Klasyfikacja genetyczna i typologiczna

Klasyfikacja genetyczna

Razem z językiem litewskim i łotewskim łatgalski należy do grupy języków wschodniobałtyckich. Języki bałtyckie są jedną z grup wchodzących w skład rodziny języków indoeuropejskich. Jako odrębny dialekt łatgalski wyłonił się spośród dialektów Bałtów w średniowieczu. Był jednym z dialektów, z którego formował się współczesny język łotewski.
Język łatgalski różni się od standardowego łotewskiego swoistymi cechami leksyki, fonologii i gramatyki. W poniższej tabeli zamieszczono porównanie modlitwy Ojcze Nasz w standardzie języka łotewskiego oraz w literackim łatgalskim.

Tabela: Modlitwa Ojcze Nasz po łotewsku i łatgalsku (źródło: Andronov & Andronova 2009: 68Andronov & Andronova 2009 / komentarz/comment/r /
Andronov, Aleksey & Everita Andronova 2009. „The Latgalian Component in the Latvian National Corpus”, w: V. Lyding (red.) Proceedings of the Second Colloqium on Lesser Used Languages and Computer Linguistics. Bolzano: Accademia Europea. 65–77.
)

łotewski	łatgalski
Mūsu Tēvs debesīs! Svētīts lai top Tavs vārds. Lai nāk Tava valstība. Tavs prāts lai notiek kā debesīs, tā arī virs zemes. Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien. Un piedod mums mūsu parādus, Kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem. Un neieved mūs kārdināšanā. Bet atpestī mūs no ļauna. [Jo Tev pieder valstība, spēks un gods mūžīgi mūžos.] Āmen.	Tāvs myusu, kas esi debesīs, svieteits lai tūp Tovs vuords,lai atīt Tova vaļsteiba, Tova vaļa lai nūteik kai debesīs, tai ari viers zemis. Myusu dīniškū maizi dūd mums šudiņ un atlaid mums myusu poruodus, kai ari mes atlaižam sovim poruodnīkim, un naīved myusu kārdynuošonā, bet atpestej myus nu ļauna. Amen.

Pod względem fonetyki, łatgalskiemu bliżej do języka litewskiego, niż do innych dialektów łotewskich (Brejdak 2006: 195Brejdak 2006 / komentarz/comment/r /
Brejdak, A. 2006. „Łatgal’skij jazyk”, w: Jazyki mira: Baltijskie jazyki. Moskwa: Akademia. 193–213.
). W dialektach dolnołotewskich i w łotewskim języku literackim nie ma np. spółgłosek palatalizowanych (miękkich), które znajdują się w inwentarzach łatgalskiego i litewskiego. Inna różnica między górnołotewskim/łatgalskim i dolnołotewskim dotyczy tak zwanych „intonacji” języków bałtyckich. W górnołotewskim odróżnia się intonację złamaną (Balode & Holvoet 2001: 15Balode & Holvoet 2001 / komentarz/comment/r /
Balode, Laimute & Axel Holvoet 2001. „The Latvian language and its dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.) Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 3–40.
).
Różnice w stosunku do standardowego języka łotewskiego obejmują też sferę leksykalną: w łatgalskim obecne są na przykład wykładniki modalności takie jak može ‘może być’, mušeņ lub mošeņ ‘prawdopodbnie’, wyrażające wywnioskowaną pewność (por. polskie dialektalne musi ‘pewnie’), które nie występuje w łotewskim (Nau 2012: 487Nau 2012 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2012. “Modality in an areal context: the case of a Latgalian dialect”, w: B. Wiemer i in. (red.) Grammatical replication and borrowability in language contact. Berlin: Mouton De Gruyter. 465–508.
). Poniższa ilustracja przedstawia zróżnicowanie dialektalne w ramach języków bałtyckich na przykładzie wyrazu oznaczającego ‘stóg (siana)’. Warianty łatgalskie są zaznaczone na niebiesko.


Mapa zasięgu określenia 'stogu siana' w językach bałtyckich (źródło: Baltu valodu atlants 2009: 161Atlas Języków Bałtyckich 2009 / komentarz/comment/r /
Baltu valodu atlants  ['Atlas języków bałtyckich'] 2009. Rīga-Vilnius: Latvijas Universitāte.
)

Klasyfikacja typologiczna

W języku łatgalskim szyk zdania podstawowego to SVO (podmiot – orzeczenie – dopełnienie, czyli typ Grażyna je pączka). Niemniej jednak łatgalskie zdanie, tak jak i polskie, ma szyk dość swobodny. Oznacza to, że o kolejności wyrazów w zdaniu decyduje raczej pragmatyka – np. chęć podkreślenia, uwydatnienia konkretnej informacji w komunikacie - niż ściśle gramatyczne.

Gramatycznie język łatgalski jest pod wieloma względami podobny do polskiego. Jest językiem fleksyjnym, w którym kategorie gramatyczne takie jak liczba czy rodzaj są wyrażane przede wszystkim przez różnego rodzaju sufiksy (przyrostki). Fleksyjność języka łatgalskiego oznacza, że jeden sufiks może nieść kilka informacji gramatycznych na raz. Na przykład przyrostek gramatyczny –ūs w wyrazie vacūs ‘stare/starych’ zawiera jednocześnie cztery znaczenia gramatyczne: biernika, liczby mnogiej, rodzaju męskiego i określoności.

Tak jak w języku polskim, w łatgalskim występuje siedem przypadków gramatycznych, w tym wołacz:

M.	bruoļs	‘brat’
D.	bruoļa	‘brata’
C.	bruoļam	‘bratu’
B.	bruoli	‘brata’
N.	bruoli	‘bratem’
Msc.	bruolī	‘bracie’
W.	bruoļ!	‘bracie!’

Łatgalski obfituje w zdrobnienia (np. mads ‘miód’ > medeņs ‘miodek’).

Końcówki przymiotników łatgalskich oznaczają nie tylko rodzaj, liczbę i przypadek, lecz też określoność/nieokreśloność (znaczenie porównywalne do rodzajników lub angielskich przedimków the/a):

lob-s teksts 'dobry tekst'
lob-ys teksts '(ten) dobry tekst'

Formy czasu przeszłego i teraźniejszego łatgalskich czasowników  tworzone przeważnie są od innych tematów, natomiast aby utworzyć formę czasu przyszłego należy dołączyć sufiks.
Formy trzeciej osoby liczby pojedynczej i mnogiej są takie same.
W poniższej tabeli przedstawione są najważniejsze formy czasownika na przykładzie czasownika meklēt ‘szukać’. W 3 osobie nie ma różnicy między liczbami – jis meklej ‘on szuka’, jī meklej ‘oni szukajā’.  Rozkład tematów używanych do tworzenia niektórych form czasownika przedstawiony jest na przykładzie czasownika meklēt ‘szukać’ w poniższej tabeli.

	I temat	II temat	III temat
formy bezokolicznikowe			meklē-t BEZOKOLICZNIK maklā-tu SUPINUM
czasy 1 os. lp. 2 os. lp. 3 os. 1 os. lmn. 2 os. lmn.	CZAS TERAŹNIEJSZY meklej-u meklej meklej meklej-am meklej-at	CZAS PRZESZŁY mekliej-u mekliej-i meklēj-a mekliej-om mekliej-ot	CZAS PRZYSZŁY mekliej-š-u mekliej-s-i meklē-s meklē-s-im meklē-s-it
tryby	meklej-it TR. ROZKAZUJĄCY 2 OS. LMN.		maklā-tu TR. PRZYPUSZCZAJĄCY

Ciekawą własnością  języka łatgalskiego jest harmonia morfonologiczna: w ramach jednej formy wyrazowej muszą występować albo spółgłoski palatalizowane (nie oznaczone w piśmie) i samogłoski przednie albo spółgłoski niepalatalizowane i samogłoski tylne.  Łatgalskie wyrazy dążą do przestrzegania tej reguły (Nau 2011: 9Nau 2011 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2011. A short grammar of Latgalian. München: Lincom Europa.
). Por. z powyżej tabelki: bezokolicznik meklēt [mʲɛʲklʲɛːtʲ], a supinum maklātu [maklaːtu].

Wpływ innych języków na łatgalski

Łatgalia zawsze była obszarem wielojęzycznym i tak jest  do tej pory. W średniowieczu była areną współoddziaływania dialektów Bałtów z dialektami bałtofińskimi – przede wszystkim tymi, które dały początek późniejszym językom: liwońskiemu i estońskiemu (Nau 2012: 473Nau 2012 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2012. “Modality in an areal context: the case of a Latgalian dialect”, w: B. Wiemer i in. (red.) Grammatical replication and borrowability in language contact. Berlin: Mouton De Gruyter. 465–508.
) – a także z językiem dolnoniemieckim, którego wpływ na mówiony łatgalski trwał do XVI wieku. Okres po roku 1629 do XIX wieku to przede wszystkim dominacja języka polskiego. W XIX i XX wiekach znaczny wpływ na język łatgalski miał język rosyjski. Na obszarach granicznych język łatgalski wchodził w kontakty z litewskim i białoruskim, a także z językiem jidysz: w XIX wieku około połowy mieszkańców Dyneburga (Daugavpils), Rzeżycy (Rēzekne) i Lucyna (Ludza) stanowili Żydzi (Nau 2012: 474Nau 2012 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2012. “Modality in an areal context: the case of a Latgalian dialect”, w: B. Wiemer i in. (red.) Grammatical replication and borrowability in language contact. Berlin: Mouton De Gruyter. 465–508.
). Po uzyskaniu przez Łotwę niepodległości na łatgalski największy wpływ miał język łotewski.
Zapożyczenia leksykalne w języku łatgalskim z czasów sprzed początków piśmiennictwa to np. z dolnoniemieckiego: krūgs  ‘gospoda’, šmuks ‘przystojny’ czy lusteigs ‘wesoły’ (Nau 2012: 475Nau 2012 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2012. “Modality in an areal context: the case of a Latgalian dialect”, w: B. Wiemer i in. (red.) Grammatical replication and borrowability in language contact. Berlin: Mouton De Gruyter. 465–508.
) oraz z słowiańskich: butele ‘butelka’ dzeraune ‘wioska’ czy też glups ‘głupi’. Te drugie przypisuje się często polszczyźnie, tym niemniej bardzo mało wiemy na temat dialektów polskiego używanych niegdyś w Łatgalii (Čekmonas 2001: 130Čekmonas 2001 / komentarz/comment/r /
Čekmonas, Valeriy 2001. „Russian varieties in the southeastern Baltic area: Rural dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.). Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 101–136.
), a przytoczone wyrazy mogą równie dobrze mieć pochodzenie wschodniosłowiańskie. Z polskiego łatgalski zapożyczył szereg wyrazów związanych ze sferą liturgiczną (rožanc, spovede, breviars, nešpors,  plebaneja, devotka) . Inne języki słowiańskie – białoruski i rosyjski – także miały wpływ na język łatgalski, przede wszystkim w warstwie fonetycznej (Balode & Holvoet 2001: 9Balode & Holvoet 2001 / komentarz/comment/r /
Balode, Laimute & Axel Holvoet 2001. „The Latvian language and its dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.) Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 3–40.
). Prawdopodobnie poprzez obecność adstratu słowiańskiego w łatgalskim zaszła przesuwka samogłoskowa [æ] > [a]. Tam, gdzie język łotewski ma [ae], w łatgalskim jest [a] - np. łot. vecs [væts] ~ łatg. vacs ‘stary’. Wynikiem wpływu języków słowiańskich jest także ubezdźwięcznianie wygłosowych spółgłosek zwartych – zjawisko spotykane też w litewskim i dialektach górnołotewskich, ale już np. nie w innych dialektach łotewskich (Balode & Holvoet 2001: 20Balode & Holvoet 2001 / komentarz/comment/r /
Balode, Laimute & Axel Holvoet 2001. „The Latvian language and its dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.) Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 3–40.
).
Ponad połowa terminologii handlowej w dialektach południowołatgalskich pochodzi z języków słowiańskich (Čekmonas 2001: 131Čekmonas 2001 / komentarz/comment/r /
Čekmonas, Valeriy 2001. „Russian varieties in the southeastern Baltic area: Rural dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.). Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 101–136.
). W łatgalskim funkcjonują pary synonimów, w obrębie których jeden z wyrazów jest pochodzenia bałtyckiego, a drugi słowiańskiego, np. barkan - morkovka ‘marchew’ (< łot. - ros.), lub też oba mają rodowód słowiański – np. pogreb - sklep ‘piwnica’ (ros. - białoruski).
Wzajemne oddziaływania z innymi językami najlepiej widać w łatgalskim z końca XIX wieku, czyli sprzed standaryzacji (Nau 2012: 472Nau 2012 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2012. “Modality in an areal context: the case of a Latgalian dialect”, w: B. Wiemer i in. (red.) Grammatical replication and borrowability in language contact. Berlin: Mouton De Gruyter. 465–508.
), kiedy było już stosunkowo dużo tekstów łatgalskich. Teksty XVIII- i XIX-wieczne wykazują silny wpływ polszczyzny na język łatgalski, tak w składni, jak i w słownictwie. Autorzy pierwszych tekstów napisanych po łatgalsku nie byli rodzimymi użytkownikami tego języka (Nau 2011: 5Nau 2011 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2011. A short grammar of Latgalian. München: Lincom Europa.
).
Obszar, gdzie używa się języka łatgalskiego był i jest nadal areną kontaktów językowych.
Raczej niż o wpływie jednego języka na drugi należy w przypadku Łatgalii mówić o wzajemnym paralelnym oddziaływaniu, które zaskutkowało obecnością pewnych zjawisk w odmianach językowych mieszkańców Łatgalii niespotykanych np. w standardach białoruskim czy łotewskim. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku wyrazów wyrażających modalność – na przykład wspomnianego mošeņ (por. Klasyfikacja genetyczna). W językach używanych w Wielkim Księstwie Litewskim – białoruskim, litewskim, łatgalskim, polskim i ukraińskim – występują po dwie partykuły epistemiczne (wyrażające sądy, przekonania) wywodzące się od czasowników oznaczających ‘móc’ (np. polskie może) i ‘musieć’ (np. łatgalskie mošeņ, litewskie dialektalne musė, polskie dialektalne musi). Choć wspomniane języki oddziaływały na siebie wzajemnie, a nie tylko jednostronnie jeden na drugi,  wymienione zjawisko dotyczące modalności jest pierwotnie skutkiem wpływu języka polskiego, który z kolei zapożyczył wyraz znaczący ‘musieć’ z języka średnio-wysoko-niemieckiego (Nau 2012: 491Nau 2012 / komentarz/comment/r /
Nau, Nicole 2012. “Modality in an areal context: the case of a Latgalian dialect”, w: B. Wiemer i in. (red.) Grammatical replication and borrowability in language contact. Berlin: Mouton De Gruyter. 465–508.
).

Wpływ łatgalskiego na inne języki

W używanych głównie przez Staroobrzędowców łatgalskich dialektach języka rosyjskiego tylko niewielki procent zapożyczeń pochodzi z łatgalskiego. Dużo więcej jest w nich słów pochodzących z języka litewskiego, ale przede wszystkim polskiego, który był językiem wyższej kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego i cieszył się wysokim prestiżem w czasach, gdy użytkownicy języka rosyjskiego zaczęli się osiedlać w Łatgalii. Język polski był swoistym mediatorem wpływu bałtyckiego na dialekty rosyjskie w Łatgalii, a ten skądinąd nie był zbyt duży. (Čekmonas 2001: 130Čekmonas 2001 / komentarz/comment/r /
Čekmonas, Valeriy 2001. „Russian varieties in the southeastern Baltic area: Rural dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.). Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 101–136.
)