Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej

(polski) jidysz

Pokrewieństwo i tożsamość

Języki żydowskie

Jidysz jest tylko jednym z tzw. języków żydowskich, którymi posługiwała się rozsiana po świecie diaspora żydowska. Żydom towarzyszyła uniwersalna zasada, według której przejmowali lokalne języki krajów osiedlenia i na ich podstawie formowali własne języki, które mniej lub bardziej podobne były do języków miejscowych. Wspólnymi cechami wszystkich języków żydowskich był zapis przy pomocy znaków alfabetu hebrajskiego oraz zapożyczenia z tego języka. W ten sposób ukształtowały się takie języki żydowskie jak ladino (czyli judeo-hiszpański), język judeo-perski, język judeo-arabski itp. [10]przyp10 / komentarz/comment /
Więcej o innych językach żydowskich por. www.jewish-languages.org [dostęp 22.10.2012].
. 

Rodzina językowa

Jidysz to język mieszany powstały na skutek długotrwałego i intensywnego kontaktu kulturowego i językowego na pograniczu słowiańsko-germańskim wskutek fuzji elementów języków determinujących [11]przyp11 / komentarz/comment /
Pod pojęciem języki determinujące należy rozumieć języki oddziaływujące na jidysz w procesie kształtowania się języka, od których jidysz przejmował nie tylko słownictwo, ale także pewne cechy gramatyczne.

  (języka hebrajsko-aramejskiego, języków słowiańskich, języka niemieckiego oraz szczątkowego komponentu romańskiego).

Podobieństwo do:

  • języka polskiego,
  • innego języka większościowego,
  • innych języków mniejszościowych.
W procesie powstania języka najważniejszą rolę odegrały następujące komponenty językowe: semicki (język hebrajsko-aramejski [12]przyp12 / komentarz/comment /
Język hebrajsko-aramejski to funkcjonalne połączenie języków żydowskiej religii: hebrajskiego i aramejskiego, które w stosunku do jidysz były dawcą wielu wyrazów związanych z szeroko rozumianą religią, obrzędowością i tradycją.
); romański (w terminologii Weinreicha [13]przyp13 / komentarz/comment /
Max Weinreich był twórcą najobszerniejszego dzieła dotyczącego historii języka jidysz – History of the Yiddish Language (rep. 2008), w którym wyłożył główne założenia dotyczące powstania jidysz i jego dalszej historii.
 język carfacki/judeo-francuski [14]przyp14 / komentarz/comment /
Carfat to biblijne określenie średniowiecznych terenów romańskich (por. Aszkenaz jako określenie terenów germańskich). Zatem język carfacki lub judeo-carfacki to język używany przez Żydów zamieszkujących w średniowieczu tereny romańskie. To co odróżniało go od lokalnych języków romańskich, to przede wszystkim zapis przy pomocy znaków alfabetu hebrajskiego oraz zapożyczenia z języka hebrajsko-aramejskiego, odnoszące się przede wszystkim do sfery religijnej.
); germański (różne dialekty języka niemieckiego) i słowiański (w kolejności chronologicznej języki: czeski, polski, białoruski, ukraiński, słowacki, rosyjski).
Istnieją dwie teorie dotyczące genezy języka jidysz – teoria germanocentryczna i teoria slawocentryczna [15]przyp15 / komentarz/comment /
Autorką terminów odnoszących się do dwóch różnych podejść do badania języka jidysz: germanocentrycznego vs. slawocentrycznego jest Ewa Geller (2008:19).
. Ta pierwsza zakłada, że jidysz należy do rodziny języków germańskich, a dokładniej do grupy języków zachodniogermańskich, wraz z językami: angielskim, niemieckim, fryzyjskim, niderlandzkim i afrykanerskim. Według niej jidysz powstał w X w. w Lotaryngii na bazie dialektów średnio-wysoko-niemieckich [16]przyp16 / komentarz/comment /
Na tej samej bazie powsta(wa)ły takie kolonialne odmiany germańskie w południowej Polsce, jak np. wilamowski z Wilamowic czy hałcnowski z bielsko-bialskiej enklawy językowej (por. np. tytuł artykułu: Weinreich, Uriel 1958. „Yiddish and Colonial German in Eastern Europe. The differential impact of Slavic”, w: American Contributions to the Fourth International Congress of Slavicist. Gravenhage: Mouton & Co.
. W wyniku emigracji ludności żydowskiej na tereny słowiańskie rozwijał się pod wpływem lokalnych języków słowiańskich, co jednak nie miało większego wpływu na jego strukturę. Teoria germanocentryczna twierdzi, że jidysz jest językiem germańskim zarówno genetycznie, jak i pod względem gramatyczno-strukturalnym. Zakłada ona także ciągłość rozwojową między tzw. jidysz zachodnim, którym posługiwali się Żydzi w  Europie Zachodniej i który wyszedł z użycia w XIX w., a jidysz wschodnim używanym w Europie Wschodniej. Zgodnie z tym założeniem obie odmiany języka jidysz należy traktować jako dwa dialekty tego samego języka.
Teoria slawocentryczna natomiast zakłada, że „jidysz jest językiem mieszanym powstałym na podłożu (substracie) słowiańskim w wyniku zamiany (ang. language shift) wcześniejszego żydowskiego wariantu języka słowiańskiego na jego odpowiednik germański” (Geller 2008:19)Geller 2008: 19 / komentarz/comment/r /
Geller, Ewa & Monika Polit. 2008. Jidyszland - polskie przestrzenie. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

. Główny proponent tej teorii, izraelski językoznawca Paul Wexler, w swojej publikacji pt. Yiddish – the fifteenth Slavic language. A study of partial language shift from Judeo-Sorbian to German (Jidysz – piętnasty język słowiański. Studium o częściowej zamianie  języka  judeo-łużyckiego na niemiecki) postuluje tezę, według której słowiańskim substratem dla jidysz miałby być język judeo-łużycki (Wexler 1991)Wexler 1991 / komentarz/comment/r /
Wexler, Paul. 1991. "Yiddish – The Fifteenth Slavic Language. A Study of Partial Language Shift from
Judeo-Sorbian to German", International Journal of the Sociology of Language 91.
. W przeciwieństwie do teorii germanocentrycznej, teoria slawocentryczna jidysz zachodni i jidysz wschodni traktuje jako dwa odrębne języki, przy czym dzisiejszy język jidysz wyrósł jako kontynuacja rozwojowa  jidysz wschodniego.
Mieszany charakter języka jidysz przejawia się także w rozbudowanej synonimice. Często zdarza się, że konkretne pojęcia określane są za pomocą kilku wyrazów pochodzących z różnych języków na niego oddziałujących. W związku z tym wiele zapożyczeń nabrało konkretnych, wyspecjalizowanych znaczeń kontekstualnych. Katz (2005)Katz 2005 / komentarz/comment/r /
Katz, Dovid 2005. The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. New Haven: Yale University.

 podaje przykład wyrazu gest געסט (z niem. Gast ‘gość’), który oznacza każdy rodzaj gości; orchim (z hebr.  אורחיםאורח ) to zwykle ‘ubodzy odwiedzający, których powinno się ugościć podczas szabatu lub świąt’; natomiast uszpizn (z aram. אושפיזין) to ‘siedem biblijnych postaci, od Abrahama do Dawida, które, według żydowskich wierzeń, odwiedzają kuczki podczas Święta Szałasów - Sukes’.
Jidysz oraz inne języki żydowskie wykazują kilka wspólnych cech, które wynikają z ich charakteru jako języków silnie wiążących społeczności żydowskie z judaizmem. Wspólną cechą jest zapis przy użyciu znaków alfabetu hebrajskiego [17]przyp17 / komentarz/comment /
Jidysz przy użyciu znaków alfabetu hebrajskiego stworzył odrębny alfabet, który należy nazywać alfabetem jidysz. Podstawowa różnica między alfabetem hebrajskim a jidysz polega na zaadaptowaniu niektórych liter, które w jidysz zaczęły oddawać samogłoski oraz niewystępujące w hebrajskim połączenia spółgłosek do zapisu głosek, takich jak [ż], [cz] czy też [dż]. Alfabet jidysz, w odróżnieniu od alfabetu hebrajskiego, posiada zatem samogłoski.
, co związane było z poczuciem religijnej tożsamości ich użytkowników. Posiadały one także pewną wspólną warstwę leksykalną, zapożyczoną z języków hebrajskiego i aramejskiego. Pamiętając o wadze języka hebrajskiego dla społeczności żydowskiej, zrozumiałe jest, że wszystkie te języki łączyły tzw. kulturemy – zapożyczenia z języków hebrajskiego i aramejskiego – dwóch języków liturgii żydowskiej.


Alfabet jidysz. Litery koloru czerwonego są używane wyłącznie w wyrazach pochodzenia semickiego.   


Jidysz zapisany alfabetem hebrajskim: Plakat przedstawienia Żydowski Król Lear.
Poniższe częściowe tłumaczenie pochodzi ze strony Biblioteki Publicznej Nowego Jorku (NYPL):

Der Yudisher Kenig Lier [Żydowski Król Lear] w reżyserii
p. Jacoba Gordina
p. Jacob Adler jako Król Lear,
p. [Berl] Bernstein jako Shammai
Windsor Theatre, Czwartek, 13 października, 1898.

- Morze diamentów!
-Co, jeszcze więcej diamentów? – pytasz drwiąco – to pewnie jakaś nowa sztuka, ale co z tego?
-Nie, przyjacielu, tym razem się mylisz. Zapewniamy cię, że tym razem stworzyliśmy coś, czego nigdy wcześniej nie widziałeś, nawet w swoich snach. Posłuchaj, co dla ciebie przygotowaliśmy: Żydowskiego Króla Lear, a to w imieniu The Hebrew Legal Aid and Protective Association. NYPL Digital ID 435133.

Obraz jest własnością publiczną, gdyż przedawniły się jego prawa autorskie. Dotyczy to Australii, Unii Europejskiej oraz krajów, które uznają prawa autorskie za przedawnione po min. 70 latach od śmierci autora.
Jidysz może być również zapisywany w alfabecie łacińskim; kliknij tutaj, aby zobaczyć tabelkę stworzoną przez YIVO (Żydowskii Instytut Naukowy) przedstawiającą jeden ze sposobów transliteracji jidysz. Choć standardowy jidysz jest ogólnie akceptowy, od czasu do czasu jest ignorowany na rzecz wyrazów, których pisownia jest powszechnie znana i używana przez użytkowników jidysz. Na przykład w wielu amerykańskich słownikach występuje słowo zapisywane jako chutzpah, ale według YIVO poprawna jego transliteracja to khutspe (w polskiej transkrypcji trzeba by to słowo zapisać jako ‘chucpe’).

Język czy dialekt? Jak sama grupa to widzi

Przez długi czas jidysz postrzegany był przez jego użytkowników jako niepełnoprawny żargon, zlepek różnojęzycznych elementów (zwłaszcza w środowisku zwolenników Haskali) i odmawiano mu miana autonomicznego, samodzielnego języka. Dopiero w XX w. w wyniku podejmowanych starań środowisk jidyszystycznych [18]przyp18 / komentarz/comment /
Celem środowisk jidyszystycznych związanych z ideologią jidyszyzmu i działających w XX w. było propagowanie, upowszechnianie i rozwój szeroko rozumianej kultury powstającej w języku jidysz, w opozycji do kultury tworzonej przez Żydów w języku hebrajskim lub oficjalnych językach państwowych.
 oficjalnie uznany został za jeden z narodowych języków Żydów w Europie Wschodniej (drugim był język hebrajski – por. obrady konferencji w Czerniowcach w 1908 r. [19]przyp19 / komentarz/comment /
Obradująca w 1908 r. konferencja w Czerniowcach, stolicy wielojęzycznej i wielokulturowej Bukowiny, była pierwszą konferencją poświęconą językowi jidysz. Grupa działaczy na rzecz jidysz, pisarzy, dziennikarzy, intelektualistów, wśród których znaleźli się Icchok Lejb Perec, Szalom Asz, Hirsz Dowid Nomberg, Nojech Pryłucki oraz jej inicjator Natan Birnbaum, obradowała nad losem jidysz w społeczności żydowskiej w Europie Wschodniej. Ostatecznie w wyniku zaciętej dyskusji ze zwolennikami języka hebrajskiego jidysz został uznany, obok hebrajskiego, za narodowy język żydowskiej diaspory.
). Z językoznawczego punktu widzenia jidysz nie jest ani dialektem, ani socjolektem. W przededniu II wojny światowej jidysz w niczym nie ustępował innym tzw. językom kulturalnym [20]przyp20 / komentarz/comment /
Por. rozdział "Język jidysz - obecność w życiu publicznym".
.

Tożsamość: jak sama grupa to widzi

  • Narodowa i etniczna
Język jidysz pełnił funkcję identyfikującą i w obliczu nieistniejącego „państwa żydowskiego” jako jednostki narodowotwórczej stał się wyrazem żydowskiej tożsamości i czynnikiem współtworzącym kulturę Żydów we  Europie Wschodniej. Służył on także do samookreślenia posługującej się nim wspólnoty komunikacyjnej.
  • Religijna
Żydzi od zawsze byli narodem mocno związanym z judaizmem, stanowiącym ważny element ich egzystencji. To religijno-kulturowe dziedzictwo żydowskie, jakimi były święte pisma [21]przyp21 / komentarz/comment /
Do najważniejszych należy Tora (Pięcioksiąg Mojżeszowy) oraz Talmud stanowiący komentarze do Tory.
 judaizmu, współtworzyło ich tożsamość.  
Jidysz, podobnie jak inne języki żydowskie, zapożyczał z loszn kojdesz [22]przyp22 / komentarz/comment /
Loszn kojdesz to dosłownie język święty. Chodzi tu o język hebrajsko-aramejski, w którym napisane zostały Tora, Talmud, żydowskie modlitwy i inne i który to stanowił ważną część żydowskiej religii, tradycji i obrzędowości.


 (לשון-קודש) nowe słowa, jak i całe konstrukcje gramatyczne. Również wpływ jidysz na święty język był znaczący, o czym świadczą kalki semantyczne pojawiające się w tekstach pisanych w tym języku.
Obecnie użytkowników języka jidysz można podzielić na dwie grupy: religijną i świecką.
Holokaust sprawił, że duża część Żydów odeszła od judaizmu, a ich tożsamość przestała mieć zabarwienie wyznaniowe. Istnieją jednak społeczności żydowskie, które dalej kultywują religię mojżeszową (judaizm), a wraz z nią język jidysz. Przykładem zachowania  funkcjonalnej dyglosji [23]przyp23 / komentarz/comment /
Dyglosja to funkcjonalna wielojęzyczność, w wyniku której każdemu z używanych języków przypisana jest inna funkcja, np. inny język używany jest w domu, inny zaś w pracy.
 jidysz-hebrajskiej jest społeczność chasydzka żyjąca w enklawach w Stanach Zjednoczonych, Izraelu i kilku europejskich miastach. Jidysz cały czas funkcjonuje tam jako język codziennego użytku. Społeczności te podejmują jednocześnie próbę oddzielania języka utylitarnego od świętego języka liturgii.
  • Biolekty
Warto zaznaczyć, że jidysz często nazywany był mame loszn (מאַמע-לשון) – językiem matek i żydowskich kobiet. W skrajnych przypadkach nawet sfera sacrum uzależniona była pod względem lingwistycznym od płci jej odbiorców. Zdarzało się, że w dwujęzycznych modlitewnikach – jidysz hebrajsko-aramejskich – podawane były dwie różne wersje tej samej modlitwy; ta w języku świętym przeznaczona była dla mężczyzn, ta w jidysz do odmawiania przez kobiety (Seidman 2010Seidman 2010 / komentarz/comment/r /
Seidman, Naomi 2010. "Małżeństwo z przeznaczenia", Cwiszn. Żydowski kwartalnik o literaturze i sztuce 3. online: http://www.cwiszn.pl/files/files/seidman_12-14_fragment.pdf [15.09.2012].
).
Dziś w społecznościach chasydzkich jidysz jest językiem używanym przede wszystkim przez mężczyzn. Jak podaje Fader, kobiety są bardziej skłonne mówić w języku miejscowym (w przykładach analizowanych przez autorkę jest to język angielski), który jednakże charakteryzuje się dużą ilością zapożyczeń z jidysz (Fader 2009)Fader 2009 / komentarz/comment/r /
Fader, Ayala 2009. Mitzvah Girls. New Jersey: Princeton University Press.

.

Jidysz polski

Klasyfikacja dialektów jidysz

Dialektalny podział języka jidysz był jednym z językoznawczych zagadnień, które wzbudzały zainteresowanie badaczy od najdawniejszych czasów. Już w XVII w. zdawano sobie sprawę z fonetycznych, morfologicznych i leksykalnych różnic istniejących między językiem używanym na terytorium niemieckojęzycznym a językiem, w którym mówiono na Wschodzie, głównie na terenach słowiańskich (Katz 1983: 1019)Katz 1983: 1019 / komentarz/comment/r /
Katz, Dovid 1983. „Zur Dialektologie des Jiddischen“, w: Werner Besch & Urlich Knoop & Wolfgang Putschke & Herbert Ernst Wiegand (red.) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Berlin/Nowy Jork: Walter de Gruyter, s. 1018-1041.

. Dziś termin jidysz odnosi się przede wszystkim do wschodniej odmiany języka i tak też należy go rozumieć. Z tego powodu w niniejszym szkicu pominięty zostanie dialektalny podział języka używanego przez Żydów w Europie Zachodniej [24]przyp24 / komentarz/comment /
Szczegółowe informacje dotyczące badań nad dialektologią jidysz oraz różnych klasyfikacji dialektów znaleźć można w: Kozłowska 1968; Katz 1980.
.


Mapa dialektów jidysz (na podstawie Barnavi i Charbit 1992: 193Barnavi i Charbit 1992: 193 / komentarz/comment/r /
Barnavi, Elie & Denis Charbit 1992. Histoire Universelle des Juifs. Paris: Hachette.

).

Przy podziale jidysz na dialekty stosowane były różne kryteria. W 1913 r. Ber Borochow, uchodzący za ojca nowoczesnej jidyszystyki [25]przyp25 / komentarz/comment /
Więcej na temat Bera Borochowa, jego działalności politycznej, a przede wszystkim zaangażowania w badanie szeroko rozumianej filologii języka jidysz por. YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe: http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Borokhov_Ber [dostęp 1.09.2012].
, obierając za punkt odniesienia kryterium etniczne grup zamieszkujących dane tereny, zaproponował podział dialektów na jidysz polski, jidysz południowy (używany na terytorium Bukowiny, Rumunii i na Wołyniu, zwany też ukraińskim) oraz jidysz litwacki zwany też litewskim (Katz 1983: 1020)Katz 1983: 1020 / komentarz/comment/r /
Katz, Dovid 1983. „Zur Dialektologie des Jiddischen“, w: Werner Besch & Urlich Knoop & Wolfgang Putschke & Herbert Ernst Wiegand (red.) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Berlin/Nowy Jork: Walter de Gruyter, s. 1018-1041.
. Należy podkreślić, że używane określenia nie mogą być utożsamiane z rzeczywistymi dzisiejszymi, ani nawet ówczesnymi, granicami państwowymi. Wskazują one raczej na ko-terytorialne języki, z którymi dany dialekt pozostawał w kontakcie i które na niego wpływały: na dialekt polski – język polski, na dialekt południowy – język ukraiński, na dialekt litewski – język białoruski oraz litewski. Warto również podkreślić, że w odniesieniu do dialektalnych różnic, osoby posługujące się danymi dialektami nazwano w jidysz odpowiednio poljakes ‘Polakami’ (פּאָליאַקעס), galicjaner ‘Galicjaninami’ (גאַליציאַנער) oraz litwakes ‘Litwakami’ (ליטוואַקעס). Rozróżnienie to nie wskazywało jedynie na różnice czysto językowe, często odnosiło się także do charakterologicznych i światopoglądowych różnic między Żydami zamieszkującymi różne terytoria Europy Wschodniej [26]przyp26 / komentarz/comment /
Należy w tym miejscu podkreślić, że granica między dialektem polskim a litewskim stała się umowną granicą dzielącą Europę Wschodnią na teren oddziaływania chasydyzmu oraz teren działalności misnagdów, ruchu opozycyjnego wobec chasydyzmu (Geller 1994: 68).
.
Różnice między poszczególnymi dialektami języka jidysz wynikają przede wszystkim ze zróżnicowanej realizacji samogłosek akcentowanych. Salomo Birnbaum przy zastosowaniu kryterium fonetycznego przeprowadził podział na dialekt –o (litewski) oraz diatekt –u (polski i południowy). Kryterium podziału była wymowa samogłoski [o], w takich wyrazach jak: jid. stand. zogn ‘powiedzieć’ (זאָגן), tog ‘dzień’ (טאָג); w dialekcie –u realizowane jako zugn, tug; w dialekcie –o jako zogn, tog. Dodatkowo Birnbaum podzielił dialekt -u na dwa odłamy: dialekt –aj (polski) oraz dialekt –ej (południowy, ukraiński). Podstawę podziału stanowiła fonetyczna realizacja standardowego dyftongu [ej], w takich wyrazach jak: jid. stand. mejdl (מיידל)‘dziewczyna’, zejde (זיידע) ‘dziadek’, pejsech (פסח) ‘Pascha’; w dialekcie –aj wymawiane jako majdl, zajde, pajsech;w dialekcie –ej jako mejdl, zejde, pejsech. 
Obierając za punkt wyjścia kryterium geograficznego rozprzestrzenienia danego dialektu, Nojech Pryłucki w 1920 r. zaproponował podział na jidysz centralny i jidysz wschodni. Jidysz centralny w rozumieniu Pryłuckiego używany był na terenach ówczesnej Polski, jidysz wschodni obejmował dzisiejszą Litwę, Łotwę, część Ukrainy, Rumunię, Besarabię i Wołyń. W tym miejscu należy podkreślić znaczne zasługi Pryłuckiego dla rozwoju dialektologii języka jidysz. Jego Nojech Prilucki Priulcki zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte  (נח פּרילוצקי זאַמלביכער פֿאַר יידישן פֿאָלקלאָר, פֿילאָלאָגיע און קולטו-געשיכטע, Nojecha Pryłuckiego antologia żydowskiego folkloru, filologii i historii kultury) (1917Pryłucki 1917 / komentarz/comment/r /
Pryłucki, Nojech 1917. Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte. Der konsonantizm. Warsze: Najer Farlag.
, 1921Pryłucki 1921 / komentarz/comment/r /
Pryłucki, Nojech 1921. "Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte", w: Dialektologisze paraleln un bamerkungen. Warsze: Najer Farlag.
Seidman, Naomi 2010. "Małżeństwo z przeznaczenia", Cwiszn 3. Available online at: http://www.cwiszn.pl/files/files/seidman_12-14_fragment.pdf (accessed 15 September 2012).
) stanowi pierwszy naukowy zbiór folklorystyczny wydany w jidysz, przy opisie którego Pryłucki uwzględnił różnice dialektalne zebranego materiału. On też uchodzi za badacza, który stworzył podwaliny dla naukowego zainteresowania dialektami jidysz [27]przyp27 / komentarz/comment /
Więcej na temat Nojecha Pryłuckiego por. YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe: http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Pry%C5%82ucki_Noah [dostęp 1.09.2012].
. Przez długi czas zaproponowana przez Pryłuckiego klasyfikacja dialektów jidysz obowiązywała w naukowych opracowaniach. Do niej także nawiązuje obowiązujący dziś podział. Przytoczony on został za Katzem (1983)Katz 1983 / komentarz/comment/r /
Katz, Dovid. 1983. „Zur Dialektologie des Jiddischen“, w: Werner Besch & Urlich Knoop & Wolfgang Putschke & Herbert Ernst Wiegand (red.) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Berlin/Nowy Jork: Walter de Gruyter, s. 1018-1041.
, stosując jednak uproszczoną terminologię – np. dla określenia dialektu używanego przede wszystkim na terytorium Królestwa Polskiego użyte zostało nie określenie centralny jidysz wschodni, a jedynie jidysz centralny. Termin jidysz używany jest tutaj w odniesieniu do języka Żydów wschodnioeuropejskich (tego co Katz nazywa jidysz wschodnim), a nie ich współwyznawców zamieszkujących tereny Europy Zachodniej (jidysz zachodni).
Tradycyjnie wyróżnia się trzy dialekty jidysz:
  • północno-wschodni (w terminologii Birnbauma dialekt –o) używany przede wszystkim na Litwie, Łotwie, Białorusi, północno-wschodniej Ukrainie i w północno-wschodniej Polsce (okolice Suwałk). Dialekt ten zwany jest także dialektem litwackim lub litewskim. Ten dialekt stał się podstawą współczesnego języka standardowego, który studiowany jest przez chcących nauczyć się jidysz oraz w którym głównie powstaje współczesna literatura jidysz i wydawana jest prasa (należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie cechy charakterystyczne dla dialektu północno-wschodniego wprowadzone zostały do wersji standardowej);
  • centralny (w terminologii Birnbauma dialekt –aj), w którym mówiono głównie na terenach Królestwa Kongresowego, także zachodniej i częściowo wschodniej Galicji oraz na terenie północnych i wschodnich Węgier, i w Transylwanii. Od głównego terytorium jego użytkowania, terytorium Polski, zwany jest on także dialektem polskim;
  • południowo-wschodni (w terminologii Birnbauma dialekt –ej), określany także jako jidysz wołyński, podolski lub besarabski, używany był na terytorium Ukrainy, częściowo we wschodniej Galicji, Rumunii i w południowo-wschodniej Polsce.

Ze względu na występowanie szeregu wspólnych cech fonetycznych między dialektem centralnym i południowo-wschodnim zwykło określać się je mianem dialektu południowego (w opozycji do dialektu północnego – litwackiego). Cechą charakterystyczną obu dialektów tworzących dialekt południowy była wymowa protosamogłoski [28]przyp28 / komentarz/comment /
Pod pojęciem protosamogłosek należy rozumieć zrekonstruowane przez Maxa Weinreicha samogłoski, które, jak zakłada amerykański jidyszysta, były pierwotnymi samogłoskami języka jidysz, a w toku historii inaczej rozwijały się w poszczególnych dialektach jidysz.
 [a:] [29]przyp29 / komentarz/comment /
Max Weinreich w Geszichte fun der jidiszer szprach (1973), wyd. ang. History of he Yiddish Language (1983, 2008) zrekonstruował system protosamogłosek języka jidysz. W odniesieniu do niego współcześnie prowadzone są badania dialektologiczno-historyczne pozwalające zrekonstruować nie tylko fonetyczne cechy dystynktywne poszczególnych dialektów, ale także zakładane wcześniejsze stadia rozwoju języka jidysz. Także Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry (LCAAJ), cały czas powstający atlas językowy dialektów używanych przez Żydów Aszkenazyjskich, używa do opisu różnic fonetycznych klasyfikacji protosamogłosek wypracowanej przez Weinreicha.
 jako [u] (por. zugn, tug). Dopiero w obrębie tej większej grupy zwykło wyróżniać się dialekt charakteryzujący się wymową protosamogłoski [e1] [30]przyp30 / komentarz/comment /
Przy podawaniu różnic w wymowie pomiędzy poszczególnymi dialektami oraz do zapisu wymowy poszczególnych wyrazów użyta została transkrypcja IPA.

w dialekcie polskim jako [aj] (por. majdl ‘dziewczyna’, zajde ‘dziadek’) a w dialekcie południowym jako [ej] (por. mejdl, zejde). Przytaczana przez wielu badaczy dialektów jidysz fraza kojfn flejš (קויפֿן פֿלייש) ‘kupować mięso’ brzmiałaby w jidysz północnym: kejfn flejš, w jidysz centralnym: kojfn flajš, zaś w jidysz południowym: kojfn flejš.
W uproszczeniu podział dialektów języka jidysz można przedstawić następująco:





Należy jeszcze raz podkreślić, że różnice pomiędzy poszczególnymi dialektami języka jidysz wynikają przede wszystkim z odmiennej realizacji poszczególnych protosamogłosek języka jidysz. Zilustrowano to w tabeli poniżej. Ze względu na przejrzystość i niepowszechną znajomość systemu protosamogłoskowego wypracowanego przez Weinreicha różnice zostaną ukazane w odniesieniu do współczesnej, standardowej wymowy samogłosek w języku jidysz. Tym niemniej warto również pamiętać o morfologicznych i leksykalnych różnicach między poszczególnymi dialektami. W odniesieniu do jidysz centralnego charakterystyka wszystkich jego cech językowych przedstawiona zostanie poniżej.
Niezależnie od dialektu należy mieć na uwadze fakt, że często w wyniku wędrówek ludności dochodziło do nakładania się i mieszania poszczególnych dialektów. Także używane gwary lokalne wywierały wpływ na poszczególne dialekty, prowadząc często do powstania w obrębie wyróżnionych dialektów głównych mniejszych subdialektów, zwykle charakterystycznych dla poszczególnych miejscowości [31]przyp31 / komentarz/comment /
Stąd też wiele analiz przede wszystkim warstwy leksykalnej poszczególnych dialektów miejscowych, które licznie reprezentowane są w filologicznych czasopismach jidyszowych. Por. bibliografię opracowań dialektów jidysz w: Birnbaum 1979.
.

znaczenie jidysz północny
(dialekt –o)		jidysz centralny
(dialekt –u/-aj)		 jidysz południowy
(dialekt –u/-ej)		 jidysz standardowy

[aj] [a:] [a:] [aj]
mój/moja majn ma:n ma:n majn
dziś hajnt ha:nt ha:nt hajnt
wino vajn va:n va:n vajn

[o] [u] [u] [o]
powiedzieć zogn zugn zugn zogn
Kraków krokɛ krukɛ krukɛ krokɛ
prezent matonɛ matunɛ matunɛ matonɛ

[ej] [oj] [oj] [oj]
Tora tejrɛ tojrɛ tojrɛ tojrɛ
mieszkać vejnɛn vojnɛn vojnɛn vojnɛn
kupować kejfn kojfn kojfn kojfn

[oj] [o:] [o:] [oj]
kobieta froj fro: fro: froj
szyba šojb šo:b šo:b šojbš
głuchy/głucha tojb to:b to:b tojb

[ɛ] [ej] [ej] [ɛ]
prosić bɛtn bejtn bejtn bɛtn
karczma krɛčmɛ krejčmɛ krejčmɛ krɛčmɛ
Zelig ’imię męskie’ zɛlik zejlik zejlik zɛlik

[u] [i] [i] [u]
przyjść kumɛn kimɛn kimɛn kumɛn
izba štub štib štib štub
męczyć mučɛn mičɛn mičɛn mučɛn

[u] [ɪ] [ɪ] [u]
pies hunt hɪnt hɪnt hunt
Purim 'święto żydowskie'
 purim pɪtim pɪrim purim

[ej] [aj] [ej] [ej]
dziewczyna mejdl majdl mejdl mejdl
Pascha pejsɛx pajsɛx pejsɛx pejsɛx
dziadek zejdɛ zajdɛ zejdɛ zejdɛ


Różnice w wymowie samogłosek w poszczególnych dialektach. Przytoczone przykłady oparto na przykładach zamieszczonych w: Geller 2001: 59Geller 2001: 62 / komentarz/comment/r /
Geller, Ewa 2001. Warschauer Jiddisch. Tübingen: Niemeyer.

 oraz Katz 2007: 147-148Katz 2007 / komentarz/comment/r /
Katz, Dovid 2007. Words on Fire: The Unfinished Story of Yiddish. New York: Basic Books.
.

Jidysz polski

Jidysz polski, zwany także jidysz centralnym, graniczył na północnym wschodzie z dialektem północno-wschodnim (litwackim; granica między dialektem -u a dialektem -o), na południu z dialektem południowo-wschodnim (ukraińskim; granica między dialektem -aj i dialektem -ej), na południowym zachodzie zaś z tzw. dialektami przejściowymi jidysz zachodnim w Niemczech, w Czechach i na Słowacji (Katz 1983: 1021)Katz 1983: 1021 / komentarz/comment/r /
Katz, Dovid 1983. „Zur Dialektologie des Jiddischen“, w: Werner Besch & Urlich Knoop & Wolfgang Putschke & Herbert Ernst Wiegand (red.) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Berlin/Nowy Jork: Walter de Gruyter, s. 1018-1041.
.
Polski jidysz nie był dialektem jednorodnym, a w jego obrębie istniały liczne subdialekty, charakterystyczne dla poszczególnych miast i miasteczek. Różniły się one między sobą nie tylko warstwą leksykalną, ale także do pewnego stopnia fonetyczną realizacją poszczególnych samogłosek i dyftongów, a także spółgłosek – inaczej wymawiano pewne słowa w Warszawie, inaczej w pobliskim Sochaczewie, inaczej znów w Lublinie. Dlatego każdy z subdialektów centralnego jidysz zasługuje na osobne opracowanie. Wyczerpującą i wnikliwą analizę jednego z najważniejszych subdialektów jidysz centralnego – warszawskiego jidysz – przedstawiła Ewa Geller w monografii Warschauer Jiddisch (2001)Geller 2001 / komentarz/comment/r /
Geller, Ewa 2001. Warschauer Jiddisch. Tübingen: Niemeyer.
. Wiele cennych informacji dotyczących poszczególnych subdialektów można znaleźć we wspomnianych już pracach Nojecha Pryłuckiego (1917Pryłucki 1917 / komentarz/comment/r /
Pryłucki, Nojech 1917. Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte. Der konsonantizm. Warsze: Najer Farlag.
, 1921Pryłucki 1921 / komentarz/comment/r /
Pryłucki, Nojech 1921. "Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte", w: Dialektologisze paraleln un bamerkungen. Warsze: Najer Farlag.
Seidman, Naomi 2010. "Małżeństwo z przeznaczenia", Cwiszn 3. Available online at: http://www.cwiszn.pl/files/files/seidman_12-14_fragment.pdf (accessed 15 September 2012).
) noszących zbiorczy tytuł Nojech Prilucki zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte (נח פּרילוצקי זאַמלביכער פֿאַר יידישן פֿאָלקלאָר, פֿילאָלאָגיע אוןקולטור-געשיכטע). Istnieje także opracowanie dialektu lubelskiego Lubliner Jiddisch (1988)Dyhr 1988 / komentarz/comment/r /
Dyhr, Mogens & Ingeborg Zint 1988. Lubliner Jiddisch: ein Beitrag zur Sprache und Kultur des Ostjiddischen im 20. Jahrhundert anhand eines Idiolekts. Tübingen: Niemeyer.
 autorstwa Mogensa Dyhra i Ingeborg Zint. Przedstawiona poniżej analiza najważniejszych cech jidysz centralnego opiera się w dużej mierze na badaniach Pryłuckiego (1917Pryłucki 1917 / komentarz/comment/r /
Pryłucki, Nojech 1917. Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte. Der konsonantizm. Warsze: Najer Farlag.
, 1921Pryłucki 1921 / komentarz/comment/r /
Pryłucki, Nojech 1921. "Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte", w: Dialektologisze paraleln un bamerkungen. Warsze: Najer Farlag.
Seidman, Naomi 2010. "Małżeństwo z przeznaczenia", Cwiszn 3. Available online at: http://www.cwiszn.pl/files/files/seidman_12-14_fragment.pdf (accessed 15 September 2012).
) i Geller (2001)Geller 2001 / komentarz/comment/r /
Geller, Ewa 2001. Warschauer Jiddisch. Tübingen: Niemeyer.
.

System samogłoskowy polskiego jidysz

Jak podkreśla Weinreich (1973; 2008:15),Weinreich ( [1973] 2008) / komentarz/comment/r /
Weinreich, Max (1973) 2008. History of the Yiddish Language. Nowy Jork: YIVO Institute for Jewish Research (Tytuł oryg. Geszichte fun der jidiszer szprach, przeł. Shlomo Noble, red. Paul Glaser).

 różnice pomiędzy poszczególnymi dialektami dotyczą różnej artykulacji samogłosek i dyftongów. Cechą charakterystyczną jidysz centralnego jest występowanie długich i krótkich samogłosek. Część z nich jednak, mimo faktu iż badacze wyróżniają opozycję samogłoska krótka : samogłoska długa, nie tworzy par wyrazów różniących się tylko jedną głoską, zwanych parami minimalnymi (Geller 2001:62)Geller 2001: 62 / komentarz/comment/r /
Geller, Ewa 2001. Warschauer Jiddisch. Tübingen: Niemeyer.

. Tradycyjnie wyróżnia się trzy pary samogłosek długich i krótkich: [a] : [a:]; [i] : [i:] oraz [ᴐ:] : [ᴐu]. System samogłosek jidysz centralnego wygląda następująco (za: Geller 2001:62Geller 2001: 62 / komentarz/comment/r /
Geller, Ewa 2001. Warschauer Jiddisch. Tübingen: Niemeyer.

):


i: i


u
ɛj


ɔ: / ɔu

ɛ
ɔ ɔj


a



a:



aj



Charakterystyczne cechy systemu samogłoskowego jidysz centralnego zilustrowane zostaną przytoczonym przez Weinreicha ([1973] 2008:15)Weinreich ( [1973] 2008) / komentarz/comment/r /
Weinreich, Max (1973) 2008. History of the Yiddish Language. Nowy Jork: YIVO Institute for Jewish Research (Tytuł oryg. Geszichte fun der jidiszer szprach, przeł. Shlomo Noble, red. Paul Glaser).

 zdaniem brzmiącym w standardowej wersji jidysz: du zogst hajnt nejn [du zokst haɪ̯nt neɪ̯n] ‘mówisz dziś nie’, w jidysz centralnym zaś: di zugst hant najn [di: zukst ha:nt naɪ̯n]:

  • jid. stand. [u] → jid. cent. [i:], np. [du] : [di:] ‘ty’, [gut] : [gi:t] ‘dobrze’, [bruder] : [bri:der] ‘brat’;
  • jid. stand. [ɔ] → jid. cent. [u], np. [zɔgņ] : [zugņ] ‘powiedzieć’, [tɔk] : [tuk] ‘dzień’, [jɔr] : [jur] ‘rok’ – cecha ta oddziela dialekt polski i ukraiński od litwackiego;
  • jid. stand. [aɪ̯] → jid. cent. [a:], np. [haɪ̯nt] : [ha:nt] ‘dziś’, [t͡saɪ̯t] : [t͡sa:t] ‘czas’, [vaɪ̯p] : [va:p] ‘żona’;
  • jid. stand. [eɪ̯] → jid. cent. [aɪ̯], np. [neɪ̯n] : [naɪ̯n] ‘nie’, [meɪ̯dl] : [maɪ̯dl] ‘dziewczyna’, [geɪ̯ņ] : [gaɪ̯ņ] ‘iść’ – ta cecha odróżnia polski jidysz od jidysz ukraińskiego;
  • jid. stand. [ɔʏ̯] → jid. cent. [ɔ:], np. [bɔʏ̯x] : [box] ‘brzuch’, [tɔʏ̯b] : [to:b] ‘gołąb’, [tɔʏ̯znt] : [to:znt] ‘tysiąc’;
  • jid. stand. akcentowane [ɛ] → jid. cent. [eɪ̯] w sylabie otwartej, np. [rɛgn] : [reɪ̯gn] ‘deszcz’, [lɛder] : [leɪ̯der] ‘skóra’, [lɛbm] : [leɪ̯bm] ‘żyć’;
  • jid.stand. typowa końcówka zdrabniająca w l. mn. -e/lex brzmi w jidysz centralnym -aɫax, np. jid. stand. [mejdelex] - jid. cent. [majdaɫax] ‘dziewczynki’.


znaczenie jidysz standardowy jidysz polski

[u]
 [i:]
ty
 du di:
dobrze    gut gi:t
brat
 bruder bri:der

[ɔ]
 [u]*
powiedzieć
 zɔgn zugn
dzień
 tɔk tuk
rok
 jɔr jur

[aɪ̯] [a:]
dziś haɪ̯nt ha:nt
czas  t͡saɪ̯t t͡sa:t
żona vaɪ̯p va:p

[eɪ̯] [aɪ̯]**
nie neɪ̯n naɪ̯n
dziewczyna
 meɪ̯dl maɪ̯dl
iść geɪ̯ņ gaɪ̯ņ

[ɔʏ̯] [ɔ:]
brzuch bɔʏ̯x bɔ:x
gołąb tɔʏ̯b tɔ:b
tysiąc tɔʏ̯znt tɔ:znt

[ɛ] [eɪ̯]***
deszcz rɛgn reɪ̯gn
skóra lɛder leɪ̯der
żyć lɛbm leɪ̯bm

[-(e)lex] [-aɫax]****
dziewczynki mejdelex majdaɫax

*- cecha ta oddziela dialekt polski i ukraiński od litwackiego
**- cecha ta odróżnia polski jidysz od jidysz ukraińskiego
***-w sylabie otwartej
****-standardowa końcówka zdrabniająca

System spółgłoskowy

Jak już wspomniano, system spółgłoskowy poszczególnych dialektów jidysz nie różnił się na tyle, aby na jego podstawie opisywać różnice pomiędzy nimi. Niemniej jednak poniżej naszkicowano kilka cech charakterystycznych dla jidysz centralnego:

Zagadnienia morfologiczne

Charakterystyczną cechą morfologicznego systemu jidysz centralnego jest występowanie w miejscu standardowego zaimka osobowego mir (1. osoba l. mn.) zaimka inc [jint͡s] oraz w miejscu standardowego zaimka osobowego ir (2. os. l. mn.) – zaimka ec [34]przyp34 / komentarz/comment /
W pozycji nieakcentowanej skrócona forma nieakcentowana zaimka jid. enc brzmi [–c].
 [ɛt͡s], który w bierniku przyjmuje formę enk [ɛɳk] (w jidysz standardowym ajx), a jego forma dzierżawcza ‘wasz’ brzmi enker [ɛɳkɛr] (zamiast standardowego ajer). Tworzy on charakterystyczną dla tego dialektu formę trybu rozkazującego dla 2. os. l.mn. polegającą na dodaniu do rdzenia czasownika sufiksu -c, np. gajc! w miejsce standardowego gejt ‘idźcie’ lub laxc! ‘śmiejcie się’, standardowo lacht!
W centralnym jidysz dochodzi często do zlania się nieakcentowanej formy zaimka osobowego 3. os. l. poj. rodzaju męskiego w przypadku zależnym (każdym innym oprócz mianownika) [ɛjm] ‘go, mu, nim’ (w wersji standardowej im) z poprzedzającym go przyimkiem, np. mitn ‘z nim’, w odróżnieniu do standardowego mit im.
Warto w tym miejscu przytoczyć system zaimków osobowych występujących w pozycji akcentowanej i nieakcentowanych skróconych zaimków w ich formach charakterystycznych dla jidysz centralnego. Występowanie form pełnych i skróconych zaimków osobowych było cechą charakteryzującą wszystkie dialekty języka jidysz (zaimki różniły się przede wszystkim wymową i występowaniem wyżej wymienionych form w jidysz centralnym). Współcześnie w standardowej wersji jidysz używane są tylko dwie formy nieakcentowane: ix > x’ ‘ja’ [np. x’vel ajx zogn < > jid. centr. x’vel-ax  zugn]  oraz es > s’, zaimek nieosobowy ‘ono’, [np. s’iz geven < > jid. centr.  s’i gieven].

Formy zaimków charakterystyczne dla jidysz centralnego za: Geller 2008: 685-686Geller 2008: 685-686 / komentarz/comment/r /
Geller, Ewa 2008. „Germanocentric vs. Slavocentric Approach to Yiddish”, w: Vom Wort zum Text. Studien zur Deutschen Sprache und Kultur. Festschrift für Professor Józef Wiktorowicz zum 65. Geburtstag. Warszawa: Instytut Germanistyki, s. 681-693.

:

znaczenie
 zaimek w pozycji nieakcentowanej
 zaimek w pozycji akcentowanej
 jidysz standardowy
ja
 x-, ɛx ɛjx, ijɛx, jax [35]przyp35 / komentarz/comment /
Zaimek osobowy [jax] charakterystyczny dla jidysz warszawskiego to słowo powstałe, jak się zdaje, po skrzyżowaniu pol. ja + niem. ich.
 ix
ty tƗ di: du
on ɛ(r), r- ɛjɛ er
ona zi, z- zi: zi
ono s-, sɛ, sƗ ɛs es
my Ɨnts, mɛ, ma jint͡s/mijɛ mir
wy -ts ɛts
 ir
oni, one zɛ, z- zaj zej

System akcentowanych i nieakcentowanych zaimków osobowych w centralnym jidysz

Jidysz centralny używa specjalnej konstrukcji do wyrażania czasu teraźniejszego dla 1. os. l.mn., która polega na tautologicznym użyciu dwóch zaimków osobowych – pierwszego w formie pełnej, akcentowanej przed czasownikiem, drugiego przyłączonego do rdzenia czasownika: inc [jints] + rdzeń czasownika + mǝ, np. inc gejmǝ (w standardowym jidysz mir gejen), por. polskie tłumaczenie: ‘my idziemy’; inc zugmǝ (w standardowym jidysz mir zogn), por. pol. ‘my mówimy’. Konstrukcję tę, zdaje się, należy tłumaczyć wpływem języka polskiego. Kolokwialne konstrukcje niemieckie typu gemma! (Jacobs 2005:70)Jacobs 2005:70 / komentarz/comment/r /
Jacobs, Neil G. 2005. Yiddish: A Linguistic Introduction. Cambridge: CUP.

 używane są w języku niemieckim i jego austriackiej odmianie jedynie w trybie rozkazującym, w jidysz zaś – podobnie jak w polszczyźnie – ich użycie nie ogranicza się do form rozkazujących, a cechuje także tryb oznajmujący.

Leksyka

Standardowym już przykładem wyraźnie ukazującym różnice w warstwie leksykalnej między dialektami centralnym, północno-wschodnim i południowo-wschodnim jest jidyszowe określenie sklepu. Dla Żyda polskiego sklep to gevelb (געוועלב), dla Żyda litewskiego klejt (קלייט), dla Żyda ukraińskiego krom (קראָם).
Należy zaznaczyć, że różnice w warstwie leksykalnej między poszczególnymi dialektami wynikają przede wszystkim z oddziaływania na nie lokalnych języków używanych przez większościową społeczność nieżydowską. Zgodnie z tą regułą jidysz centralny cechowała obecność dużej liczby polonizmów, np. kaviarnje (קאַוויאַרניע) ‘kawiarnia’, mentlik (מענטליק) ‘mętlik’, kajzerke (קײַזערקע) ‘kajzerka’, ulik (אוליק) ‘ulik  – rodzaj śledzia’, subjekt (סוביעקט) ‘subjekt, sprzedawca’, stenken (סטענקען) ‘stękać’, polevke (פּאָלעווקע) ‘polewka’, fundirn (פֿונדירן) ‘fundować’, flondre (פֿלאָנדרע) ‘flądra – o kobiecie’ i wiele innych [36]przyp36 / komentarz/comment /
Zainteresowani warstwą leksykalną centralnego jidysz znajdą wiele ciekawych słów m.in. w słowniczku słów używanych w polskim jidysz Lejbusza Lehrera, w artykułach drukowanych w kolejnych numerach jidyszowego czasopisma Di Jidisze Szprach: „Lehrer, Lejbusz, Fun pojliszn dialekt” וילישן דיאַלעקטפּ פֿון, w: Di Jidisze Szprach יידישע שפּראַך   1942, t. 2, nr 3, s. 47-48, 1942; t. 2, nr 5, s. 149-151, 1942; t. 2, nr 6, 180-181, 1943; t.3, nr 1-2, s. 51-53, 1943; t. 3, nr 4-6, s. 146-148.
.
W przedwojennej Polsce blisko 3 miliony ludzi mówiło językiem jidysz (Birnbaum 1979: 41)Birnbaum 1979: 41 / komentarz/comment/r /
Birnbaum, Salmo 1979. Yiddish: A survey and a grammar. Manchester: Manchester University Press.

. Dziś w Polsce pozostała jedynie garstka natywnych użytkowników polskiego dialektu jidysz. Prędzej można ich spotkać w centrach kultury żydowskiej, takich jak Londyn czy Nowy Jork. Doskonale znany jest fakt, że język jidysz jest językiem zagrożonym (Brenzinger 2007:2)Brenzinger 2007: 2 / komentarz/comment/r /
Brenzinger, Matthias (ed.) 2007. Language diversity endangered. Berlin: Mouton de Gruyter.

. W związku z tym podejmowane są próby zbadania i udokumentowania jego charakterystycznych cech (por. Birnbaum 1979Birnbaum 1979 / komentarz/comment/r /
Birnbaum, Salmo 1979. Yiddish: A survey and a grammar. Manchester: Manchester University Press.
; Jacobs 2005Jacobs 2005 / komentarz/comment/r /
Jacobs, Neil G. 2005. Yiddish: A Linguistic Introduction. Cambridge: CUP.
). Jidysz polski jest dialektem zagrożonym także ze względu na próby rewitalizacji języka poprzez stworzenie „języka standardowego”. Fakt, że przed wojną tylko w Związku Radzieckim liczba użytkowników języka porównywalna była do liczby mówców jidysz w Polsce, a Rumunia, Węgry, Czechosłowacja, Łotwa i Litwa razem wzięte wciąż miały mniej użytkowników tamtejszych odmian jidysz niż było mówców polskiego jidysz w Polsce, niczego nie zmienia. Nie miało to wpływu na decyzję YIVO (ang. Institute for Jewish Research, New Jork; jid. Jidiszer Wisnszaftlecher Institut, JIWO; do wybuchu II wojny światowej z siedzibą w Wilnie), naukowego instytutu zajmującego się m.in. standaryzacją języka, który wybrał północny dialekt jidysz, którym mówiono na Litwie i na Łotwie, jako podstawę do stworzenia standardowego języka nauczanego na kursach wakacyjnych oraz używanego w podręcznikach na całym świecie.
Kod ISO
ISO 639-3:yid – kompleks jidysz

ydd – wschodni jidysz
Teksty źródłowe
Przypisy, załączniki i bibliografia