Nazwa

W języku niemieckim

Pojęcie język wysokoniemiecki (Hochdeutsch) często utożsamiane jest ze standardowym niemieckim językiem literackim, który stanowi najbardziej rozpowszechnioną odmianę języka (wysoko)niemieckiego.
Określenie wysokopruski (Hochpreußisch) stworzono pod koniec XIX wieku (Żebrowska 2002: 38Żebrowska 2002 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2002. Morphologie der ehemaligen mitteldeutschen Kolonialmundart von Sętal und Umkreis. Olsztyn: UWM.
). Odmianę tę nazywano również Breslausch albo po prostu Ermländisch („warmińską”) - to ostatnie Ewa Żebrowska (2002: 38Żebrowska 2002 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2002. Morphologie der ehemaligen mitteldeutschen Kolonialmundart von Sętal und Umkreis. Olsztyn: UWM.
) uważa za nieścisłe ze względu na to, że na Warmii północnej i południowowschodniej posługiwano się odmianami dolnoniemieckimi (które omówiono w odrębnie).
Anton Kolberg doszukiwał się etymologii nazwy Breslausch w słowie Prezla pochodzącym z bałtyckiego języka (staro)pruskiego, oznaczającym kraj Prusy/Preußen. Inni badacze wiązali i pojęcie i pochodzenie dialektu z Wrocławiem (Breslau) (Żebrowska 2002: 39Żebrowska 2002 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2002. Morphologie der ehemaligen mitteldeutschen Kolonialmundart von Sętal und Umkreis. Olsztyn: UWM.
).
Język palatynacki (jedna z odmian wysokoniemieckiego, jaką posługiwano się w Galicji) określany jest jako Pälzisch (po palatynacku) / Pfälzisch (w standardowym niemieckim) -  różnica wynika z braku głoski [pf] w języku palatynackim. Inna używana dawniej w Galicji odmiana wysokoniemiecka – język szwabski – określana jest po niemiecku jako Schwäbisch.
Należy zwrócić uwagę, że w potocznym użyciu jako Hochdeutsch (‘wysokoniemiecki’) rozumiany jest przede wszystkim standardowy język niemiecki. Ilustruje to baner reklamowy Badenii-Wirtembergii, którego przekaz sugeruje nieznajomość standardowego języka wysokoniemieckiego w tym kraju związkowym. Baner jest częścią kampanii, na potrzeby której stworzono też krótkie szwabskojęzyczne filmy reklamowe: http://www.youtube.com/watch?v=gDGuSj_Xolo


Baner reklamowy Badenii-Wirtembergii: ‘Umiemy wszystko - oprócz wysokoniemieckiego.’ (źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wirkoennenalles.jpg)

Podobny wydźwięk ma tytuł popularnej publikacji Karla-Heinza Göttnera (2012). Alles außer Hochdeutsch (Berlin: Ullstein Taschenbuchverlag nt. (współczesnej sytuacji) dialektów w Niemczech.

Egzonimy

Omawiany kompleks językowy po polsku przeważnie określany jest po prostu jako niemiecki. W przypadku potrzeby skontrastowania z językiem dolnoniemieckim, używa się określenia 'wysokoniemiecki'. Odmiany wysokoniemieckie dzielą się dalej na Mitteldeutsch (środkowoniemieckie) oraz Oberdeutsch (górnoniemieckie). Historycznie na terenie Polski posługiwano się zarówno dialektami środkowoniemieckimi, jak i górnoniemieckimi.
Ponieważ nazewnictwo poszczególnych gwar i dialektów odnosi się przeważnie do jednostek geograficznych (regionów, miejscowości), polskie nazewnictwo tworzone jest przeważnie ad hoc poprzez użycie form przymiotnikowych odnoszących się do danego obszaru (np. Hochpreussisch – wysokopruski, Pfälzisch – palatynacki itp.)

Po angielsku język wysokoniemiecki określany jest jako High German. Podobnie jak w języku polskim istnieją też mniej lub bardziej trwale zakorzenione w angielszczyźnie określenia poszczególnych odmian, którymi posługiwano się na terenie Polski, np. High Prussian (wysokopruski), Palatine German (palatynacki niemiecki).

W ujęciu Ethnologue język niemiecki (German) jest kategorią niższego rzędu, niż język wysokoniemiecki (High German) – ten ostatni tworzy wraz z niemieckim jidysz (Yiddish) (Lewis i in. 2013Lewis i in. 2013 / komentarz/comment/r /
Lewis, M. Paul i in. (red.) 2013. Ethnologue: Languages of the World. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com].
).


Ilustracja. Wysokoniemieckie odmiany językowe na terenie obecnego obszaru Polski na początku XX w. Za wyjątkiem dialektu wysokopruskiego i śląskiego obecność gwar wysokoniemieckich miała głównie charakter wyspowy.
(red.mapy: Jacek Cieślewicz, za: http://mitglied.multimania.de/pomerania2/hist_maps/survey/dialect2a.jpg)

Historia i geopolityka

Historia osadnictwa germańskiego na dzisiejszych terenach Polski sięga czasów starożytnych, kiedy w dorzeczu Wisły osiedli Goci i Gepidzi (Mitzka 1959: 7Mitzka 1959 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1959. Grundzüge nordostdeutscher Sprachgeschichte. Marburg: Elwert.
). Nieco dalej na zachód zamieszkiwali Rugowie i Burgundowie, a na południe od nich Wandalowie.
Ekspansja Słowian przesunęła jednak granicę osiedlania się Germanów znacznie dalej na zachód, aż do tzw. Limes Saxoniae, znajdującej się pomiędzy Hamburgiem a Lubeką (w języku Słowian połabskich – Ljubice, niem. Lübeck). W późniejszych wiekach granica osadnictwa Słowian i Germanów wielokrotnie się przesuwała, obejmując wiele obszarów przejściowych, gdzie zamieszkiwali przedstawiciele obu grup.


Ilustracja. Urna ze swastykami pochodząca z Łódzkiego. Propaganda III Rzeszy starała się wykorzystać ślady osadnictwa germańskiego (czasem domniemane) celem legitymizacji podboju (fotografia za: Kargel 1941: 31Kargel 1941 / komentarz/comment/r /
Kargel, Adolf 1941. „Das Litzmanstädter Gebiet ist germanische Urheimat“, w: H. Müller Der Osten des Warthelandes. Litzmannstadt: Reichspropagandaamt. 30-35.
)

Genezy obecności użytkowników odmian języka wysokoniemieckiego należy doszukiwać się w kilku źródłach:

• historyczna przynależność obecnych ziem Polski do krajów niemieckich (np. Prusy) – z tym wiązała się zarówno spontaniczna, jak i planowa germanizacja ludności nieniemieckiej, jak i napływ imigrantów z innych krajów niemieckich,
• zakładanie od czasów Kazimierza Wielkiego miast na prawie niemieckim (najczęściej magdeburskim; Czoernig 1857: 17Czoernig 1857 / komentarz/comment/r /
  Czoernig, Karl, Freiherr von 1857. Ethnographie der Oesterreichischen Monarchie. 1. Band. Wien: Die Kaiserl. Koenigl. Direction der administrativen Statistik.
  ), co wiązało się także z przybyciem niemieckich osadników,
• utrata prestiżowego statusu przez język dolnoniemiecki, co zbiegło się z reformacją i wprowadzeniem języka wysokoniemieckiego jako kościelnego.

Prusy

Genezy dialektu wysokopruskiego doszukiwać się należy w niemieckiej kolonizacji Warmii, będącej konsekwencją podboju tej ziemi w średniowieczu przez Zakon Krzyżacki (Żebrowska 2002: 19-20Żebrowska 2002 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2002. Morphologie der ehemaligen mitteldeutschen Kolonialmundart von Sętal und Umkreis. Olsztyn: UWM.
). Z początku występowanie języka niemieckiego miało charakter wyspowy (Żebrowska 2002: 23Żebrowska 2002 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2002. Morphologie der ehemaligen mitteldeutschen Kolonialmundart von Sętal und Umkreis. Olsztyn: UWM.
). Osadnicy posługujący się dialektami środkowoniemieckimi przybyli z Saksonii i ze Śląska (Żebrowska 2002: 24Żebrowska 2002 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2002. Morphologie der ehemaligen mitteldeutschen Kolonialmundart von Sętal und Umkreis. Olsztyn: UWM.
).
Walther Mitzka wiązał pochodzenie odmiany wysokopruskiej z dialektami Śląska i Łużyc (Żebrowska 2002: 39Żebrowska 2002 / komentarz/comment/r /
Żebrowska, Ewa 2002. Morphologie der ehemaligen mitteldeutschen Kolonialmundart von Sętal und Umkreis. Olsztyn: UWM.
). Jak pisze Mitzka (1959: 83-84Mitzka 1959 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1959. Grundzüge nordostdeutscher Sprachgeschichte. Marburg: Elwert.
), dialekt wysokopruski tworzył dawniej środkowoniemieckie kontinuum wraz z środkowoniemieckimi dialektami południowej Wielkopolski i Śląska. Kontinuum zostało przerwane przez ekspansję języka dolnoniemieckiego, która rozpoczęła się w XVI w. (Mitzka 1959: 84Mitzka 1959 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1959. Grundzüge nordostdeutscher Sprachgeschichte. Marburg: Elwert.
).

Galicja

Wydany 18 czerwca 1774 przez Marię Teresę patent zachęcał do osadnictwa na terenie Galicji „kupców, artystów, fabrykantów, fachowców i rzemieślników” (Krämer 1979: IXKrämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
). Katolikom dozwolono osiedlanie się na całym obszarze kraju, ewangelikom tylko w miastach Lwów/Lemberg, Jarosław/Jaroslau, Zamość/Samosch i Zaleszczyki/Salischtschyky, później także w Brodach i na Kazimierzu (podówczas przedmieściu Krakowa) – dopiero patent Józefa II zagwarantował ewangelikom swobodę osadnictwa i wolność religijną. Ponadto cesarz zaprosił rolników, oferując im szereg udogodnień (np. 6 lat zwolnienia z pańszczyzny).
W latach 1782-1786 (panowanie cesarza Józefa) niemiecka populacja Galicji zwiększyła się o 120 nowozałożonych kolonii (do roku 1785 było to łącznie 14.669 osób – głównie ewangelickich Wirtemberczyków i reformowanych kolonistów z Palatynatu (Pfalz), ale bywali także osadnicy wyznania katolickiego (Krämer 1979: IXKrämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
). Podczas gdy pod koniec XVIII w. łączna niemiecka populacja Galicji wynosiła 20 tysięcy, do połowy XIX w. wzrosła do 30 tysięcy (Czoernig 1857: 17Czoernig 1857 / komentarz/comment/r /
Czoernig, Karl, Freiherr von 1857. Ethnographie der Oesterreichischen Monarchie. 1. Band. Wien: Die Kaiserl. Koenigl. Direction der administrativen Statistik.
). Dodatkowych napływ Niemców miał miejsce w wyniku przejęcia lewego brzegu Renu przez Francję (1801) oraz przez Napoleona likwidacji księstw duchownych w Palatynacie (1803), co doprowadziło do niepokojów i zmusiło część ludności do emigracji.
Osadnictwo dotyczyło Galicji wschodniej (zarówno obszarów dzisiejszej Polski, jak i Ukrainy). W Galicji zachodniej grupy niemieckich kolonii pojawiły się tylko w trzech lokalizacjach: koło Nowego Sącza/Neu Sandez, koło Bochni/Salzberg i w trójkącie Wisła-San/Weichsel-Saan (Krämer 1979: IXKrämer 1979 / komentarz/comment/r /
Krämer, Julius 1979. Unser Sprachschatz. Wörterbuch der galizischen Pfälzer und Schwaben. Stuttgart-Bad Cannstatt: Hilfskomittee der Galiziendeutschen.
). 
Przez Galicję zasadniczo nie przebiegała polsko-niemiecka lub ukraińsko-niemiecka granica językowa – istniały raczej sporadyczne niemieckie wyspy językowe. Czoernig (1857: 41-42Czoernig 1857 / komentarz/comment/r /
Czoernig, Karl, Freiherr von 1857. Ethnographie der Oesterreichischen Monarchie. 1. Band. Wien: Die Kaiserl. Koenigl. Direction der administrativen Statistik.
) wymienia następujące niemieckie wyspy językowe w Okręgu Administracyjnym Krakowskim (Krakauer Verwaltungsgebiet) wg stanu na połowę XIX w.:

• tradycyjne wyspy językowe: Biała/Biala (którą omówiono osobno jako bielsko-bialskią wyspę językową) Kęty/Liebenwerde, Andrychów/Andrichau, Zator, Oświęcim/Auschwitz i inne miejscowości dawnego Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego; ponadto obszar miasta Krakowa, w którym Niemcy zamieszkiwali obok Polaków od XIII w.,
• miejscowości, w których populacja niemieckojęzyczna zwiększyła się pod panowaniem austriackim: Wadowice/Frauenstadt, Myślenice, Wieliczka/Groß Salze, Bochnia/Salzberg, Wojnicz, Tymbark/Tannenberg, Stary i Nowy Sącz/Sandez, Ciężkowice/Hardenberg, Grybów/Grünberg, Rzeszów, Łańcut/Landshut, Przeworsk, Leżajsk/Lyschansk,
• oficjalne osady, wywodzące się z okresu kolonizacji józefińskiej w cyrkułach: bocheńskim, sądeckim, tarnowskim, rzeszowskim.

W części polsko-ruskiej Okręgu Administracyjnego Lwowskiego (Lemberger Verwaltungsgebiet) ten sam autor (Czoernig 1857: 42Czoernig 1857 / komentarz/comment/r /
Czoernig, Karl, Freiherr von 1857. Ethnographie der Oesterreichischen Monarchie. 1. Band. Wien: Die Kaiserl. Koenigl. Direction der administrativen Statistik.
) podaje następujące obszary:

• Lwów i inne większe miejscowości: Jarosław/Jaroslau, Przemyśl/Prömsel, Sądowa Wisznia, Żółkiew, Sambor/Sombor, Stara Sól, Staremiasto (cyrkuł samborski), Borynia,
• liczne kolonie w cyrkule lwowskim,
• osady w cyrkułach przemyskim i żółkiewskim.

W ruskiej (=ukraińskiej) części Lwowskiego Okręgu Administracyjnego Niemcy wg Czoerniga (1857: 42-43Czoernig 1857 / komentarz/comment/r /
Czoernig, Karl, Freiherr von 1857. Ethnographie der Oesterreichischen Monarchie. 1. Band. Wien: Die Kaiserl. Koenigl. Direction der administrativen Statistik.
) zamieszkiwali jedynie w większych miejscowościach (np. Brody, Tarnopol/Dornfeld, Kołomyja/Kolomea), a także w nielicznych mniejszych osadach.
Warto podkreślić, że osadnictwo niemieckie na terenie szeroko pojętej Galicji miało miejsce już wcześniej – w średniowieczu. Zachowany z tego okresu język Walther Mitzka (1943: 78-79Mitzka 1943 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Carl Winter.
) odnotował w XX w. jeszcze w 16 wsiach wokół Bielska(i/-)Białej[1przyp01 / komentarz/comment /
Miasta Bielsko i Biała połączono w jedno w 1951 r.
], w Łańcucie i we wsi Krzemienica. Używane tam gwary Mitzka przyporządkował do dialektu śląskiego. Podobnie za odmiany śląskie uważał Mitzka gwary z południa Wielkopolski (sięgające na północ aż do miasta Poznania/Posen, gdzie miały graniczyć z dolnoniemieckim dialektem wschodniopomorskim – Mitzka 1943: 64, 74Mitzka 1943 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Carl Winter.
) i uważał, że sięgały on aż do Prus. Źródeł dialektu wysokopruskiego upatrywał zaś na Śląsku i Łużycach (Mitzka 1943: 63, 71Mitzka 1943 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Carl Winter.
).

Pozostałe regiony

Geografia gwar germańskich w regionie Wielkopolski uległa znacznej zmianie od 1886 roku, kiedy pruska Komisja Osadnicza zaczęła sprowadzać rolników z różnych krajów niemieckich – w dużej mierze z Westfalii.
Na południu Prus Wschodnich (Mazury) posługiwano się językiem wysokoniemieckim, którego geneza była inna – osadnicy chłopscy (wszystko wskazuje, iż chodzi o słowiańskojęzycznych Mazurów, aczkolwiek Mitzka 1943Mitzka 1943 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Carl Winter.
o nich milczy) przejęli gwarę od mieszczan.


Ilustracja. Izoglosy w Prusach wyznaczają granicę pomiędzy językiem dolnoniemieckim a wysokoniemieckim (red.mapy: Jacek Cieślewicz, za: Mitzka 1943: 80aMitzka 1943 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Carl Winter.
)

Najpóźniej językowa odmiana wysokoniemiecka zaczęła się kształtować w mieście Łódź/Lodz. Jeszcze do 1810 roku była to niewielka polska osada Łodzia. Znaczący rozwój Łodzi związany był z napływem niemieckojęzycznych tkaczy ze Śląska, Czech, Saksonii oraz przedsiębiorców z Prus Wschodnich, Nadrenii, Szwabii i Austrii (Weigelt 2010: 50-51Weigelt 2010 / komentarz/comment/r /
Weigelt, Fritz 2010. „Der Lodzer Mensch”, w: E. Effenberger. Das Lodzerdeutsch. Mönchengladbach: Archiv der Deutschen aus Mittelpolen und Wolhynien. 50-55.
). Wokół miasta osiedli zaś przybysze z pogranicza szwabsko-nadreńskiego (Mitzka 1943: 78Mitzka 1943 / komentarz/comment/r /
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Carl Winter.
).


Ilustracja. Rozmieszczenie Niemców w Polsce środkowej w okresie międzywojennym (red.mapy: Jacek Cieślewicz, za: Breyer 2006: 9Breyer 2006 / komentarz/comment/r /
Breyer, Albert 2006. Deutsche Gaue in Mittelpolen. Seefeld [www.UsptreamVistula.org][http://rinwww.upstreamvistula.org/Documents/ABreyer_DtGaue.pdf].
)


Ilustracja. Ukazująca się od 1863 roku Lodzer Zeitung była prawdopodobnie pierwszym czasopismem wydawanym w Łodzi (przedruk za: Urban 2004: 166Urban 2004 / komentarz/comment/r /
Urban, Thomas 2004. Von Krakau bis Danzig: Eine Reise durch die deutsch-polnische Geschichte. München: Beck.
)

Obecnie na terenie Polski brak obszarów zwarcie zamieszkanych przez mówców gwar wysokoniemieckich, z wyjątkiem terenów zamieszkałych przez członków mniejszości niemieckiej na Śląsku (gł. w województwie opolskim).


(za: http://filozofiaslaska.blogspot.com/2010_12_01_archive.html)

poza Polską

Standardowy język niemiecki stanowi oficjalny język kilku państw w Europie, a także uznany język (mniejszości) w innych rejonach Europy i świata.  Rdzenne dialekty wysokoniemieckie używane są w Europie na terenie Niemiec, Austrii, Szwajcarii i Liechtensteinu, a także Czech, Danii, Francji, Włoch, Słowacji i Rumunii. Odmiany szwabskie i palatynackie do dziś występują w rejonach, z których się wywodzą (Szwabia, Palatynat) – oprócz galicyjskich dały one początek wielu innym gwarom kolonialnym (np. w stanie Kansas http://kuscholarworks.ku.edu/dspace/bitstream/1808/12493/4/Keel_slides.pdf)
Wschodniośrodkowoniemieckim dialektem przyniesionym przez osadników z Prus i Śląska posługiwano się w południowej Australii (Sprothen 2007Sprothen 2007 / komentarz/comment/r /
Sprothen, Vera 2007. „Das deutsche Australien”, Die Welt 24.11.07. [http://www.welt.de/1395564].
). Dialekt ten opisał w swoich pracach Peter Paul (1962Paul 1962 / komentarz/comment/r /
Paul, Peter 1962. Barossadeutsch: sprachliche Untersuchungen des ostmitteldeutschen Dialektes des Barossatales (Sudaustralien). Adelaide: University of Adelaide.
, 1965Paul 1965 / komentarz/comment/r /
Paul, Peter 1965. Das Barossadeutsche: Ursprung, Kennzeichen und Zugehorigkeit : Untersuchungen in einer deutschen Sprachinsel. Adelaide: University of Adelaide.
). Twórczość (np. zapisy audio wierszy) w Barossa Deutsch, jak nazywany jest tamtejszy dialekt, znaleźć można w portalu internetowym Germany Down Under (http://germanydownunder.com/category/poetry/broken/). Ponadto jego ślady odnaleźć można w (angielskojęzycznych) książkach australijskiego pisarza Colina Thiele.