Przegląd lingwistyczny

Krótka charakterystyka

Bielitzer Mundarten

Informacji na temat gramatyki bielskich dialektów języka niemieckiego jest bardzo niewiele.

Odmiany językowe występujące w okolicy Bielska i Białej, podobnie jak inne dialekty niemieckie należą do języków fleksyjnych. Oznacza to, że używane w nich części mowy podlegają odmianie, czyli fleksji (czasowniki odmianie przez czas i osobę, liczbę, rzeczowniki przez liczbę i przypadek).
Autorem pierwszego, ale i najszerszego opisu gramatyki bielskich dialektów jest Jacob Bukowski. Bazując głównie na odmianie językowej z Białej zwrócił on uwagę na następujące cechy:

• przekształcenie się przyrostka –en tworzącego zazwyczaj w standardowym języku niemieckim formę bezokolicznika w -a (1935:167Wagner 1935 / komentarz/comment /
  Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
  ): np. kajf-a (kauf-en, „kupować” - 1935: 178Wagner 1935 / komentarz/comment /
  Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
  )
• zdrobnienia rzeczowników tworzone są za pomocą przyrostków –la, a nie standardowego –lein lub –chen (1935: 167Wagner 1935 / komentarz/comment /
  Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
  ): np. Mäus-la (Mäus-chen „myszka” - 1935: 180Wagner 1935 / komentarz/comment /
  Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
  )
• dyftongi ei i ai ulegają wydłużeniu i wymawiane są jako aih i oih (1935: 167Wagner 1935 / komentarz/comment /
  Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
  )
• tam gdzie w standardowym języku niemieckim wymawia się dwugłoskę au, w bielskich dialektach pojawiają się formy aa lub oo, np. bloo (blau „niebieski”), Baam (Baum „drzewo” - 1935: 167Wagner 1935 / komentarz/comment /
  Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
  )
• dwugłoska eu zostaje zastąpiona przez ee, np. freen (feuen „cieszyć”).

Jacob Bukowski w swoim krótkim przeglądzie gramatycznym ujął również tabelę odmian rodzajnika określonego i nieokreślonego, a także zaimków osobowych:

Odmiana rodzajników określonych przez przypadki

		r. męski	r. żeński	r.nijaki
L. poj.	Mianownik:	dar/der	die/de	dos
	Dopełniacz:	das	dar/der	das
	Celownik:	dam	dar/der	dam
	Biernik:	dan/a.	die/de	dos
L. mn.	Mianownik:	die/de
	Dopełniacz:	der/dar
	Celownik:	dan/de
	Biernik:	die/de

Odmiana rodzajników nieokreślonych przez przypadki

	r. męski	r. żeński	r. nijaki
Mianownik:	a/aj	a/aj	a/aj
Dopełniacz:	as	ainer/ar	as
Celownik:	am/em	ainer/ar	am/em
Biernik:	en	a/ai	a/aj

Odmiana zaimka osobowego
Liczba pojedyncza

	ja	ty	on	ona	ono
Mianownik:	ech	du/de	har/a	seh/sei	es/eis
Dopełniacz:	mainer/mer	dainer/der	saine/se	ihrer/er	sainer/ser
Celownik:	mir/mer	dir/der	eihm/em	ihr/er	eihm/em
Biernik:	meich/mech	deich/dech	eihn/an	sei/se	eis/es

Liczba mnoga

	my	wy	oni
Mianownik:	wir/wer	ihr/er	sei/se
Dopełniacz:	enser	euer	ihrer
Celownik:	ens	euch/ech/ich	eihn/an
Biernik:	ens	euch/ech/ich	sei/se

Bezokoliczniki czasowników posiłkowych

	mieć	być	stawać się
Czas teraźniejszy	hon	sen	wada lub warda
Czas przeszły Perfekt	gehot hon	gewast sen	gewurda sen
Czas przyszły	wan hon	wan sen	wan, wada lub warda

Odmiana czasowników posiłkowych przez osoby w czasie teraźniejszym
Liczba pojedyncza

	mieć	być	stawać się
ja	ho	bein	war/wad/ward
ty	host	best	werst/west
on, ona, ono	hot	ei	wet/werd

Liczba mnoga

my	hon	sen	wada/warda/wan
wy	hot	set	wad’t/ward’t
oni, one	hon	sen	wan/warda/waba

Na znaczne różnice między dialektami poszczególnych miejscowości zwracał uwagę Bock (1916a: 219Bock 1916a / komentarz/comment /
Bock Friedrich 1916b. Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart. Bielitz: Friedrich Bock. [przedruk w: Wagner 1936: 222-230].
). Autor ten, aby to zobrazować posłużył się przykładem słów „oczy” i „drzewo”, które w standardowym języku niemieckim brzmią die Augen i der Baum. W Międzyrzeczu Górnym (Oberkurzald), Starym Bielsku (Alt-Bielitz) i Kamienicy (Kamitz), odpowiadają im formy die Auga i der Baum, podczas gdy w Olszówce Dolnej, Lipniku, Bielsku i Białej słowa te wymawiane są jako die Aaga i der Baam.
Friedrich Bock pisał, że na terenie miast Bielska i Białej istnieją dwa rodzaje dialektów. Nazwał je dialektem całkowitym voll i połowicznym halb. Według autora, piszącego na początku XX wieku, pierwszy z nich znajdował się już w zaniku. Używały go w rozmowach między sobą niższe warstwy ludności: rzemieślnicy, np. tkacze, którzy opierali się industrializacji i nadal produkowali swoje wyroby w przydomowych warsztatach. Dialekt ten określany jako pauerisch – 'chłopski' - i jako taki podobny był do dialektów używanych w okolicznych miejscowościach.
Połowiczny dialekt miejski wyróżniał się między innymi inną wymową niektórych głosek. Na wsiach głoskę [b] znajdującą się między dwoma samogłoskami wymawiano jak w [v]. Wyraz 'siedem' w dialektach wiejskich seiwa, w połowicznym dialekcie miejskim to siebm, w standardowym języku niemieckim to sieben. Także ten przykład pokazuje, że „połowiczne” dialekty miejskie były bardziej zbliżone do literackiego języka niemieckiego, niż mowa, którą posługiwali się mieszkańcy wsi. Od tej reguły istniały wszakże wyjątki. Słowo nie w literackiej niemczyźnie to nein, w dialektach miejskich odpowiada mu słowo näh, natomiast we wsiach otaczających dwumiasto używana była forma naj, które zdaje się być bardziej podobne do swojego standardowego odpowiednika. Standardowemu przyrostkowi -lein, dzięki któremu w języku niemieckim dokonuje się zdrobnienie, w pauerisch odpowiada sufiks –a, natomiast w „połowicznym” dialekcie miejskim używano aż trzech różnych przyrostków zmiękczających: -le, -el oraz -erle (Bock 1916a: 221Bock 1916a / komentarz/comment /
Bock Friedrich 1916b. Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart. Bielitz: Friedrich Bock. [przedruk w: Wagner 1936: 222-230].
).