Obecność w życiu publicznym

Oficjalny status języka – obecność w życiu publicznym

Bielskie dialekty nigdy nie były oficjalnie uznane za język przez jakąkolwiek administrację. Językami urzędowymi na tym terenie był wyłącznie polski, niemiecki, a do XVI wieku również czeski (Filip 2005: 148Filip 2005 / komentarz/comment /
Filip, Elżbieta Teresa 2005. „Flamandowie z Wilamowic? [Stan badań]”, Bielsko-Bialskie Studia Muzealne IV: 146-198.
).
Lokalne dialekty języka niemieckiego, podobnie zresztą jak standardowy język niemiecki, były natomiast oficjalnie zwalczane po II wojnie światowej. Działania takie przybierały nieraz barbarzyński wymiar, niedający się tłumaczyć nawet poczuciem doznanych w czasie wojny krzywd. W ramach akcji niszczenia niemczyzny, na cmentarzu ewangelickim w Białej zamalowano farbą niemieckie napisy na ok. 75% zabytkowych nagrobków (Janoszek, Zmełty 2004: 84-85Janoszek i Zmełty 2004 / komentarz/comment /
Janoszek, Ewa i Monika Zmełty 2004. Cmentarz ewangelicki w Białej. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego.
). Jeszcze wiele lat po wojnie w Bielsku-Białej obowiązywał zakaz nauczania w szkołach języka niemieckiego.

Media

Dawne kroniki miast Bielska i Białej prowadzone były w standardowym języku niemieckim (Mickler 1938Mickler 1938 / komentarz/comment /
Mickler, Andreas 1938. Die „Micklerische Chronik” das ist die Denkaschrift des Andreas Mickler von 1760. (Eine Quellenschrift zur Bielitzer Stadtgeschichte). Bielsko- Bielitz: Światło S.A. (przedruk w: Wagner 1938).
, Wagner 1937aWagner 1937a / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1937a. Lucas Wencelius – Georgius Tranoscius. Zweit Bielitzer Sänger vergangener Tage. Bielittzer älteste Chronik, dreihundert Jahre alten Gedicht- und Predigtbänden aus dem 17. Jahrhundert entnommen. Bielsko-Bielitz: Światło S.A. [przedruk w: Wagner 1938].
, 1937bWagner 1937b / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1937b. Die Bialaer Chronik. „Kronik von Biala“ von 1825 bzw. 1768 nach der Überlieferung des Bialaer Notars Wenzel Chamrath und „Kirchenkronik der Evang. Gemeinde in Biala“ das sind die „Beschwerden in Puncto Religionis der evangelischen Gemeinder bei dem Städtchen Biala in der Starostey Lipnik gelegen betreffend und erlittene Gravamina“; con 1766. Bielitz-Biala: Światło S.A. [przedruk w: Wagner 1938].
). Słowa dialektalne pojawiają się tam bardzo rzadko (być może przypadkowe użycie słowa maschiert, zamiast standardowego marschiert (Wagner 1937b: XVWagner 1937b / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1937b. Die Bialaer Chronik. „Kronik von Biala“ von 1825 bzw. 1768 nach der Überlieferung des Bialaer Notars Wenzel Chamrath und „Kirchenkronik der Evang. Gemeinde in Biala“ das sind die „Beschwerden in Puncto Religionis der evangelischen Gemeinder bei dem Städtchen Biala in der Starostey Lipnik gelegen betreffend und erlittene Gravamina“; con 1766. Bielitz-Biala: Światło S.A. [przedruk w: Wagner 1938].
)).
Jedynym znanym tekstem w dialekcie bielskim, który ukazała się w lokalnych mediach, była informacja o przedstawieniu, które uświetniło otwarcie teatru domu cechowego. W gazecie Bielitzer Wochenblatt z 21 marca 1857 zaprezentowano treść krótkiego spektaklu pt. Ein Bielitzer Tuchmacher im neuen Theater ('Bielski sukiennik w nowym teatrze'). Był on zapisany w bielskim dialekcie (Wagner 1935: 231Wagner 1935 / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
).


Treść początkowych wersów spektaklu Ein Bielitzer Tuchmacher im neuen Theater (za: Wagner 1935: 231Wagner 1935 / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
)

Obecność w sferze religijnej

Lokalne odmiany językowe nie były nigdy stosowane w liturgii katolickiej ani ewangelickiej. Przykłady z Wilamowic i Hałcnowa, dowodzą jednak, że wykorzystywano je do prywatnej modlitwy. Karl Olma podaje, że staraniem hałcnowskiego proboszcza, ks. Rączki, wydana została w 1906 roku (w 1924 roku dokonano drugiego wydania) Rusakranz-Bichla ("Książeczka Koła Różańcowego"). Sądząc po pisowni w tytule mogła ona zawierać modlitwy w języku hałcnowskim (Olma 1983: 41Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
). Z drugiej strony, hałcnowscy informatorzy twierdzą, że modlitw po hałcnowsku nie było, a msze w kościele oraz modlitwy odbywały się tylko po polsku i po niemiecku. Wyjątkiem jest modlitwa dziecięca zebrana podczas badań (dostępna wśród nagrań).

Prestiż języka w samoocenie użytkowników

Stosunek do starych, bielskich dialektów języka niemieckiego był ambiwalentny. Z jednej strony spotykały się on z ogromnym zainteresowaniem, a wręcz uwielbieniem, ze strony miejscowej inteligencji. Świadczy o tym wiersz autorstwa Jacoba Bukowskiego (1860: 3Bukowski 1860 / komentarz/comment /
Bukowski, Jacob 1860. Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Zamarski. [przedruk w: Wagner 1935: 1-190].
) Ens`re alde Hajmetsproch ("Nasza stara mowa ojczysta"), który przedrukowywano także w późniejszych publikacjach (Wagner 1935: 1-3Wagner 1935 / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
; Wagner 1938: 11-12Wagner 1938 / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst (red.) 1938. Das Buch der Bielitz-Bialaer Chronika. Bausteine zu einem Geschichtsbuch der Bielitz-Bialaer Landschaft. Posen: Historische Gesellschaft für Posen.
). Oto jego fragmenty (w tłumaczeniu B. Chromika i M. Dolatowskiego):

Ens’re alde Hajmetsproch Wou ei de scheine alde Zait, Wie ens’re Hajmetsproch met Loft Bai ens erscholl ver olla Leut‘? An, wie vo Vögerla om Ost, De alda Liedla rajn erklonga, Vo Orm an Raich met Frajd gesonga. Glajwt mir’sch, om ganza Adaraich Vermocht‘ kaj Sproch en festern Ton, An doch derbai sou hazlich wajch, Wie die bai ensern Vätern hon. `s wor jou de Muttersproch der Alda [...] An kömmt ma ain a fremdes Land, Wie schwer dreckt ens de fremde Zong! A fremder Ton, wail wing bekannt, Ei leer an kald ver Haz an Long!

Unsere alte Heimatsprache Wo ist die schöne alte Zeit, Wenn unsere Heimatsprache mit der Luft Bei uns für alle Leute erscholl? Und, wie vom Vögelchen am Ast, Die alten Liedchen rein erklangen, Von Armem und Reichem mit Freude gesungen. Glaubt es mir, im ganzen Erdreich Vermochte keine Sprache einen festeren Ton, Und doch dabei so herzlich weich, Wie die bei unseren Eltern, haben. Es war ja die Muttersprache der Alten [...] Und kommt man in ein fremdes Land, Wie schwer drückt uns die fremde Zunge! Ein fremder Ton, weil wenig bekannt, Ist leer und kalt für Herz und Lunge!

Nasza stara mowa ojczysta Gdzie są te piękne, stare czasy, gdy nasza mowa ojczysta w powietrzu rozbrzmiewała u nas wszystkim ludziom? I jak przez ptaszka na gałęzi stare pieśniczki czysto rozbrzmiewały przez biednego i bogatego z radością śpiewane. Wierzcie mi, [że] na całym świecie, żaden język nie mógł mieć mocniejszego tonu, będąc przy tym tak serdecznie delikatnym, niż język naszych rodziców. Tak, to był matczyny język [starych] przodków [...] A kiedy człowiek przybywa do obcego kraju, jakże uciska go obcy język! Obcy ton, gdyż mało znajomy/znany, jest pusty i zimny dla serca i płuc!

Lokalne dialekty uważane był jednak za mowę „niższych warstw” ludności. Jak pisał Bock (1916a: 220Bock 1916a / komentarz/comment /
Bock Friedrich 1916b. Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart. Bielitz: Friedrich Bock. [przedruk w: Wagner 1936: 222-230].
), w Bielsku i Białej ludzie starali się nie używać pauerisch, czyli starego miejskiego dialektu, który był podobny do dialektów pobliskich miejscowości, gdyż nie chcieli oni uchodzić za chłopów.

Przykłady

Przysłowia, powiedzenia, folklor

Zbiór hałcnowskich przysłów w jednej ze swych prac zamieścił Karl Olma (Zöllner 1988: 45-48Zöllner 1988 / komentarz/comment /
Zöllner Michael 1988. Alza wo de Putter wuor gesalza. Gedichte und Lieder einer untergehender Mundart. Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag.
). Większość z nich wiąże święta kościelne z pogodą, terminami prac polowych lub innymi ważnymi wydarzeniami. Następujące przysłowie wskazuje, jaki termin ślubu był według hałcnowian najodpowiedniejszy:

Zwescha Uste(r)n an Fejngsta sän de Majka em schensta.
Zwischen Ostern unf Pfingsten sind die Mädchen am schönsten. (Zöllner 1988: 47Zöllner 1988 / komentarz/comment /
Zöllner Michael 1988. Alza wo de Putter wuor gesalza. Gedichte und Lieder einer untergehender Mundart. Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag.
)
Między Wielkanocą a Zielonymi Świątkami dziewczęta są najpiękniejsze.

W tej samej pracy Olma przytacza ciekawą historię obrazującą postrzeganie starobielszczan przez hałcnowian. Słysząc ludową przyśpiewkę:

Wos macha denn die Aldabeltzer Bowa?x2
Se koufa Mahl, se koufa Saalz an schoffa sich schejne Kroga!x2

Co robią starobielskie panie?
Kupują mąkę, kupują sól i sobie piękne ubranie!

Karl Olma, będąc jeszcze dzieckiem, wpadł zakłopotanie i powiedział swojej matce:

Dos ej doch ne rechjtig: Se kuofa Mahla an Saalz an schoffa sich schejne Kroga o. Wänn sich de Aldabeltzer Bowa schejne Kroga kuofa, müssa se zujescht echjta verkoufa! Oder hon se asu vejl Gäld?
To jest przecież nie jest poprawne: One kupują mąką i sól i mogą sobie pozwolić na piękne ubranie. Jeżeli starobielskie panie kupują sobie piękne ubranie, to muszą najpierw to sprzedać! Czy też mają one tak dużo pieniędzy?

Matka mu odpowiedziała:

Es ej scho(h)n rechjtig. De Aldabeltzer Bowa hon mejer Gäld wie wir Ajljzner. Se kenna sich Mahl kuofa an a schejne Klajder (Zöllner 1988: 68Zöllner 1988 / komentarz/comment /
Zöllner Michael 1988. Alza wo de Putter wuor gesalza. Gedichte und Lieder einer untergehender Mundart. Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag.
).
To jest poprawne. Starobielskie panie mają więcej pieniędzy niż my hałcnowianie. One mogą sobie kupić mąkę i piękne ubranie (tłum. własne B.C.).

Próbki dialektów – zdania Wenkera

Uniwersytet w Marburgu, w ramach projektu Deutscher Sprachatlas od 1887 roku gromadzi materiały dotyczące niemieckich dialektów. Pomysł ten powstał z inicjatywy Georga Wenkera, który opracował zestaw 40 zdań. Były one następnie wysyłane do nauczycieli wiejskich szkół z prośbą o przetłumaczenie ich na lokalny dialekt. W bazie Deutscher Sprachatlas znajdują się próbki dialektów z ośmiu miejscowości bielskiej wyspy językowej. Poniżej zamieszczone są przykładowe zdania z tych miejscowości. Zbiory Uniwersytetu w Marburgu dostępne są w wersji cyfrowej na stronie http://www.diwa.info

￮ Im Winter fliegen die trockenen Blätter in der Luft herum.
'Zimą suche liście wirują w powietrzu.'
Altbielitz / Stare Bielsko (17749): Em Winter fliega die trojga Bleter e der Loft rem.
Bielitz / Bielsko (17748): Em Winter flīga di trojga Bliītr e dr Loft rem.
Kamitz / Kamienica (17750): Am Winter fliega de troiga Bleter ä der Loft rem.
Lobnitz / Wapienica (17747): Em Winter fliega die Blater e der Loft rem.
Alzen / Hałcnów (17742): Em Wenter fliega de trojga Bleter e de Loft rem.
Kunzendorf / Lipnik (17752): Em Winter fliega die trojga Blater e der Loft rem.
Batzdorf / Komorowice (17740): Em Winter fliegt es Laub e der Loft rem.
Nickelsdorf / Mikuszowice (17751): Em Winter fliga de trojga Bleter e der Loft rim.

￮ Es hört gleich auf zu schneien, dann wird das Wetter wieder besser.
'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi.'
Altbielitz: Es hjert glej of za schnejn, nochet wjet das Water wejder besser.
Bielitz: Es hīrt glej of zo schnejn, dann wird doe Wātr wejder besser.
Kamitz: Es hart gläi of zŭ Schnajn, dennoch wird’s Water wejder besser.
Lobnitz: Es hiert glej off zu schnan, nochern wird Water wejder besser wada.
Alzen: Es hiet glej uf zu schnejn, nocht wet dos Water wejder besser.
Kunzendorf: Es hjert glej of zu schnejn, dann wet dos Water wejder besser.
Batzdorf: Wenns glej ofhiert zo schnejn, dernon weds Watter wejder lejdlicher besser.
Nickelsodrf: Es hirt glei of zu schnein, denoch werd es Water wejder besser.

￮ Tu Kohlen in den Ofen, damit die Milch bald zu kochen anfängt.
'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować.'
Altbielitz: Tü Kohla en Öuwa, do die Melisch balde zo kocha ofaugt.
Bielitz: Gej (gib) Kōla en Öū, dō die Millech bald zo (?) Kocha ōfengt.
Kamitz: Tü Kohla en Oŭwa, do de Mellich bald ofängl zŭ Kocha.
Lobnitz: Tü Kohla en Öuwa, de de Melich bald ofänt zo kocha.
Alzen: Gej Kohla en Uwa, do de Meich bald zu kocha ofängt.
Kuzendorf: Gej Kohla e dan Ouwa, do die Mellich bald zu kocha ofangt.
Batzdorf: Läh en Öüwa Kohla ooh, dö die Melich bald ofängt zo kocha.
Nickelsdorf: Tü Kohla in Owa, do die Melch bald ofängt zu kocha.

￮ Der gute alte Mann ist mit dem Pferd(e) auf dem Eis angebrochen und in das kalte Wasser gefallen.
'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i oboje wpadli do wody.'
Altbielitz: Dar güte alde Mon ej met dem Fad döch’s Ejs gebrocha an e dos kalde Wosser gefolla.
Bielitz: Dar güte ālde Klop (pol. chłop) ej mit dem Fārd döch’s  Ejs gebrocha an as Kālde Wosr gefolla.
Kamitz: Da gütta alda Moon ei mat am Pfard dürchr (?) Äis gebrocha an as Kalde Wosser gefolla.
Lobnitz: Dar güte alde Klop ej metdem Fat döchs Ejs gebrocha an ej es kalde Wosser gefolla.
Alzen: Der güte alde Klop ej met em Fad düöchs Ejs gebrocha an ej e dos kalde Wosser gefola.
Kunzendorf: Dar gute alde Klop ej met dam Fad durchs Ejs gebrocha an ej es kalde Wasser gefolla.
Batzdorf: Der güte alde Klopp ej met sem Pfad om Ejs ejgebrocha an ej es kalde Wosser gefolla.
Nickelsdorf: Dar güte alde Mon ej metm Fard durchs Ejs gebrocha an es kalde Wosser gefolla.

￮ Er ist vor vier oder sechs Wochen gestorben.
'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu.'
Altbielitz: Har ej fer vier oder sachs Wocha gestürwa.
Bielitz: Hār ej for fīr odr sēiks Wocha gesektūrwa (?).
Kamitz: Har ej vor vier oder saichs Wocha gestürwa.
Lobnitz: Har ej vör vier oder sächs Wocha gestürwa.
Alzen: Hare ej ver vier oder sechs Wocha gestürwa.
Kunzendorf: Har ej fer vier oder sechs Wocha gesturwa.
Batzdorf: Har ej fer vier oder sajks Wocha gestürwa.
Nickelsdorf: Har ej ver vir oder sajks Wocha gesturwa.

￮ Ich bin selber bei der Frau gewesen und habe es ihr gesagt, und sie sagte, sie wolle es auch ihrer Tochter sagen.
'Byłem sam u kobiety i powiedziałem jej to, a ona powiedziała, że chce powiedzieć to też swojej córce.'
Altbielitz: Ech ben bej der Fra gewast an ho es ihr gesuot , an se hot gesuot, se wult es ach ihrer Toechter suon.
Bielitz: Ich bejn be der Frā gewāst an hō `s ir gesōjt, sej wuld’s āch irer Tochter sūōjn.
Kamitz: Ech bajn bä der fra gewaßt, an ech ho er gesŭojt an suj  sŭojt, se wäld es ach er (?) Tochter sŭojn. [zdanie nieczytelne].
Lobnitz: Ech bej be der Bob gewasa (Ech wŭor bej de Bob) an hoer gesŭojt, sej hoth gesuojt, se wejt dos a ihrer Tochter sŭojn.
Alzen: Ech bejn be der Fra gewast an ho es ihr gesout, an sej suot sej wejls a ihr Tochter suon.
Kunzendorf: Ech bejn be dar Bow gewost an ho ihr gesuojt, an sej suojt, so wollts a ihrer Tochter suojn.
Batzdorf: Ech wuor be dar Fraa gewast an hors ihr gesuojt, an sej suojt, sej weds ach ihrer Tochter suojn.
Nickelsdorf: Ejch bejn bei der Fra gewast und hos er gesuojt, an sej suojt, se wullt es ach ihrer Tochter suojn.


Należy zauważyć, że wszystkie wymienione arkusze Wenkera oprócz tego z Hałcnowa zostały zapisane odręcznie, co utrudnia ich odczytanie. Poza tym, jak wspomniano wcześniej, żaden z dialektów nie miał formy pisanej, więc zastosowane przez autorów tłumaczeń zasady zapisu mogą być różne (ta sama litera może określać różne dźwięki, i odwrotnie – ten sam dźwięk może być wyrażony różnymi literami).
Arkusz hałcnowski powstał prawdopodobnie po wojnie, już w Niemczech, natomiast pozostałe mogły zostać zebrane w szkołach jeszcze przed II wojną światową.