Język jidysz - obecność w życiu publicznym

Status oficjalny języka

Jidysz uwzględniony jest w Europejskiej Karcie Języków Regionalnych lub Mniejszościowych (1992), którą podpisały 33 państwa należące do Unii Europejskiej oraz państwa spoza niej. Karta ta ma na celu zapewnienie językom regionalnym lub mniejszościowym miejsca w edukacji i w mediach, w administracji i prawie, w ekonomii, w życiu społecznym, kulturalnym oraz w wymianach międzynarodowych na ile jest to praktycznie możliwe. Do tej pory (listopad 2012 r.) Karta została ratyfikowana przez 25 państw (Armenia, Austria, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Cypr, Czarnogóra, Czechy, Dania, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Lichtenstein, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Ukraina, Węgry,  Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii) (por. http://www.msw.gov.pl/download/1/9107/Europejskak_karta_jezykow_regionalnych_lub_mniejszosciowych.pdf). Jidysz ma status języka częściowo chronionego (część druga Karty) w Finlandii, Rumunii, Szwecji, Szwajcarii oraz Holandii, na następujących zasadach:

• respektowania zasięgu geograficznego każdego języka regionalnego lub mniejszościowego;
• uznania potrzeby zdecydowanych działań dla wspieranych języków;
• ułatwiania lub popierania posługiwania się językami regionalnymi lub mniejszościowymi w mowie i w piśmie, w życiu publicznym i prywatnym;
• zapewnienia odpowiednich metod i środków do nauczania oraz studiowania w językach regionalnych lub mniejszościowych na wszystkich stosownych poziomach;
• wspierania odpowiednich rodzajów wymiany międzynarodowej w sferze spraw objętych niniejszą Kartą i dotyczących języków regionalnych lub mniejszościowych;
• zobowiązania się do wyeliminowania każdego nieusprawiedliwionego zróżnicowania, wyłączenia, ograniczenia lub uprzywilejowania dotyczącego posługiwania się językami regionalnymi lub mniejszościowymi, wprowadzone z zamiarem zniechęcenia lub wystawienia na niebezpieczeństwo ich zachowania lub rozwoju;
• zobowiązania się do poparcia, za pomocą odpowiednich środków, wzajemnego zrozumienia między wszystkimi grupami językowymi w kraju.

Karta została ratyfikowana w 25 powyższych krajach, dzięki czemu języki mniejszościowe mogą zostać objęte większą ochroną, część trzecia Karty (por. www.coe.int/t/dg4/education/minlang/statesparties/default_en.asp).
Polska ratyfikowała Kartę dla wszystkich swoich języków regionalnych i mniejszościowych, co oznacza, że jidysz, wraz z innymi językami mówionymi na terenach Rzeczypospolitej, może zostać objęty ochroną i wsparciem w następujących obszarach:

• oświata,
• władze sądowe,
• władze administracyjne i służby publiczne,
• media,
• działalność kulturowa i jej baza materialna,
• życie ekonomiczne i społeczne,
• wymiana graniczna.

Dworzec kolejowy w Birobidżanie, fot. Maria Makarowa.

Jidysz jest językiem urzędowym w Żydowskim Obwodzie Autonomicznym Federacji Rosyjskiej [38]przyp38 / komentarz/comment /
Żydowski Obwód Autonomiczny w Birobidżanie, będący obecnie częścią Federacji Rosyjskiej, powstał przy granicy Związku Radzieckiego z Chinami 7 maja 1934 r. Był on częścią stalinowskiej polityki etnicznej i odpowiedzią Stalina na idee syjonizmu. Pomimo że utworzony został jako radziecka alternatywa państwa żydowskiego, Żydzi nigdy nie stanowili w nim większości. Więcej  na ten temat por. Patek, Artur 1997. "Birobidżan - sowiecka ziemia obiecana?", w : Żydowski Obwód Autonomiczny w ZSRR.
.

Obecność w mediach (prasa, radio, TV, Internet)

Przed wybuchem II wojny światowej w jidysz powstawała literatura piękna i fachowa, wydawana była prasa (do najważniejszych codziennych gazet należały m.in. Hajnt (הײַנט), Der Moment (‎דער מאָמענט) , Folks-Cajtung (פֿאָלקס-צײַטונג), jak i wiele innych). Jidysz był także językiem teatru i kina.
W przedwojennej historii kina w języku jidysz można wyróżnić trzy okresy: pierwszy od 1911 r. do 1916 r., drugi od 1924 r. do 1929 r. oraz trzeci (nazywany „złotą erą filmu żydowskiego w Polsce”) od 1936 r. do 1939 r. Początek kinematografii wiąże się z Siłą, przedsiębiorstwem Mordechaja Towbina, który współpracował z Warszawskim Teatrem Żydowskim. Pierwsze filmy były często filmowymi adaptacjami wystawianych wcześniej sztuk teatralnych. Produkcje tego okresu to głównie dzieła reżysera i scenarzysty Marka Arnsztejna, takie jak: Okrutny ojciec, Chasydka i odstępca, Macocha. Po upadku Siły, jej reżyser Abraham Izak Kamiński, reżyserował filmy w nowo powstałym Kosmofilmie, który wyprodukował filmy, takie jak: Fatalna klątwa, Bigamistka, Kara Boża czy Córka kantora. W 1924 r. Leo Film nakręciło Ślubowanie, które, w przeciwieństwie do innych produkcji (Jeden z 36, 1925 r.; W lasach polskich,1929 r.), odniosło wielki sukces. W latach 1930-tych produkowano filmy dokumentalne w jidysz m.in.: Wycieczkę do Ziemi Świętej (1931 r.), Palestynę odrodzoną (1934 r.), Świt, dzień i noc Palestyny (1934 r.) oraz fabularyzowane dokumenty Sabra (1932 r.) i Droga młodych (1935 r.), oba reżyserii Aleksandra Forda. W wersji dźwiękowej z filmów w języku jidysz w 1936 r. zostały wyświetlone: Za grzechy czy cieszący się wielkim powodzeniem Judel gra na skrzypcach. Producenci tego ostatniego podbili serca widzów następnymi produkcjami, m.in. Błaznem purymowym (1937 r.), Mateczką (1938 r.) czy Listem do matki (1938 r.). Z filmów próbujących przenieść mistykę żydowską na wielki ekran najwybitniejszym był wyreżyserowany w 1937 r. Dybuk, będący adaptacją filmową tragedii Szymona Anskiego. Ostatnim tytułem przed wybuchem II wojny światowej byli Bezdomni Aleksandra Martena.
Państwowy Teatr Żydowski [39]przyp39 / komentarz/comment /
Więcej informacji na ten temat zob. www.teatr-zydowski.art.pl [dostęp 3.12.2012].
działający w Warszawie od 1950 r.od czasu do czasu wystawia sztuki w języku jidysz, w tym adaptacje klasyków literatury żydowskiej. Jest jednym z dwóch stałych teatrów żydowskich w Europie grających sztuki w jidysz. Drugim jest rumuński Teatrul Evreiesc de Stat [40]przyp40 / komentarz/comment /
Więcej informacji na stronie samego teatru: http://www.teatrul-evreiesc.ro [dostęp 3.12.2012].
(Państwowy Teatr Żydowski) w Bukareszcie
W latach 1946-1990 wydawane było w Polsce jedno z dwóch pism ukazujących się w jidysz Folks sztime (פֿאָלקס שטימע), którego kontynuacją jest wydawane do dziś Słowo Żydowskie. Drugim czasopismem był naukowy periodyk poświęcony zagadnieniom historii Żydów na ziemiach polskich Bleter far geszichte (בלעטער פֿאַר געשיכטע), wydawany przez Żydowski Instytut Historyczny [41]przyp41 / komentarz/comment /
Strona Żydowskiego Instytutu Historycznego: http://www.jhi.pl [dostęp 3.12.2012].
(www.jhi.pl) od 1948 r. do lat 1990-tych. W latach 1947-1968 działało w Warszawie wydawnictwo Idisz Buch (יידיש בוך), które wydało ok. 350 książek w jidysz poświęconych różnym zagadnieniom i o różnej treści. Była obecna  tematyka Zagłady, drukowane były dzieła klasyków literatury jidysz, także współczesnych pisarzy, poezja, przekłady literatury polskiej, książki o tematyce historycznej, książki dla dzieci i młodzieży, a także propagandowe, związane z ideologią komunistyczną.
Współcześnie w Polsce nie wydaje się prasy w jidysz. Artykuły w jidysz są jednak stałą częścią kilku czasopism, które zajmują się m.in. życiem żydowskim w Polsce. Są to dwumiesięcznik Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce Dos Jidisze Wort – Słowo Żydowskie [42]przyp42 / komentarz/comment /
Strona dwumiesięcznika wraz ze spisem wydanych numerów: http://www.tskz.pl/aktualnosci/?artId=400 [dostęp 3.12.2012].
(דאָס יידישע וואָרט) oraz Cwiszn [43]przyp43 / komentarz/comment /
Więcej informacji na stronie kwartalnika: www.cwiszn.pl [dostęp 3.12.12].
, Żydowski kwartalnik o literaturze i sztuce (צװישן), który umieszcza artykuły, poezję oraz fragmenty literatury żydowskiej w dwujęzycznych wersjach jidysz – polskich. Także w czasopiśmie Midrasz [44]przyp44 / komentarz/comment /
Strona internetowa czasopisma Midrasz: www.midrasz.pl [dostęp 3.12.12].
czytelnik może znaleźć przekłady poezji jidyszowej. 



Państwowy Teatr Żydowski w Warszawie.

Do grudnia 2011 r. jidysz można było usłyszeć na antenie powstałej w 2007 r. Hebrajskiej Redakcji Polskiego Radia dla zagranicy Kol Polin (heb. קול פולין, Głos z Polski). W każdą niedzielę nadawana była audycja Naje chwaljes (jid.  נײַע כוואַליעס Nowe fale). Program ten był jednym z niewielu tego typu w Europie.

Obecność w szkołach

Odzyskanie przez Polskę w 1918 r. niepodległości pozwoliło na swobodne organizowanie edukacji żydowskiej na ziemiach polskich. Większość szkół, w których językiem wykładowym był jidysz, związanych było z  socjalistyczną partią Bund. Działanie szkół koordynowało CISzO (Centrale Jidysze Szul Organizacje, צענטראַלע יידישע שול אָרגאַניזאַציע, Centralna Żydowska Organizacja Szkolna). Duża liczba szkół korzystała też ze wsparcia organizacji Kultur-Lige (קולטור ליגע). W międzywojennej Polsce powstały również pierwsze żydowskie szkoły żeńskie. Placówki Bejs Jaakow (בית יעקב) miały przygotowywać dziewczęta z ortodoksyjnych domów m.in. do bycia dobrymi matkami i żonami. Edukacja w jidysz postrzegana była jako dobry sposób zapobiegający asymilacji wśród kobiet, polegającej przede wszystkim na porzuceniu tradycyjnego, żydowskiego sposobu życia.
Po II wojnie światowej żydowskie szkolnictwo związane było głównie z CKŻP (Centralny Komitet Żydów w Polsce), który już w roku szkolnym 1945/1946 powołał 18 placówek szkolnych (w miastach, w których wciąż znajdowały się duże społeczności żydowskie), gdzie językiem wykładowym był jidysz. Rozwijało się też szkolnictwo religijne – szkoły typu Talmud-Tora, chedery [45]przyp45 / komentarz/comment /
Cheder (hebr. חדר 'sala, pokój') – żydowska szkoła podstawowa o charakterze religijnym.
, a także jesziwy. Wraz z nadejściem antysemickiej nagonki komunistycznej rozpoczął się proces zamykania szkół żydowskich. Zamknięto szkoły hebrajskie, wiele szkół po połączeniu z polskimi placówkami straciło swój żydowski charakter. Do 1968 r. zamknięto wszystkie szkoły nauczające w jidysz. 
Dziś jidysz nauczany jest tylko w ramach kursów prowadzonych przez organizacje żydowskie oraz w zakresie lektoratów uniwersyteckich (m.in. na uniwersytetach: w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Poznaniu, we Wrocławiu, w Lublinie na kierunku filologia germańska oraz na Wyższej Szkole Filologii Hebrajskiej w Toruniu na kierunku filologia hebrajska). Ponadto Centrum Kultury Jidysz Fundacji Shalom oferuje całoroczne kursy językowe na wszystkich poziomach zaawansowania. W okresie letnim organizowane jest także międzynarodowe Seminarium Języka i Literatury Jidysz.

Obecność w sferze religijnej

Żydzi w Europie Wschodniej posługiwali się przez wieki przynajmniej dwoma językami: jidysz i świętym językiem hebrajsko-aramejskim. Nazwy te bardzo dobrze oddają skomplikowaną rzeczywistość i podział codzienności na dwie sfery: sacrum i profanum. Język hebrajski był językiem modlitw i uczonych rozpraw. To właśnie w tym języku spisano Torę i należało używać go z namaszczeniem i należnym mu szacunkiem. Jidysz był językiem codziennej komunikacji. Tylko nieliczni Żydzi – głównie syjoniści – posługiwali się językiem hebrajskim. Jednocześnie przez stulecia język święty uważany był za język lepszy i bogatszy od żydowskich języków miejscowych. Sytuacja ta z biegiem czasu zaczęła się zmieniać. Nauka w chederach i jesziwach odbywała się w jidysz, a studiowane teksty dyskutowano właśnie w tym języku. Jidysz zaczął wkraczać w strefę sacrum. Pisano w nim modlitewniki, które przeznaczone były dla „kobiet, albo dla mężczyzn, którzy są jak kobiety [46]przyp46 / komentarz/comment /
Czyli mężczyzn niewykształconych, nieznających języka hebrajsko-aramejskiego.
” (Weinreich 1959:87)Weinreich 1959: 87 / komentarz/comment/r /
#data# Weinreich, Max (1973) 2008. History of the Yiddish Language. Nowy Jork: YIVO Institute for Jewish Research (Tytuł oryg. Geszichte fun der jidiszer szprach, przeł. Shlomo Noble, red. Paul Glaser)

oraz modlitwy tzw. tchines (תחנות). Jednak przez długi czas opozycja między językiem jidysz (jako językiem mówionym) a językiem świętym, będącym przede wszystkim językiem pisma, została zachowana.


Wersja Tanachu w języku hebrajskim i jidysz wydana w 1686-87 r. przez drukarza Athiasa w Amsterdamie. Tłumaczenie zostało wykonane przez Josepha Witzenhausena (יוסף בן אלכסנדר המכונה יוזלן וויצן הויזן), który uważał się za tłumacza z „Leshon Ha-kodesh - Le-leshon Ashkenaz”(języka świętego na język Aszkenaza, tzn. z hebrajsko-aramejskiego na jidysz), korekta językowa przez rabina Szabtaja Basa. Celem tego przedsięwzięcia było umożliwienie tym, którzy są wykluczeni z możliwości studiowania Tory (np. kobietom) w języku oryginału, czytanie jej w ich języku codziennym.
Zdjęcie:  Mississippi  Fred MacDowell blog (http://onthemainline.blogspot.com/2011/06/late-17th-century-yiddish-bible-informs.html).Permission sought.

Prestiż języka

Jidysz nazywano żargonem, szpetnym dialektem i traktowano jako zlepek słów z różnych języków, czy też zepsutą niemczyznę. Niemiecka Haskala, której głównym celem była integracja społeczności żydowskiej ze społeczeństwem nieżydowskim, m.in. poprzez przejmowanie języków krajowych, zapoczątkowała pogląd odmawiający jidysz miana pełnoprawnego i autonomicznego języka. W przededniu II wojny światowej język Żydów wschodnioeuropejskich przeistoczył się z codziennego języka grupowego w nośnik nowoczesnej religijnej i świeckiej kultury żydowskiej powstałej w Europie Wschodniej i w niczym nie ustępował on innym językom europejskim.

Przesądy językowe

Obecnie w społeczeństwie polskim świadomość istnienia języka jidysz jest niewielka, a powszechna wiedza dotycząca tego języka jest raczej znikoma. Żywe są też stereotypy w rodzinnych opowieściach starszych członków rodziny. To właśnie w ich przekazach da się usłyszeć o dziwnym, brzmiącym z niemiecka języku. Ci, którzy choć trochę znali niemiecki, dodają, że bardzo szybko byli w stanie wyłapać ogólny sens prowadzonych w jidysz rozmów.
Charakterystyczne brzmienie jidysz i sposób, w jaki  po polsku mówili niektórzy Żydzi  (których językiem pierwszym był jidysz), przyczynił się do ukucia terminu „żydłaczenie”. Odnosi się on do specyficznej wymowy polskich słów oraz do wplatania w wypowiedź jidyszowych wyrazów. Literatura polska zna przykłady stylizacji wypowiedzi postaci pochodzenia żydowskiego na język „żydłaczony”, np. w dziełach Elizy Orzeszkowej [47]przyp47 / komentarz/comment /
Por. np. zbiór stylizowanych tekstów w książce Marii Brzeziny 1986. Polszczyzna Żydów, Warszawa: PWN.
.