Standaryzacja

Dotychczas nie podejmowano prób standaryzacji żadnej z omawianych tu odmian językowych.
Jedynym słownikiem bielskiego dialektu jest stworzony w 1860 roku przez Jacoba Bukowskiego Idiotikon. Zawiera on listę słów, które pojawiają się w jego wierszach zebranych w tomie Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner resp. von Bielitz-Biala.

Znajomość innych języków i odmian

W Bielsku, Białej, a także sąsiadujących miejscowościach część użytkowników lokalnych dialektów potrafiła się zapewne posługiwać standardowym językiem niemieckim. Ich udział w ogólnej liczbie użytkowników bielskich dialektów zwiększał się zapewne wraz ze spadkiem analfabetyzmu i rozwojem czytelnictwa. Bielsko, a od 1772 roku również Biała, znajdowały się pod politycznym wpływem Monarchii habsburskiej. W XIX wieku stały się one celem emigracji Austriaków. Nie mogło to pozostać bez wpływu na język bielszczan i bialan. Świadczyć może o tym pogląd Adama Kleczkowskiego (1920: 3Kleczkowski 1920 / komentarz/comment /
Kleczkowski, Adam 1920. Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji. Fonetyka i fleksja. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
) bezpośrednio dotyczący Wilamowic, ale i mówiący nam wiele o używanym na co dzień języku mieszkańców bielskiej wyspy językowej:

W walce z językiem polskim i językiem literackim niemieckim (czy lepiej austrjacko niemieckim) musi [ona] prędzej czy później ulec, zachodzi tylko pytanie ,na które nie chcemy odpowiadać, kiedy się to stanie i który język zwycięży, polski czy też niemiecki?

Na drzeworycie z 1801 roku autorstwa Samuela Johanny’ego przedstawiona jest panorama Bielska i opisane są znajdujące się tam obiekty. Przytułek dla ubogich, czy też rodzaj hospicjum nazwany jest tam z austriacka: Das Spital (numer 11).


Drzeworyt przedstawiający panoramę Bielska.
za: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bielsko_1801,_drzeworyt.jpg

Nie da się dzisiaj odpowiedzieć na pytanie, czy dawni mieszkańcy Bielska, Białej i okolicznych miejscowości znali język polski. Jerzy Polak opisując historię Białej kilkukrotnie pisze, że niemieckojęzyczni bialanie przynajmniej rozumieli polszczyznę. Pisze on o powszechnej dwujęzyczności w XVIII wieku (2010: 81Polak 2010 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom II. Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
), i „znacznej części dwujęzycznych mieszkańców” w połowie XIX stulecia (2010: 311Polak 2010 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom II. Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
).
Sytuację w Bielsku w czasach nowożytnych opisał Idzi Panic (2010: 410Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
):

Wprawdzie znaczna część (a być może nawet większość) Niemców bielskich rozumiała język polski, a nawet potrafiła się nim posługiwać, jako że spotykała się z nim w codziennych kontaktach z polską częścią społeczności bielskiej oraz z mieszkańcami tych wsi dominium bielskiego, którzy przynależeli do etnicznie polskiej grupy mieszkańców tego terenu, jednak ich znajomość języka polskiego była podobna do znajomości języka niemieckiego księdza Buriana[11przyp11 / komentarz/comment /
Wizytator diecezji wrocławskiej o znajomości języka niemieckiego przez pełniącego posługę w Bielsku księdza Buriana pisał tak:

ad risum saepe concionari, idque defectu Germanisimi, de quo parum calet et verba pessibe pronuntiat [...] ad hoc munus habeat vicarium, illi reservatis sibi Polonicis Germanicas permitteret concionces.

Nawet nie znając łaciny można domyśleć się sensu tych słów.
].

W skierowanym do inteligencji tekście Jacoba Bukowskiego, radzi on wymawiać pewne głoski jak polskie [rż] (1860: 174Bukowski 1860 / komentarz/comment /
Bukowski, Jacob 1860. Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Zamarski. [przedruk w: Wagner 1935: 1-190].
– „sch weich gesprochen, wie das poln. rże”). Wynika z tego, że jego czytelnicy musieli znać język polski w wersji pisanej. Pewnych wskazówek w temacie dwujęzyczności dostarczają zebrane przez Jerzego Polaka wspomnienia bielszczan i bialan z pierwszej połowy XX wieku. Znajdujemy w nich wiele interesujących przykładów polsko–niemieckiego kontaktu językowego. Na ich podstawie można stwierdzić, że duża część niemieckojęzycznych mieszkańców okolic Bielska przynajmniej biernie znała język polski (Polak 2012Polak 2012 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy 2012. Bielsko-Biała w zwierciadle czasu. Wspomnienia mieszkańców z lat 1900-1945. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego.
).
O stałym kontakcie z polskimi użytkownikami świadczą jednak polskie zapożyczenia w dialektach wyspowych, np. w hałcnowskim: ohpüst 'odpust', bo 'ponieważ', klop 'mężczyzna, mąż', plats 'placek'; podobnie kalki językowe: zich untergahn 'poddawać się', raita uf'em faht 'jeździć konno', zich dunkl maXa 'ściemniać się'.