Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej

hałcnowski i bielsko-bialska wyspa językowa

Wprowadzenie

Terminem „bielsko-bialska wyspa językowa” (Bielitz-Bialaer Sprachinsel) uczeni niemieccy określali szereg miejscowości leżących wokół leżącego na Śląsku Cieszyńskim Bielska i małopolskiej Białej. Większość mieszkańców tych miejscowości do II wojny światowej posługiwała się językiem niemieckim. Według niemieckich badaczy, tuż przed drugą wojną światową po śląskiej stronie wyspę językową oprócz samego Bielska tworzyły:
• Międzyrzecze Górne (Ober-Kurzwald),
• Komorowice Śląskie (Batzdorf),
• Kamienica (Kamitz),
• Wapienica (Lobnitz),
• Bystra Śląska (Deutsch-Bistrai),
• Aleksandrowice (Alexanderfeld),
• Mikuszowice (Nickelsdorf),
• Olszówka Górna (Ober-Ohlish),
• Olszówka Dolna (Nieder-Ohlish) oraz
• Stare Bielsko (Altbielitz).
Po drugiej stronie rzeki Białej, obok miejscowości o tej samej co rzeka nazwie, do wyspy włączano również:
• Lipnik (Kunzendorf),
• Hałcnów (Alzen),
• Wilamowice (Wilmesau).
Sami mieszkańcy Wilamowic nie uważają jednak siebie za Niemców. Uwzględniając tę opinię, ale i mając wzgląd na pewne podobieństwa językowe między językiem wilamowskim a dialektami używanymi w innych wymienionych miejscowościach w pracy tej używane będzie sformułowanie: bielsko-bialska niemiecka wyspa językowa i Wilamowice. W zależności od kontekstu użyte zostaną nazwy poszczególnych miejscowości w języku polskim lub standardowym niemieckim.

Nazwy

Lingwonimy

Endolingwonimy

Większość mieszkańców miast i wsi wchodzących w skład tak zwanej bielsko-bialskiej wyspy językowej miała zapewne świadomość, że odmiany językowe, którymi mówili, różniły się od standardowej wersji języka niemieckiego (Hochdeutsch). Swoją mowę określali często jako „chłopską”. W Bielsku i Białej używano do tego słowa pauerisch(e) (Bock 1916a: 220Bock 1916a / komentarz/comment /
Bock Friedrich 1916b. Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart. Bielitz: Friedrich Bock. [przedruk w: Wagner 1936: 222-230].
), w Hałcnowie päuersch. W inny sposób o swym języku pisał Jacob Bukowski, lekarz z wykształcenia, który tworzył poezję w dialekcie bialskim. Jeden ze swoich wierszy nazwał: Ens’re alde Hajmetsproch, co można przetłumaczyć jako „Nasza stara mowa ojczysta” (1860: 1Bukowski 1860 / komentarz/comment /
Bukowski, Jacob 1860. Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Zamarski. [przedruk w: Wagner 1935: 1-190].
).
Tylko w dwóch omawianych miejscowościach wykształciły się nazwy określające używane w nich odmiany językowe. Hałcnowianie swoją mowę określali jako aljzjnerisch lub aljznerisch. Użytkownicy języka wilamowskiego nazywają go wymysiöeryś. Taki stan rzeczy mógł wynikać z peryferyjnego położenia tych miejscowości, a przede wszystkim większej niż gdzie indziej odrębności językowej. Od gwarowych nazw innych wsi można by utworzyć określenia dialektu (np. starobielski – aldabeltzerisch), jednakże nazwy takie nie zachowały się w źródłach.

Egzolingwonimy

Odmiany językowe używane przez mieszkańców bielsko-bialskiej wyspy językowej przyciągały uwagę przede wszystkim badaczy niemieckich. W swoich pracach posługiwali się głównie standardowym językiem niemieckim Hochdeutsch. Przedmiot swoich badań określali oni jako:
Badacze ci często opisywali warianty języka używane w poszczególnych miejscowościach. Nazwy tych wariantów składały się najczęściej z dwóch części. Pierwszą z nich stanowił przymiotnik pochodzący od nazwy miejscowości, drugą słowo „gwara” lub „dialekt” (die Mundart, der Dialekt). Przykład takiego użycia znajdziemy u R. F. Wagnera. W swojej pracy (1935: 311Wagner 1935 / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
) używa on sformułowania Baalaer Dialekt (dialekt bialski). Rzadziej spotyka się formy prostsze, takie jak stadtbielitzerisch (miejski bielski - Bock 1916a: 220Bock 1916a / komentarz/comment /
Bock Friedrich 1916b. Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart. Bielitz: Friedrich Bock. [przedruk w: Wagner 1936: 222-230].
). Określenie alznerisch (hałcnowski), w odniesieniu do hałcnowskiej odmiany językowej jest natomiast konsekwentnie stosowane w książkach Karla Olmy (np. Olma 1983Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
).
W języku polskim nazwy dialektów poszczególnych miejscowości tworzy się poprzez utworzenie przymiotnika od nazwy tejże miejscowości, np. starobielski, hałcnowski, lipnicki, kamienicki.
Śląska wersja serwisu wikipedia.org na określenie bielskiego dialektu używa określenia bjelsko godko.

Historia i geopolityka

Lokalizacja

Termin ‘bielsko-bialska niemiecka wyspa językowa’ powstał na przełomie XIX i XX wieku. Mianem tym określano miasta Bielsko i Białą oraz położone wokół nich miejscowości, w których większość mieszkańców posługiwała się niemieckimi dialektami. Stosunki etniczne i językowe ulegają ciągłym zmianom, zatem i kształt bielskiej wyspy językowej ulegać musiał przekształceniom.
Jedną z prób określenia jej granic podjął niemiecki badacz Gerhard Wurbs (1981: 84, 85Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). Wyróżnił on trzy grupy miejscowości. Do pierwszej z nich zaliczył te, które do 1945 roku zachowały swój niemiecki charakter. Są to:
  1. Bielsko (Bielitz)
  2. Biała (Biala)
  3. Lipnik (Kunzendorf)
  4. Hałcnów (Alzen)
  5. Wilamowice (Wilmesau)
  6. Komorowice Śląskie (Batzdorf)
  7. Międzyrzecze Górne (Ober Kurzwald)
  8. Wapienica (Lobnitz)
  9. Stare Bielsko (Altbielitz)
  10. Aleksandrowice (Alexanderfeld)
  11. Kamienica (Kamitz)
  12. Olszówka (Ohlisch)
  13. Bystra (Bistrai)
  14. Mikuszowice Śląskie (Nickelsdorf)
Drugą grupę stanowią dawniej niemieckie osady, które z czasem uległy polonizacji:
  1. Jasienica (Heinzendorf)
  2. Jaworze (Ernsdorf)
  3. Bystra Krakowska (Bistrai-Süd)
  4. Mikuszowice Krakowskie (Mikuschowitz)
  5. Straconka (Dresseldorf)
  6. Kozy (Seibersdorf)
  7. Pisarzowice (Schreibersdorf)
  8. Stara Wieś (Altdorf)
  9. Komorowice Krakowskie (Mückendorf)[2przyp02 / komentarz/comment /
    Mückendorf  był częścią Komorowic włączoną później do Czechowic. Miejscowość oznaczona na mapie przez Wurbsa jako 24, to Komorowice Krakowskie, które pierwotnie nosiły nazwę Batzdorf lub Bertoltowitz. Nazwa Komorowice jest późniejsza. Powstała ona jako kalka językowa z języka niemieckiego (die Mücke = komar). Z czasem w języku polskim nazwą Komorowice zaczęto określać zarówno Mückendorf, jak i Batzdorf/Bertoltowitz.
    ]
  10. Mazańcowice (Matzdorf)
Trzecią grupę stanowią miejscowości, w których Niemcy w przeszłości stanowili znaczną część mieszkańców:
  1. Landek (Landeck)
  2. Bronów (Braunau)
  3. Wilkowice (Wilkowitz)
  4. Łodygowice (Lodygowitz)
  5. Kęty (Liebenwerde, też Liewerdt)
  6. Nowa Wieś (Neudorf)
  7. Nidek (Nydek)
  8. Dankowice (Denkendorf)
Wurbs nie ustrzegł się jednak błędów. Tuż przed wybuchem II wojny światowej w Białej i włączonym już do niej Lipniku Niemcy stanowili mniejszość (Polak 2012: 77Polak 2012 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy 2012. Bielsko-Biała w zwierciadle czasu. Wspomnienia mieszkańców z lat 1900-1945. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego.
). Z kolei mieszkańcy Wilamowic nie uważali, że ich własny język jest dialektem niemieckiego (m.in. Filip 2005Filip 2005 / komentarz/comment /
Filip, Elżbieta Teresa 2005. „Flamandowie z Wilamowic? [Stan badań]”, Bielsko-Bialskie Studia Muzealne IV: 146-198.
, Wicherkiewicz 2001Wicherkiewicz 2001 / komentarz/comment /
Wicherkiewicz, Tomasz 2001. „Piśmiennictwo w etnolekcie wilamowskim”, w: Barciak 2001: 520-538.
, Wicherkiewicz 2003Wicherkiewicz 2003 / komentarz/comment /
Wicherkiewicz, Tomasz 2003.The Making of a Language. The Case of the Idiom of Wilamowice, Southern Poland. Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
). Określenie Straconki jako miejscowości niegdyś niemieckiej nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Z drugiej strony polscy badacze, nawet o narodowym nastawieniu, wskazują na niemieckie początki innych osad położonych w pobliżu Bielska i Białej. Józef Latosiński, historyk amator, autor Monografii Miasteczka Wilamowic, pisał, że:
Oprócz Wilamowic i Starejwsi, powstały w tych czasach następujące niemieckie osady w ziemi oświęcimskiej: Pisarzowice (Schreibersdorf), Kęty (Liebenwerde), Kozy (Seubersdorf)[3przyp03 / komentarz/comment /
Niemiecka nazwa Kóz to wg większości źródeł Seibersdorf.
], Hałcnów (Alzen), Lipnik (Kunzendorf), Komorowice (Bertholdsdorf), Łodygowice (Ludwigsdorf), Inwałd (Hinwald), Barwałd (Bärenwald) i inne.
Przed 1918 rokiem wielu mieszkańców opisywanych terenów podejmowało pracę na terenie państwa, którego byli obywatelami, czyli Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Większość z nich zapewne szybko przystosowywała się pod względem językowym do nowego otoczenia.
W następstwie wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej bielsko-bialska wyspa językowa przestała istnieć jako zwarte skupisko niemieckojęzycznej ludności.
Wielu hałcnowian, bialan i bielszczan zginęło w latach 1945-46 m.in. w obozie Państwowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Oświęcimiu.
Obecnie Bielitzer Mundart prawdopodobnie znany jest jeszcze niektórym osobom wysiedlonym z okolic Bielska i Białej, które po II wojnie światowej osiedliły się w Niemczech i Austrii.


Bielsko-bialska wyspa językowa na tle przedwojennej (↑) i obecnej (↓) siatki administracyjnej miejscowości - red.mapy Jacek Cieślewicz


Historia i geneza

Granica między Śląskiem a Małopolską

Obszary, na których leży dziś Bielsko-Biała i otaczające je wioski, przez bardzo długi czas pozostawały praktycznie bezludne. Jeszcze w czasie tworzenia się państwowości polskiej okolica ta stanowiła pusty obszar rozgraniczający ziemie dwóch słowiańskich plemion Gołęszyców na zachodzie i Wiślan na wschodzie (Chorąży i Chorąży 2010b: 119Chorąży i Chorąży 2010b / komentarz/comment /
Chorąży, Bożena i Bogusław Chorąży 2010b. „Początki Bielska”, w:  Panic 2010:141-159.
). W XI wieku w niedalekiej odległości od tego miejsca powstały dwa grody Cieszyn i Oświęcim, które stały się siedzibami jednostek administracyjnych - kasztelanii. Granica między nimi przebiegała na Białce, rzece płynącej przez środek dzisiejszego Bielska-Białej, dzieląc miasto na dwie części. Granicę tę zaadaptowała również administracja kościelna. Terytorium leżące na zachód od rzeki Białki weszło w skład diecezji wrocławskiej, natomiast tereny znajdujące się na drugim brzegu rzeki podlegały biskupowi krakowskiemu. Podział ten okazał się zaskakująco trwały i z wyjątkiem okresu, o którym później, formalnie utrzymał się on aż do XX wieku, a w świadomości mieszkańców regionu istnieje do tej pory.

Ziemia oświęcimska i ziemia cieszyńska w średniowieczu

Ziemia oświęcimska, w skład której wchodziła wschodnia część bielsko-bialskiej wyspy językowej, zmieniła władcę, a co za tym idzie również przynależność dzielnicową, w 1179 roku. Wtedy to z okazji chrztu syna Mieszka Plątonogiego Kazimierz Sprawiedliwy przekazał mu kasztelanię oświęcimską i bytomską. W ten sposób ten pierwszy stał się władcą rozległego terytorium, obejmującego ziemię raciborską, oświęcimską, opolską i cieszyńską (Putek 1938: 1Putek 1938 / komentarz/comment /
Putek, Józef 1938. O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie. Kraków: Drukarnia Przemysłowa.
). Całość terytorium, które później wejdzie w skład bielsko-bialskiej wyspy językowej, na prawie 140 lat, stała się częścią tej samej jednostki administracyjnej, która jednak stale, na mocy testamentów ulegała podziałom. W 1290 roku wyodrębniło się księstwo cieszyńskie, w skład którego wchodziła również ziemia oświęcimska, zatorska i chrzanowska. Jego władcą został Mieszko. Po jego śmierci w 1316 roku doszło do dalszych podziałów, w efekcie których powstało osobne księstwo oświęcimskie. W jego skład weszła cała część bielsko-bialskiej wyspy językowej położona na wschód od rzeki Białej (Putek 1938: 2Putek 1938 / komentarz/comment /
Putek, Józef 1938. O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie. Kraków: Drukarnia Przemysłowa.
; Wurbs 1981:11Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
).


Księstwo cieszyńskie w roku 1746, za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Principatus_Teschinenis_Superiorem_Silesiam_AD1746.jpg

Z czasem rozluźniły się więzy między Piastami cieszyńskimi i oświęcimskimi, a polskim władcą senioralnym, który zasiadał na tronie w Krakowie. Część z książąt usiłowała zachować polityczną niezależność, jednakże niektórzy złożyli hołd lenny królom czeskim, przez co stawali się ich wasalami. Związki polityczne z Polską ostatecznie ustały w 1335 roku, kiedy to na mocy traktatu trenczyńskiego król Kazimierz Wielki zrzekł się roszczeń polskich do księstw śląskich, w tym także cieszyńskiego i oświęcimskiego. To drugie, wraz z Białą i okolicznymi wsiami, wróciło do Polski w 1453 roku, natomiast położone między Olzą a Białą tereny ówczesnego Księstwa Cieszyńskiego wraz z Bielskiem zostały oficjalnie przyłączone do Rzeczypospolitej dopiero w 1920 roku.

Procesy kolonizacyjne – powstawanie miejscowości

Proces tworzenia się coraz mniejszych księstw miał dla powstania późniejszej odrębności językowej ogromne znaczenie. W związku z kurczeniem się obszarów, którymi rządzili poszczególni władcy, spadały ich dochody. Jedynym sposobem na ich zwiększenie było zapraszanie na niezamieszkałe tereny kolonistów, których daniny (wpłacane po okresie zwolnienia z podatku - wolnizny) pozwalały poprawić stan książęcych finansów (Putek 1938: 25Putek 1938 / komentarz/comment /
Putek, Józef 1938. O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie. Kraków: Drukarnia Przemysłowa.
). Naturalnym wydałoby się sprowadzenie osadników z sąsiednich części Polski, jednak i tak szczupłe zasoby ludzkie ograniczone zostały tam w dramatyczny sposób przez najazdy tatarskie. Dlatego też piastowscy książęta śląscy oraz uposażeni przez nich dworzanie, urzędnicy i rycerze zaczęli również sprowadzać na swe ziemie kolonistów z przeludnionych obszarów niemieckojęzycznych.


Kolonizacja niemiecka w średniowieczu - red.mapy Jacek Cieślewicz

Przed rozpoczęciem tego procesu na omawianym terenie istniał tylko jeden punkt osadniczy, którego istnienie potwierdzone jest głównie przez źródła archeologiczne (Chorąży i Chorąży 2010bChorąży i Chorąży 2010b / komentarz/comment /
Chorąży, Bożena i Bogusław Chorąży 2010b. „Początki Bielska”, w:  Panic 2010:141-159.
). Było nim słowiańskie zapewne grodzisko położone na terenie dzisiejszego Starego Bielska. Powstało ono na przełomie XII i XIII wieku i było zamieszkane przez około 100 lat.


Ilustracja: Mieszkańcy Starego Bielska w strojach ludowych (za: Wagner 1935: 2Wagner 1935 / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
)


Para hałcnowska w stroju weselnym (czasy przedwojenne). Źródło: zbiory prywatne informatorów.

Kolonizacja na szerszą skalę zaczęła się w trzeciej tercji XIII wieku. Wtedy to powstało Bielsko, Komorowice, a także Lipnik. Natomiast na początku XIV wieku powstały Mikuszowice, Kamienica i Międzyrzecze oraz druga z miejscowości, które później stały Komorowicami – Bertoldowice. (Chorąży i Chorąży 2010c: 205, 211Chorąży i Chorąży 2010c / komentarz/comment /
Chorąży, Bożena i Bogusław Chorąży 2010c. „Zaplecze osadnicze Bielska”, w:  Panic 2010: 205-222.
). W drugiej połowie XIII wieku założone zostało także Wilhelmsdorf, czy też Antiquo Wilamowicz - obecna Stara Wieś. W późniejszym okresie, ale jeszcze przed 1325 rokiem część mieszkańców tej osady przeniosła się kilka kilometrów dalej i zasiedliła Wilamowice (Barciak 2001: 82, 85Barciak 2001 / komentarz/comment /
Barciak, Antorni (red.) 2001. Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura, oraz społeczeństwo miasta i gminy. Wilamowice: Urząd Gminy.
).
W ten sposób zakończyła się pierwsza fala kolonizacyjna. Kolejne miejscowości powstawały dopiero po około 100 latach. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy była epidemia dżumy, czarna śmierć, która zdziesiątkowała ludność zachodniej Europy. Pierwszą miejscowością, która powstała po dłuższej przerwie był Hałcnów. Lokalizacja tego punktu osadniczego nastąpiła w roku 1404 (Chorąży i Chorąży 2010c: 213Chorąży i Chorąży 2010c / komentarz/comment /
Chorąży, Bożena i Bogusław Chorąży 2010c. „Zaplecze osadnicze Bielska”, w:  Panic 2010: 205-222.
). Jeszcze później zostały założone kolejne miejscowości. W 1561 roku powstały Olszówka Górna i Dolna (Panic 2010: 350Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). Co ciekawe ta druga osada została założona przez miasto Bielsko i stanowiła jego własność. Przed rokiem 1572 powstała również Bystra (Wurbs 1981: 22Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). Najmłodszą miejscowością tworzącą bielsko-bialską niemiecką wyspę językową są Aleksandrowice/Alexandersfeld, których powstanie datuje się na lata 1750-te (Panic 2010: 358Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
).

Historia zachodniej części wyspy językowej – średniowiecze i nowożytność

Jak już wspomniano, Bielsko zaczęło powstawać pod koniec XIII wieku. Osada o charakterze wiejskim zaczęła się jednak pomału przekształcać w miasto[4przyp04 / komentarz/comment /
Właściwie istniały dwie osady: wieś Bielsko i miasto Bielsko. Pierwsza z nich powstała pod koniec XIII wieku, druga na początku następnego stulecia. W początkowym okresie istnienia liczba mieszkańców wsi przekraczała liczbę mieszkańców nowolokowanego miasta. Dopiero z czasem to drugie zaczęło rosnąć i wchłonęło wieś Bielsko (Panic 2010: 149-155).
], a zwieńczeniem tego procesu była lokacja na prawie niemieckim, które odbyła się miedzy rokiem 1315 a 1327 (Chorąży i Chorąży 2010b: 152Chorąży i Chorąży 2010b / komentarz/comment /
Chorąży, Bożena i Bogusław Chorąży 2010b. „Początki Bielska”, w:  Panic 2010:141-159.
). W początkowym okresie istnienia miasto to miało dla Księstwa Cieszyńskiego drugorzędne znaczenie (Panic 2010: 137Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
) i znacznie ustępowało np. położonemu kilkanaście kilometrów na zachód Skoczowowi. Sytuacja ta zmieniła się za sprawą dokumentu wystawionego 8 listopada 1424 roku przez księcia cieszyńskiego Bolesława I. Regulował on porządek prawny miasta (Panic 2010: 180Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). Na mocy tego dokumentu rzemieślnicy zostali zobowiązani do wstąpienia do cechu (Wurbs 1981: 16Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
).
Już w średniowieczu Bielsko zostało uznane za siedzibę okręgu milowego. Na mocy tego przywileju mieszkańcom osad, które wchodziły w jego skład zakazano konkurencji z bielskimi rzemieślnikami. Byli oni jednak odbiorcami wyprodukowanych przez nich płodów rolnych (Chorąży i Chorąży 2010c: 205Chorąży i Chorąży 2010c / komentarz/comment /
Chorąży, Bożena i Bogusław Chorąży 2010c. „Zaplecze osadnicze Bielska”, w:  Panic 2010: 205-222.
). Podział taki umocnił pozycję Bielska jako ośrodka wytwórczego. Pod koniec XV wieku obszar bielskiego okręgu milowego zasiedlony był już przez 2500 osób, z czego 1100 mieszkało w mieście.
W XVI wieku Piastowie cieszyńscy popadli w ogromne tarapaty finansowe. Wacław III Adam zmuszony był ponieść ogromne wydatki związane z wojnami tureckimi. W czasie elekcji w 1573 roku był kandydatem na króla polskiego. Jak wiadomo nie został on wyniesiony do tej godności. Syn Wacława III, Fryderyk Kazimierz znany był natomiast z rozrzutnego stylu życia (Panic 2002: 27-28Panic 2002 / komentarz/comment /
Panic, Idzi 2002. Poczet Piastów i Piastówien cieszyńskich. Cieszyn: Biuro Promocji i Informacji. Urząd Miejski.
). W efekcie Bielsko wraz otaczającymi go miejscowościami zostało wydzielone z Księstwa cieszyńskiego i służyło jako zastaw książęcych pożyczek. W tym czasie władza w Bielsku wielokrotnie przechodziła z rąk do rąk. Ostatecznie w 1583 roku okręg bielski stał się niezależnym bytem politycznym terytorialnie tylko wchodzącym w skład Księstwa cieszyńskiego (Panic 2010: 286Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). Uzyskało ono status państwa stanowego niższego rzędu i tym samym zaczęło bezpośrednio podlegać śląskiemu urzędowi cesarskiemu z siedzibą we Wrocławiu (Panic 2010: 285Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). Jego władcami i właścicielami były rodziny: Schaffgotschów, Sunneghów, Solmsów i począwszy od połowy XVIII wieku Sułkowskich[5przyp05 / komentarz/comment /
W 1752 roku Maria Teresa przyznała tytuł książęcy właścicielowi dominium bielskiemu Aleksandrowi Józefowi Sułkowskiemu, a dwa lata później „państwo bielskie” zostało podniesione do rangi księstwa (Panic 2010: 299).
] (Panic 2010: 283-299Panic 2010 / komentarz/comment /
Panic, Idzi (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom I. Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). Władcy Bielska w dużej części byli protestantami. W 1587 roku Adam Schaffgotsch wydał przywilej, na mocy którego jego poddanym zapewniona została wolność religijna (Hanslik 1938: VIIHanslik 1938 / komentarz/comment /
Hanslik, Erwin 1938. „Über die Entstehung und Entwicklung von Bielitz-Biala. – Die Kulturformen der Bielitz-Bialaer deutschen Sprachinsel“ [teksty z 1903 i 1906 roku]. w: Wagner 1938.
).
W tym długim czasie mieszkańcy Bielska i okolicznych miejscowości bardzo często stawali się ofiarami złej gospodarności władców dominium bielskiego, którzy będąc notorycznie w kłopotach finansowych, nakładali na swoich poddanych bardzo wysokie daniny, co znacznie hamowało rozwój gospodarczy regionu. Poważnym ciosem dla okręgu bielskiego była wojna trzydziestoletnia. Bielsko zostało w tym czasie złupione przez powstańców węgierskich. Konsekwencją wojny był stuletni okres regresu demograficznego i gospodarczego (Kuhn 1981: 40Kuhn 1981 / komentarz/comment /
Kuhn, Walter 1981. „Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien)“. Quellen und Darstellungen zur schlesischen Geschichte 21.  Würzburg: Holzner.
).

Historia wschodniej części wyspy językowej – średniowiecze i nowożytność

Przez długi czas najważniejszą osadą położoną na wschodnim brzegu rzeki Białej był założony jeszcze w średniowieczu Lipnik (Kunzendorf). Osada ta była siedzibą starostwa niegrodowego. Stanowiła ona własność różnych rodzin szlacheckich (Polak 2010: 26Polak 2010 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom II. Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). Pierwsze wzmianki dotyczące Białej są stosunkowo późne, bo pochodzą z 1564 roku (Wurbs 1981: 83Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). Całą miejscowość stanowiło wtedy kilkanaście zabudowań. Pierwszymi osadnikami byli zapewne rzemieślnicy pochodzący z sąsiedniego Bielska. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej (1618-1648) do tej nadgranicznej miejscowości ściągnęło wielu protestantów ze Śląska, uciekających przed prześladowaniami. Rzemieślnicy z Białej nie byli ograniczeni prawem cechowym, toteż mogli dostarczać na rynek tańsze produkty. Taka działalność na granicy prawa przyczyniła się do rozwoju miejscowości, której w roku 1723 na mocy decyzji Augusta II przyznano prawa miejskie. Biała z czasem przeszła na własność królewską (Polak 2010: 104Polak 2010 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom II. Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). Jej pierwszym burmistrzem został Baltazar Damek. Był on patronem katolicyzmu, bankierem (lub może lichwiarzem) i pierwszym mecenasem sztuki w mieście. Jerzy Polak przypuszcza, że był on „spolonizowanym wilamowiczaninem” (Polak 2010: 89, 104, 113, 115Polak 2010 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom II. Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
). W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Polski tereny Księstwa Oświęcimskiego zostały przyłączone do Austrii. Początkowo nie weszły jednak w skład Galicji.


Ilustracja: Baltazar Damek (za: Hanslik 1908: 97Hanslik 1908 / komentarz/comment /
Hanslik, Erwin, 1908. Biala, eine deutsche Stadt in Galizien. Wien-Teschen-Leipzig.
)

Rozwój przemysłu

Pierwsze wzmianki dotyczące sukiennictwa w Bielsku pochodzą z 1543 roku (Wurbs 1981: 18Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). Od tego czasu ta właśnie gałąź produkcji stawała się coraz istotniejszym elementem gospodarczego pejzażu Bielska, Białej i okolic. Już w 1734 roku działało w Bielsku 271 sukienników (Wurbs 1981: 24Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). W 1766 roku powstała w Białej pierwsza fabryka sukna „Nostek i Meznarowski” (Wurbs 1981: 27Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). Tego rodzaju większe zakłady przemysłowe zaczęły z czasem wypierać indywidualnych wytwórców. Proces ten uległ jeszcze przyspieszeniu za sprawą rewolucji przemysłowej. Na początku XIX wieku pojawiają się tu pierwsze maszyny przemysłowe, które upraszczają proces produkcji. W 1872 roku, w regionie działało 31 fabryk sukna, 3 przędzalnie, 11 farbiarni i 9 wykańczalni sukna (apretur). Bielski obszar przemysłowy dysponował 2570 ręcznymi krosnami i 487 krosnami elektrycznymi (Wurbs 1981: 39Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). W roku 1902 około 20% wszystkich zakładów przemysłu włókienniczego Cesarstwa Austro-Węgierskiego było zlokalizowane właśnie w okolicy Bielska (Wurbs 1981: 42)Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
. Do Bielska, Białej, a także okolicznych miejscowości, w których również bardzo intensywnie rozwijał się przemysł, ściągały tysiące ludzi z Austrii, Moraw, pruskiego Śląska, Galicji. Pod koniec XIX wieku ponad połowę mieszkańców Bielska stanowili przyjezdni (Spyra 2010: 139Spyra 2010 / komentarz/comment /
Spyra, Janusz 2010. ”Przeobrażenia struktur społecznych i narodowościowych w Bielsku w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku, w: Spyra i Kenig 2010: 137-157.
). W Białej ludność napływowa stanowili jeszcze większy odsetek. W 1890 roku za rodowitych bialan uznano 2432 osoby. Miasto w tym czasie zamieszkiwało 5190 osób ludności napływowej (Polak 2010: 381Polak 2010 / komentarz/comment /
Polak, Jerzy (red.) 2010. Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom II. Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej.
).


Ilustracja: Wnętrze fabryki Johanna Vogta (za: Hanslik 1908: 189Hanslik 1908 / komentarz/comment /
Hanslik, Erwin, 1908. Biala, eine deutsche Stadt in Galizien. Wien-Teschen-Leipzig.
)


Ilustracja: Dworzec kolejowy w Bielsku (za: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bielsko-Bia%C5%82a_G%C5%82%C3%B3wna_003.JPG)

Bielsko w tamtym okresie było bogatym miastem, w którym reprezentacyjne budynki projektowali najlepsi wiedeńscy architekci, a elektryczny tramwaj powstał szybciej niż w Wiedniu czy Warszawie (Wurbs 1981: 40Wurbs 1981 / komentarz/comment /
Wurbs, Gerhard 1981.  Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien.
). Biała, choć biedniejsza od Bielska, i tak zdecydowanie wyróżniała się na tle innych miast galicyjskich, zarówno pod względem struktury zatrudnienia mieszkańców (Hanslik 1908: 178Hanslik 1908 / komentarz/comment /
Hanslik, Erwin, 1908. Biala, eine deutsche Stadt in Galizien. Wien-Teschen-Leipzig.
), jak i niższego niż gdzie indziej poziomu analfabetyzmu (Hanslik 1908: 235Hanslik 1908 / komentarz/comment /
Hanslik, Erwin, 1908. Biala, eine deutsche Stadt in Galizien. Wien-Teschen-Leipzig.
).


Mapa: Śląsk austriacki - red.mapy Jacek Cieślewicz.

Po upadku Cesarstwa Austro-Węgierskiego tereny bielsko-bialskiej wyspy językowej weszły w skład Polski. Obszar położony na wschód od rzeki Białej włączony został do województwa krakowskiego. Na obszarze dawnego Śląska Austriackiego planowany był plebiscyt, ostatecznie jednak nie został on przeprowadzony. Okolice Bielska w roku 1920 trafiły do Polski, a konkretniej do autonomicznego województwa śląskiego. Nowy porządek nie utrzymał się długo. W 1939 roku nazistowskie Niemcy wywołały II wojnę światową. Gdy ta w 1945 roku dobiegła końca, władzę w Polsce przejęli komuniści, którzy wobec niemieckojęzycznej ludności zastosowały zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Zarówno ci, którzy aktywnie wspierali hitleryzm, jak i ci, którzy z tym totalitaryzmem nie mieli nic wspólnego, zmuszeni zostali do opuszczenia miejsca zamieszkania i osiedlenia się w Niemczech lub Austrii.

Mitologia pochodzenia

W niemieckojęzycznych publikacjach dotyczących ludności bielsko-bialskiej wyspy językowej nie ma właściwie informacji, mówiących o tym, skąd ona przybyła. Ważniejszy wydaje się być sam fakt kolonizacji nowych terenów. Nieliczne wzmianki na ten temat (Wagner 1935: 193Wagner 1935 / komentarz/comment /
Wagner, Richard Ernst 1935. Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mundartliche Dichtung. Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u. Verlags – Sp. Akc.
) trudno jednak uznać za mitologię, niezależnie od sensu, jaki przypisuje się temu słowu. Jeżeli mitologię uznać nie za zbiór fałszywych przekonań, ale za opowieść dotyczącą początków jakiejś społeczności i w pewien sposób ją organizującą, to mianem tym można określić poglądy Wilamowian i hałcnowian dotyczące ich pochodzenia.

Hałcnów

Przez długi czas mieszkańcom Hałcnowa wystarczało twierdzenie, że ich przodkowie pochodzili z Niemiec (Olma 1983: 8Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
). Przywoływani przez Karla Olmę (1983: 7Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
) badacze niemieccy (Walther Kuhn, Erwin Hanslik), którzy zajmowali się historią okolic Bielska, zwrócili uwagę na fakt istnienia kilku miejscowości o nazwie Alzen lub Alzenau. Na tej podstawie można by wysnuć hipotezę, że wszystkie z nich zostały założone przez ludzi, których przodkowie pochodzili z jednej miejscowości. Pierwszym ogniwem tego łańcucha rozciągającego się z obecnego terytorium Niemiec, poprzez Śląsk, okolice Białej aż na Spisz, stanowić miałaby miejscowość Alzenau w Dolnej Frankonii. Wspomniani historycy do teorii tej podchodzili z pewnym sceptycyzmem, jako że do końca XV wieku frankońskie miasto Alzenau nazywało się Wilmundsheim (Olma 1983: 7-9Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
). Niemniej jednak w 1958 roku miasto to objęło patronat nad hałcnowianami, którzy po wojnie zostali zmuszeni do opuszczenia swoich rodzinnych stron. W dokumencie potwierdzającym nadanie patronatu napisano, że dzięki temu wydarzeniu: „powstał idealny pomost między ich małą ojczyzna, a ojczyzną ich praprzodków” (Olma 1983: 189Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
).


Ilustracja: Hałcnowianin Andreas Olma w stroju ludowym (za: Hanslik 1908: 38Hanslik 1908 / komentarz/comment /
Hanslik, Erwin, 1908. Biala, eine deutsche Stadt in Galizien. Wien-Teschen-Leipzig.
)


Pierwsza strona spisu mieszkańców Hałcnowa (nazwiska + numery domów) sporządzonego podczas wojny (1943/1944). Źródło: zbiory prywatne informatorów.

50 lat po tamtym wydarzeniu w Alzenau odbyły się uroczystości rocznicowe, które relacjonowane były przez lokalne media (por. http://www.main-netz.de/nachrichten/region/alzenau/alzenau-kurz/art3979,369464). Oficjalna strona miasta niemal dokładnie przytoczyła sformułowanie o istnieniu pomostu między Hałcnowem a Alzenau[6przyp06 / komentarz/comment /
Die Stadt Alzenau hatte mit Stadtratsbeschluss vom 9. April 1958 die Patenschaft für die Gemeinschaft der aus dem polnischen Beskidenland vertriebenen Alzener übernommen. Siedler auch aus dem Raum Alzenau sollen das Dorf zwischen 1430 und 1450 gegründet haben. Mit der Patenschaft war die ideelle Brücke zwischen dem Heimatort der Alzener im Beskidenland und der Heimat ihrer Urväter hergestellt.
] (http://www.alzenau.de/pressedienst/?id=564). Świadczy to o trwałości przekonania o pochodzeniu hałcnowian z Frankonii. W formie poetyckiej zostało ono wyrażane przez Karla Olmę:

De jeschta Ajlzner
Vu Alzenaa
em Fränkischa
met Bow an Kejnd,
met Fad an Rejnd
de Schles ganz düöchj
wie Schnepf an Schtüöchj
sän se gezünj,
bi se verlüönj
em Bajgsgehelz
ne wäjt vu Beltz
de Wanderlost...

“Bränj eta Post
zum Fjeschta hejn,
do wir do bläjn!“
suojt Uma Hans
zum „Welda Franz“
an trät ien Scheld,
es Schmatzasbeld,
zur greßta Ajchj:
„Beschitz vir Pajchj,
Krieg, Kranket, Nut,
an helf zu Brut,
Maria ens!“
A Scheßl Brens
schtiäkt nom Gebat.
Nocht keemt de At:
Ficht fällt vir Ficht,
der Pusch wjed licht;
kaj Woch vergejt
ans Diäfla schtejt...
“Wie hajß wer, Vüöt,
et enesen Üöt?“
frät Hettnesch Franz
dan Uma Hans.
“No wie denn? A
ok Alzenaa!“
(Olma 1983: 4-5Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
)
 Die ersten Alzner
Von Alzenau
im Fränkischen
mit Weib und Kind,
mit Pferd und Rind
Schlesien ganz durch
wie Schnepfe und Storch
sind sie gezogen,
bis sie verloren
im Berggehölz
nicht weit von Bielitz
die Wanderlust...

“Bring jetzt Nachricht
zum Fürsten hin,
daß wir hier bleiben!“
sagt Uma Hans
zum „Wilden Franz“
und trägt ihren Schild,
das Schmerzensbild,
zur größten Eiche:
„Beschütze vor Pech,
Krieg, Krankheit, Not,
und hilf zu Brot,
Maria uns!“
Eine Schüssel Schafkäse
stärkt nach dem Gebet.
Dann kommt die Arbeit:
Fichte fällt vor Fichte,
der Wald war licht;
keine Woche vergeht
und das Dörflein steht...
„Wie heißen wir, Vogt
jetzt unseren Ort?“
fragt Hütten-Franz
den Uma Hans.
„Nun wie denn? Auch
nur Alzenau!“
(Olma 1983: 4-5Olma 1983 / komentarz/comment /
Olma, Karl 1983.  Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Pfingsten: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen.
)
 Pierwsi hałcnowianie
Z Alzenau
we Frankonii
z niewiastą i dzieckiem,
z koniem i bydlęciem
przez cały Śląsk
jak słonka i bocian
się przemieszczali,
aż stracili
w górskim lesie
niedaleko od Bielska
ochotę do wędrówki...

„Zanieś teraz wiadomość
do księcia,
że tu zostajemy!”
powiedział Uma Hans
do „Dzikiego Franza”
i zanosi ich tarczę,
obraz Bolesnej (Matki Boskiej)
do dużego dębu:
„Chroń od pecha,
Wojny, choroby, nędzy
i przyspórz chleba,
Maryjo nam!
Miska owczego sera
wzmocniła ich po modlitwie.
Wtedy zaczęła się praca:
Świerk padał za świerkiem,
las był przerzedzony;
nie minął tydzień
i wioska stała...
„Jak nazwiemy wójcie
teraz nasze miejsce?”
zapytał Hettnesch Franz
Umę Hansa.
„Jak więc teraz? Także
tylko Alzenaa!”
(tłum. B. Chromik)


Kod ISO
brak kodu ISO 639-3 dla hałcnowskiego lub bielsko-bialskiej enklawy językowej
możliwy kod: hlc
Teksty źródłowe
Przypisy, załączniki i bibliografia