyczącej wsi, a w publikacji późniejszej (1938Ziłyński 1938 / komentarz/comment/r /
Зілинський, Іван [Ziłyński] 1938. „Питання про Лемкивсько-Бойковську мовну границю”, w: Kazimierz Nitsch  & Kazimierz Moszyński (red.) Lud Słowiański. Pismo poświęcone dialektologji i etnografji Słowian IV. Kraków: Gebethner i Wolff, s. 75-101.
) przedstawia obszerną literaturę przedmiotu, dokładnie opisuje obszar występowania gwary łemkowskiej oraz załącza mapę ich występowania.
Obszerny materiał na temat lokalnych wariantów gwar łemkowskich z okresu poprzedzającego Akcję „Wisła” zgromadził i ukazał w formie atlasu językowego Zdzisław Stieber (1959Stieber 1959 / komentarz/comment/r /
Stieber, Zdzisław 1959. Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
). Ten sam autor przedstawił także w sposób dogłębny zagadnienia związane z fonetyką i fonologią Łemków (Stieber 1982Stieber 1982 / komentarz/comment/r /
Stieber, Zdzisław 1982. Dialekt Łemków: Fonetyka i Fonologia. Wrocław: Polska Akademia Nauk.
) – publikacja zawiera również mapę występowania dialektów łemkowskich.
Dokładne opracowanie słownictwa i nazewnictwa dialektów łemkowskich opublikował także Janusz Rieger (1995Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
). Praca, oprócz syntezy cech gramatycznych dialektów oraz słowniczków wyrazów, nazw miejscowych i terenowych oraz nazwisk, zawiera mapy występowania dialektów łemkowskich wraz z ich wewnętrznym zróżnicowaniem (Rieger 1995: 249-253Rieger 1995 / komentarz/comment/r /
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
).
Dialekty łemkowskie – jako dialekty języka ukraińskiego – opisuje także Mychajło Łesiw (1997Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Українскі говірки у Польщі. Warszawa: Archiwum Ukraińskie.
). Oprócz rozdziałów poświęconych opisowi grupy oraz stanu badań, zamieścił on w swojej publikacji część poświęconą fonetyce oraz leksyce gwar łemkowskich.
Mapę przedstawiającą zasięg występowania Łemków w okresie przedwojennym znaleźć można w pracy Romana Reinfussa (1990: 14Reinfuss 1990 / komentarz/comment/r /
Reinfuss, Roman 1990. Śladami Łemków. Warszawa: PTTK „Kraj”.
). Mapę miejscowości łemkowskich zawarł w swojej pracy także Jarosław Moklak (1997Moklak 1997 / komentarz/comment/r /
Moklak, Jarosław 1997. Łemkowszczyzna w II Rzeczypospolitej. Zagadnienia polityczne i wyznaniowe. Kraków: Historia Jagiellonica.
), natomiast mapy historyczne obszaru zamieszcza m.in. Jerzy Czajkowski (1999Czajkowski 1999 / komentarz/comment/r /
Czajkowski, Jerzy 1999. Studia nad Łemkowszczyzną. Sanok: Muzeum Budownictwa Ludowego.
). W kontekście ogólnorusińskim obszar zamieszkania Łemków z lat 1900-1920 przedstawiony został w zbiorze Русиньскый язык (Magocsi 2004: 465-468Magocsi 2004 / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul (red.) 2004. Русыньскый язык. Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Opole: Uniwersytet Opolski.
).
Wyczerpujący zbiór zabytków literackich, wraz z sylwetkami ważniejszych pisarzy łemkowskich na przestrzeni ostatnich dwustu lat, stanowią publikacje Heleny Duć-Fajfer (2001Duć-Fajfer 2001 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
, 2002Duć-Fajfer 2002 / komentarz/comment/r /
Duć-Fajfer, Helena 2002. Czy to tęsknota czy nadzieja? Antologia powysiedleńczej literatury łemkowskiej w Polsce. Legnica: Stowarzyszenie Łemków.
).
Ponadto wśród publikacji opisujących współczesny język łemkowski wymienić należy opracowania dotyczące jego gramatyki (Chomiak 1992Chomiak 1992 / komentarz/comment/r /
Chomiak, Mirosława 1992. Ґраматыка лемківского языка. Legnica.
; Horszczak 1993Horszczak 1993 / komentarz/comment/r /
Horszczak, Jarosław 1993. Перший лемківско-польскій словник. Warszawa: Rutenika.
; Fontański i Chomiak 2000Fontański i Chomiak 2000 / komentarz/comment/r /
Fontański, Henryk & Mirosława Chomiak 2000. Gramatyka języka łemkowskiego. Katowice: Śląsk.

; Magocsi 2004Magocsi 2004 / komentarz/comment/r /
Magocsi, Paul (red.) 2004. Русыньскый язык. Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Opole: Uniwersytet Opolski.
; Fontański 2004Fontański 2004 / komentarz/comment/r /
Fontański, Henryk 2004. „Лемковына”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 211-262.
; Wańko 2004Wańko 2004 / komentarz/comment/r /
Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
).

Nagrania przykładowych wypowiedzi w dialektach łemkowskich

http://www.youtube.com/user/LEMKOTOWER1 - zbiór zarejestrowanych utworów muzycznych, wykonywanych przez zespół Lemko Tower ze Strzelec Krajeńskich.

http://www.youtube.com/watch?v=EryM7fGgYMg – dokument Łemko o sobie samym – wypowiedzi Łemków zamieszkujących powiat krośnieński i jasielski, z tłumaczeniem na język polski. Materiał zebrany w okresie styczeń – maj 2011 r. Realizacja: Piotr Czyżowicz.

http://www.youtube.com/watch?v=JXSxAoZiOOk&feature=g-upl – Wypowiedź księdza Artura Grabana na temat ludności zamieszkującej tereny parafii w Brzozie i w Ługach oraz członków zespołu Lemko Tower, z tłumaczeniem na język angielski. Materiał zarejestrowany przez M. Hornsby’ego w Strzelcach Krajeńskich we wrześniu 2012 r.